ELEKTRYKA Słowa kluczowe: gazowce LNG, system AIS, oznakowanie nawigacyjne, nawigacja

Transkrypt

1 ELEKTRYKA 2011 Zeszyt 3 (219) Rok LVII Henryk ŚNIEGOCKI, Anna DZIKI Katedra Nawigacji, Akademia Morska w Gdyni SYSTEM AIS W REJONIE ZATOKI POMORSKIEJ Streszczenie. AIS (Automatic Identification System) pełni ważną rolę w przekazywaniu informacji mających kluczowe znaczenie dla służb nadzorujących ruch statków w danym akwenie. Pozwala w szybki sposób przesłać informacje o ruchu statku, naturze jego ładunku i porcie przeznaczenia. W artykule został przedstawiony sposób wykorzystania i rozmieszczenia nadajników AIS w akwenie Zatoki Pomorskiej, z uwzględnieniem ich możliwego wykorzystania dla celów służb nadzoru ruchu nowego terminalu LNG w Świnoujściu. Słowa kluczowe: gazowce LNG, system AIS, oznakowanie nawigacyjne, nawigacja AIS SYSTEM IN THE AREA OF POMERANIAN BAY Summary. AIS (Automatic Identification System) plays an important role in providing information crucial to supervising vessel traffic services on a given sea area. It allows in a convenient quick method send information about the motion of the ship, the nature of its cargo and the port of destination. This paper presents a method of use and deployment of AIS transmitters on the Pomeranian Bay sea area, including their possible use for the purposes of traffic control services of the new LNG terminal in Świnoujście. Keywords: LNG gas carriers, AIS system, navigational marks, navigation 1. WPROWADZENIE System AIS został wprowadzony celem zwiększenia bezpieczeństwa nawigacji. Zaprojektowano go jako narzędzie, mające ułatwić identyfikację statków, zwiększyć bezpieczeństwo żeglugi ułatwiając podejmowanie decyzji antykolizyjnej, duże znaczenie ma jego zastosowanie dla kontroli ruchu morskiego. Transpondery pokładowe zostały wprowadzone na mocy Konwencji SOLAS (International Convention for the Safety of Life at Sea) rozdział V/19, a stacje brzegowe systemu AIS na mocy dyrektywy 2002/59/EC.

2 60 H. Śniegocki, A. Dziki 2. STRUKTURA SYSTEMU AIS AIS działa na dwóch międzynarodowych kanałach VHF (Very High Frequency): AIS 1-161,975 MHz, AIS 2-162,025 MHz, skoordynowanych przez ITU R. W rejonie Zatoki Pomorskiej ruch statków jest monitorowany przez trzy stacje brzegowe AIS (patrz rys. 1), pełniące funkcje wzajemnej redundancji danych z toru podejściowego portu Świnoujście są to: Punkt Obserwacyjny Świnoujście, latarnia morska Kikut, latarnia morska Police. Główną stacją dla tego regionu jest stacja na wieży VTS (Vessel Traffic Service) - Punkt Obserwacyjny (PO) Świnoujście (rys. 2), są z niej nadawane wiadomości do statków oraz jest prowadzony monitoring oznakowania typu Aids to Navigation (AtoN). Stacje brzegowe spełniają wszystkie wymagania IMO (International Maritime Organization), ich zasięgi, przy mocy nadawania 12,5 W w paśmie UKF (Ultrakrótkie Fale), wynoszą ok. 30 Mm. Aktualna zajętość międzynarodowych kanałów pracy AIS1 (A) oraz AIS2 (B) wynosi do 15% w tym regionie i wciąż posiada znaczny zapas (rzędu 200 statków), do obsługi ruchu na torze podejściowym budowanego Portu Zewnętrznego. Zgodnie z Konwencją SOLAS Rozdział V, wszystkie statki LNG (Liquefied Natural Gas) mają obowiązek posiadania transponderów pokładowych AIS klasy A. Rys. 1. Zasięg działania brzegowych stacji AIS Zatoki Pomorskiej w ramach systemu krajowego AIS- PL (według UMG -2011) Fig. 1. The range of AIS shore stations in the Pomeranian Bay within the national system of AIS-PL (by UMG -2011)

3 System AIS w rejonie 61 Rys. 2. Wieża PO (Punkt Obserwacyjny), w której mieści się centrum VTS oraz stacja AIS Świnoujście Fig. 2. Tower PO (observation point), which is located in the VTS center and AIS station Świnoujście Głównym celem działania stacji brzegowych AIS jest odbiór sygnałów od statków wyposażonych w transpondery (zarówno klasy A, jak i B) w celu umożliwienia ich identyfikacji, odczytu ich parametrów statycznych i dynamicznych; zarówno pozycja, jak i ruch statku są zobrazowane w czasie rzeczywistym na mapach elektronicznych ENC (Electronic Navigational Chart) na ekranie systemu ECDIS (Electronic Chart Display and Information System) (rys. 3). System ten wsparty systemem radarowym daje operatorom VTS, na obszarze ich działania, możliwość bardzo efektywnej kontroli i nadzoru ruchu statków. Rys. 3. Zobrazowanie ruchu statków na torze podejściowym Świnoujścia (06/2011 r.). W kolorze zielonym zaznaczona stacja bazowa AIS na PO Świnoujście. (Ekran ECDIS) Fig. 3. Display of vessel traffic on the approach to Swinoujscie (06/2011r). The green highlighted is AIS base station at PO Swinoujscie. (ECDIS screen)

4 62 H. Śniegocki, A. Dziki Podstawową funkcją programu wizualizacji AIS jest wyświetlanie na mapie nawigacyjnej ENC informacji pochodzących z sieci AIS jako jedynej dostarczającej dane w trybie automatycznym o ruchu statków i o statusie elementów oznakowania nawigacyjnego AtoN. Zakres parametrów transmitowanych przez statki wyposażone w transpondery klasy A jest ustalony i znany, natomiast wciąż następują zmiany w grupie transponderów AIS klasy B (grupy statków niekonwencyjnych) oraz transponderów modułowych przeznaczonych dla obiektów oznakowania grupy AtoN. Szczególnie dotyczy to ich funkcji związanych z monitorowaniem parametrów rzeczywistych obiektów oraz tworzonych przez oprogramowanie obiektów syntetycznych. Dodatkowo stacje brzegowe AIS mogą pełnić funkcje komunikacyjne i zarządzające, takie jak: wysyłanie i odbiór wiadomości tekstowych SRM (Short Range Messages) do i ze statków, rezerwacja czasu pracy dla obiektów AtoN: rzeczywistych, syntetycznych, wirtualnych, emisja sygnałów oznakowania wirtualnego i syntetycznego, monitorowanie stanu pracy AtoN, emisja poprawek DGPS przez AIS, emisja informacji hydrometeorologicznych. Oznacza to, że oprogramowanie VTS Świnoujście powinno stwarzać operatorowi możliwości wysyłania krótkich wiadomości tekstowych (SRM) związanych z sytuacją nawigacyjną do pojedynczego statku lub do grupy statków w zasięgu stacji PO Świnoujście. 3. INNE ZASTOSOWANIE AIS ATON Urządzenia tego systemu mogą być używane do monitorowania oznakowania nawigacyjnego (pław, nabieżników, obiektów). Wyróżnia się trzy rodzaje pław: RZECZYWISTA: to pława, która istnieje fizycznie na wodzie i jest na niej zamontowany rzeczywisty AIS, SYNTETYCZNA: to pława, która fizycznie istnieje, jest monitorowana np. przez radio lub GSM. Informację o niej przetwarza się na lądzie na kody AIS, po czym są wysyłane w eter przez stację brzegową AIS do statków, WIRTUALNA: to pława, która nie istnieje fizycznie na wodzie, a której sygnał wysyłany jest do statków z najbliższej stacji brzegowej AIS. Po odebraniu na statku jest pokazana graficznie na mapie ENC. W zakresie monitorowania oznakowania nawodnego wykorzystywana jest opcja AIS AtoN zarówno w zakresie rzeczywistych modułów pomiarowych AIS na znakach, jak i opcja

5 System AIS w rejonie 63 syntetyczna, gdy znak jest monitorowany inaczej niż przez bloki AIS (np. GSM - Global Positioning System), ale jego status pracy (pozycja, światło) jest rozgłaszany przez stację bazową AIS. A. Znaki wirtualne Nieistniejące fizycznie na wodzie, mogą być wystawiane radiowo poprzez specjalne sygnały AIS nadawane przez stację bazową wtedy, gdy ma to zastosowanie tymczasowe, gdy trzeba szybko oznakować miejsce do czasu postawienia brakującego znaku rzeczywistego. Może to dotyczyć pojedynczej pławy, która zdryfowała z lodem, lub miejsca zatonięcia statku, pławy z uszkodzonym AIS, a także do oznakowania akwenu. B. Poprawki DGNSS (Differential Global Navigation Satellite System) W uzasadnionych przypadkach można za pośrednictwem stacji AIS przesyłać wiadomości binarne zawierające poprawki do systemu nawigacyjnego GPS (Global Positioning System). Wówczas w trybie automatycznym odbierają je transpondery pokładowe klasy A, i wszystkie statki tak wyposażone posiadają pozycję geograficzną o dokładności DGPS - Differential Global Positioning System (duża dokładność). Rozwiązanie to wymaga dodatkowo specjalnego systemu monitorowania (funkcji integrity) sygnału DGPS, aby powiadamiać nawigatorów o ewentualnej niesprawności stacji referencyjnej i konieczności odrzucenia poprawek, gdy są obarczone błędem. C. Wiadomości o warunkach hydrometeorologicznych Wiadomości o warunkach hydrometeorologicznych mogą być również udostępnione w trybie automatycznym poprzez AIS. Ogranicza to znacznie nadawanie komunikatów przez radio VHF i zwalnia z tej czynności operatorów VTS. Stacje meteorologiczne AIS udostępniają dane o lokalnych warunkach wiatru i fali, np. na redzie portu lub w główkach wejściowych, na doraźne potrzeby nawigacji i pilotowania statków. Stacje hydrometeorologiczne AIS mogą mieć zmienną i zróżnicowaną konfigurację czujników zależną od wymagań lokalnych. Ilość i rozmieszczenie stacji nawodnych zależy od konfiguracji akwenu i potrzeb pilotów. Najkorzystniejsze warunki do ich instalacji stwarza stała infrastruktura portu (główki, wieże) lub stawy nawigacyjne w ważnych miejscach toru podejściowego. Wszystkie powyższe funkcje posiadają stacje bazowe AIS typu R-40 SAAB rejonu Zatoki Pomorskiej stanowiące składniki krajowej sieci AIS-PL. Aktualnie w rejonie podejścia do Portu Świnoujście funkcjonuje tylko jedna pława z wyposażeniem AIS, jest to pława N-2, pokazana na ekranie (rys. 4).

6 64 H. Śniegocki, A. Dziki Rys. 4. Pława N-2 monitorowana przez AIS Fig. 4. N-2 buoy monitored by AIS 4. PROPOZYCJA SYSTEMU OZNAKOWANIA WIRTUALNEGO - AIS Obecność stacji bazowej AIS Świnoujście stwarza możliwość wystawiania dodatkowego, redundantnego oznakowania wirtualnego w rejonie toru podejściowego przyszłego Portu Zewnętrznego Świnoujście. Można rozważyć dwa warianty: wariant stały, tzn. wystawienie dodatkowego wirtualnego oznakowania wybranych, ważnych dla manewrowania punktów toru wodnego, wariant zmienny, tzn. wystawianie dodatkowego wirtualnego oznakowania dla wybranych, ważnych dla manewrowania punktów toru wodnego, uruchamianego tylko na czas wprowadzania statku LNG. Dodatkowe oznakowanie wirtualne obejmowałoby oznakowanie ważnych dla nawigacji punktów wskazanych w analizie nawigacyjnej akwenu, jak np.: a) wirtualna linia oznaczająca oś toru. Byłaby używana przez statki do utrzymania się w osi toru bez konsekwencji kontaktu z pławą rzeczywistą, b) dublowanie wirtualne pław rzeczywistych na wypadek ich zdryfowania w porze zimowej,

7 System AIS w rejonie 65 c) oznakowanie dodatkowymi znakami wirtualnymi krawędzi wody płytkiej, d) oznakowanie znakami wirtualnymi AtoN główek wejściowych Portu Zewnętrznego Świnoujście, co umożliwiłoby płynne uzyskanie namiaru i odległości do nich przy wykorzystaniu odbiornika AIS, zarówno w wersji tekstowej wyświetlacza MKD, jak i graficznej lub wizualizacji na mapie ECS/ECDIS, e) oznakowanie znakiem wirtualnym stawy dolnej nabieżnika Portu Świnoujście, co umożliwiłoby płynne uzyskanie namiaru i odległości do niego przy wykorzystaniu odbiornika AIS, zarówno w wersji tekstowej wyświetlacza MKD, jak i graficznej lub wizualizacji na ekranie ECS (Electronic Chart System), lub na ekranie ECDIS. 5. OZNAKOWANIE RZECZYWISTE ATON Niezależnie od wdrożenia oznakowania wirtualnego, które może się odbyć praktycznie bezinwestycyjnie, należy wziąć pod uwagę zastosowanie wariantu transponderów AIS AtoN rzeczywistych - w celu stałego oznakowania radiowego pław, lub pławy jako miejsca podjęcia pilota, czy też wybranej główki wejściowej Portu Zewnętrznego Świnoujście, stawy dolnej Młyny Wiatrowe (czyli nabieżnika portu Świnoujście), stawy nawigacyjnej A projektowanej na skraju kotwicowiska kwarantannowego, wyposażonej w antenę radarową, racon (zabezpieczony od strony radaru VTS), rzeczywisty AIS AtoN oraz czujniki hydrometeorologicznych jako punktu stałego odniesienia do prowadzenia nawigacji radarowej w warunkach złej widzialności. Pławy rzeczywiste, jakkolwiek najbardziej rozpowszechnione na torach podejściowych wszystkich portów na świecie, są bardzo podatne na działanie warunków hydrometeorologicznych. Problem ten jest wywołany nie tylko ze względu na dryfowanie pław lub ich niszczenie przez warunki sztormowe, huragany. Bardzo często zdarza się, że manewrujący statek wskutek błędu ludzkiego zniszczy pławę albo ją przesunie. Największym jednak problemem jest okresowe zamarzanie portów. W takim wypadku przemieszczająca pokrywa lodowa jest w stanie nie tylko przesunąć jakąś pławę. Istnieją przypadki, gdy nawet pławy o znacznych rozmiarach są miażdżone przez lód (rys. 5), przytapiane lub zatapiane. Oczywiście, następuje wtedy całkowite zniszczenie wszelkiego osprzętu elektronicznego, jaki jest zainstalowany na pławie, w tym raconów, przekaźników AIS. Problem ten, czyli zamarzającego akwenu, występuje regularnie rokrocznie na obszarze Zatoki Pomorskiej. Podczas surowszych zim oznakowanie nawigacyjne w postaci pław i bojek jest niemalże całkowicie wykluczone z eksploatacji są one albo zrywane z łańcuchów kotwicznych i dryfują, rzadziej toną. Rysunek 5 przedstawia jedną z pław

8 66 H. Śniegocki, A. Dziki rozmieszczonych na obecnym torze podejściowym do Świnoujścia, zmiażdżoną przez lód w trakcie trwania ostatniej zimy. Rys. 5. Pława otoczona przez lód na torze podejściowym do Świnoujścia Fig. 5. Buoy surrounded by ice on the approach to to Swinoujscie 6. DZIAŁANIE STACJI ATON HYDROMETEOROLOGICZNE Stacja AIS hydrometeorologiczna jest wyposażona w czujniki dające możliwość pomiaru: siły i kierunku wiatru, ciśnienia atmosferycznego, temperatury powietrza i wody, wilgotności względnej, poziomu wody, wysokości fali, prędkości i kierunku prądu wody na określonej głębokości. Stacja AIS może być umieszczona na pławie lub na infrastrukturze lądowej, np. na falochronie. Zmierzone parametry hydrometeorologiczne są cyklicznie wysyłane na kanale AIS, tak aby mogły być odbierane przez odbiorniki statkowe AIS i pokazywane tekstowo lub w formie graficznej na zobrazowaniu elektronicznej mapy nawigacyjnej ENC bądź ECDIS. W ten sposób dane meteo oraz hydrologiczne mogą w trybie automatycznym docierać do nawigatora lub pilota. Należy podkreślić, że jest to pomiar punktowy, lokalny, a nie prognoza wielkoobszarowa. Największą zaletą jest aktualność informacji i właśnie jej

9 System AIS w rejonie 67 lokalne pozyskanie, dla konkretnego portu lub wręcz dla istotnego odcinka toru podejściowego, kiedy siła naporu wiatru ma krytyczne znaczenie dla ruchu dużego statku płynącego stosunkowo wolno i po ograniczonym nawigacyjnie akwenie. Szczegółowe wyposażenie i lokalizacja stacji AIS hydrometeorologicznych powinny być przedmiotem osobnej analizy. Należy pamiętać, że emisja wszelkich dodatkowych informacji komunikacyjnych zajmuje w kanale AIS czas przeznaczony na komunikaty własne statków, dotyczące sytuacji nawigacyjnej prowadzone trybie automatycznym. 7. DODATKOWE WYKORZYSTANIE AIS PRZENOŚNE URZĄDZENIA DLA PILOTOW (PPU) W celu efektywnego prowadzenia pilotażu w wielu portach stosuje się przenośne urządzenia pilota, tzw. PPU (Pilot Portable Unit). Służą one wspomaganiu nawigacji w formie graficznego zobrazowaniu ruchu statku, pozycji i położenia kadłuba na dokładnej mapie elektronicznej względem lądu i innych użytkowników akwenu. Jest to często wyspecjalizowany komputer przenośny typu laptop podłączony bezprzewodowo do pokładowych urządzeń AIS pokładowych na statku lub korzystający z własnego, specjalizowanego odbiornika systemu radionawigacyjnego, najczęściej DGPS-RTK. Komputer PPU zawiera bazę danych lokalnego akwenu, jego aktualną charakterystykę, aktualne mapy elektroniczne. Specjalistyczne oprogramowanie umożliwia predykcję ruchu statku opartą na parametrach kadłuba, zanurzeniu, położeniu steru, prędkości oraz warunkach zewnętrznych, np. pływie. Najczęściej pilot korzysta z danych systemu AIS statku poprzez standardowy wtyk Pilot Plug, znajdujący się na mostku danego statku. Często własne odbiorniki przenośne pilota mają wyposażenie 2 anten GPS/RTK typu L1,L2, przez co umożliwiają uzyskanie dokładnej pozycji geograficznej (rzędu kilku centymetrów) oraz niezależnego od żyrokompasu statku kursu rzeczywistego (HDG - heading), o dokładności 0,025 o, a także położenie dziobu i rufy statku. Aktualnie istnieje wiele typów urządzeń PPU oraz ich oprogramowania. Porty zamawiają urządzenia i oprogramowanie dostosowane do własnej specyfiki, lokalnych systemów RTK (Real Time Kinematic), jak to miało miejsce np. w portach Bristol, Halifax lub Montreal. Wśród wiodących wytwórców sprzętu i oprogramowania PPU należy wymienić: Marimatech, Hitt, Navicom Dynamics, Transas, Seven Cs. Piloci wprowadzający statki LNG do Portu Zewnętrznego Świnoujście bezwzględnie powinni być wyposażeni w taki przenośny system PPU, gdyż jest on dodatkowym źródłem bardzo precyzyjnej informacji o parametrach ruchu prowadzonego przez nich statku.

10 68 H. Śniegocki, A. Dziki W rejonie Świnoujścia aktualnie brak jest stałej stacji RTK, nadającej poprawki pozycji w czasie rzeczywistym do celów nawigacji. Ustanowienie stacji referencyjnej RTK na Latarni Morskiej w Świnoujściu zapewni dokładność pozycji RTK rzędu 5-20 cm w zasięgu do km od portu. Statki konwencyjne (SOLAS R. V) nie są wyposażane w odbiorniki z opcją RTK. Taki specjalizowany odbiornik (PPU) musiałby wnosić ze sobą pilot na pokład statku. 8. WNIOSKI AIS jako system automatycznej wymiany informacji pomiędzy nie tylko statkami, ale także w relacji statek infrastruktura brzegowo-lądowa okazał się nader skutecznym i efektywnym narzędziem, chętnie wykorzystywanym przez wszystkie ośrodki portowe, służby dozoru ruchu statków i stacje pilotowe na całym świecie. System ten, posiadający niebagatelny potencjał adaptacji nowych technologii, pozwala na ustawiczną rozbudowę własnych i wykorzystywanych zasobów, nie tylko sprzętowych, ale przede wszystkim wykorzystywanych technologii. Najlepszym przykładem potwierdzającym jego niewątpliwą przydatność jest stworzenie w pełni zintegrowanego podsystemu, wykorzystującego sieć AIS AIS AtoN. Dodatkowym atutem przemawiającym za stosowaniem systemu AIS jest możliwość jego wykorzystania do tworzenia wirtualnego oznakowania torów podejściowych. Oznakowanie takie jest odporne na warunki pogodowe, zlodzenie, co jest jednym z poważniejszych mankamentów systemu tradycyjnego. Jeśli boja jest oznaczona transponderem AIS, służba odpowiedzialna za monitorowanie jej w czasie rzeczywistym ma dostęp do podglądu jej stanu i pozycji. Jest to niewątpliwa zaleta na torach, po których przemieszczają się albo duże ilości jednostek, albo statki o bardzo dużych gabarytach. Tor podejściowy do nowo budowanego Terminalu Gazowego LNG wymaga wręcz, by jego oznakowanie nawigacyjne pełniło swoje funkcje z najwyższą dokładnością nieprzerwanie, gdyż wielkie gazowce LNG z racji ilości i charakterystyki przewożonego ładunku są wysoce wymagającymi użytkownikami torów czy podejść do portów BIBLIOGRAFIA 1. IALA Guideline No On Remote Monitoring and Control AtoN Edition 1.1 na podstawie Edition 1, Saint Germain en Laye, France, December IALA Guideline No On AIS as a VTS Tool Edition 1.1, Saint Germain en Laye, France, December 2005.

11 System AIS w rejonie IALA NAVIGUIDE, Edition 4, SEND/AIS Operation Manual, Raven Aerostar International, 23 November Wpłynęło do Redakcji dnia 25 listopada 2011 r. Recenzent: Prof. dr hab. inż. Marian Pasko Dr inż. kpt. ż. w. Henryk ŚNIEGOCKI, prof. nadzw. AM Mgr inż. Anna DZIKI Akademia Morska, Wydział Nawigacyjny, Katedra Nawigacji Al. Jana Pawła II 3; GDYNIA tel. (058) ; henryksa@am.gdynia.pl; pgck@wp.pl