ZMIANY MASY ŚRODKÓW MECHANIZACJI UŻYTKOWANYCH W ROLNICTWIE POLSKIM

Transkrypt

1 Problemy Inżynierii Rolniczej nr 4/2008 Jan Pawlak Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa w Warszawie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ZMIANY MASY ŚRODKÓW MECHANIZACJI UŻYTKOWANYCH W ROLNICTWIE POLSKIM Streszczenie Na podstawie danych statystycznych GUS i szacunków własnych oszacowano masę środków mechanizacji rolnictwa w Polsce w latach W tym okresie masa sprzętu rolniczego wzrosła o 124%, a masa w przeliczeniu na 100 ha UR o 197%. Udział ciągników w ogólnej masie środków mechanizacji rolnictwa rósł do połowy lat dziewięćdziesiątych XX w., potem zaznaczył się jego spadek. Szacuje się, że do 2020 r. masa maszyn w przeliczeniu na 100 ha UR wyniesie ok. 92 ton, jednak w liczbach bezwzględnych nastąpi spadek o ok. 9% w porównaniu ze stanem z 2005 r. Słowa kluczowe: maszyny rolnicze, ciągniki, masa, rolnictwo polskie Wstęp Rozwój mechanizacji powoduje między innymi wzrost masy maszyn i urządzeń użytkowanych w rolnictwie. Konsekwencjami tego procesu są zmiany materiałochłonności oraz skumulowanej energochłonności produkcji rolniczej. Podstawą analiz tych zmian jest znajomość zasobów materiałowych w postaci maszyn rolniczych. Dane na ten temat są niezbędne do wyznaczania wskaźnika mechanizacji rolnictwa, wyrażanego stosunkiem energii skumulowanej w maszynach oraz w zużytych nośnikach energii do ogółu skumulowanych nakładów energii, które obejmują - oprócz wymienionych powyżej energię skumulowaną w postaci pracy żywej [Pawlak 1981]. W świetle powyższych faktów uzasadnione jest podjęcie badań dotyczących zmiany masy środków mechanizacji rolnictwa. Celem niniejszego artykułu jest oszacowanie masy maszyn rolniczych w rolnictwie polskim i analiza zmian tej masy w czasie. Zakres badań obejmuje lata oraz próbę prognozy do 2020 r. Materiał źródłowy i metoda badań Dane o liczbach użytkowanych w rolnictwie maszyn, narzędzi i urządzeń czerpano z publikacji GUS [1971, 1982, 1987, 1988, 1992, 1997, 2003]. Z uwa- 11

2 Jan Pawlak gi na to, że w cytowanych powyżej pracach znajdują się dane dotyczące ograniczonego asortymentu środków mechanizacji rolnictwa konieczne było dokonanie szacunków umożliwiających uwzględnienie tych rodzajów sprzętu, który nie był ujęty w oficjalnych statystykach. Liczbę kieratów, które jeszcze w początkowych latach okresu objętego analizą, stanowiły źródło napędu niektórych maszyn stacjonarnych, jak sieczkarnie i niektóre typy młocarni, oszacowano na podstawie liczby gospodarstw indywidualnych posiadających w 1960 r. konie trzyletnie i starsze. W kolejnych latach liczbę tych urządzeń zmniejszano, przy uwzględnieniu rosnącej liczby silników elektrycznych i spalinowych. Podobne zasady przyjęto w przypadku nieujmowanych w statystykach narzędzi konnych. Liczbę ciągnikowych narzędzi i maszyn do uprawy roli oszacowano przy zachowaniu odpowiednich proporcji do liczby ciągników. Istotną pomoc w ustaleniu tych proporcji stanowiły wyniki spisu rolniczego z 1987 r. [GUS 1988], którym objęty był najszerszy zestaw asortymentów sprzętu rolniczego. Największy zakres danych szacunkowych dotyczy gospodarstw indywidualnych. Oficjalne dane statystyczne były do końca lat osiemdziesiątych XX w. w szerszym zakresie dostępne dla tzw. sektora uspołecznionego (PGR, RSP, kółka rolnicze, na początku lat sześćdziesiątych także POM). Liczby maszyn w latach, odnośnie których brakowało danych, szacowano stosując metodę interpolacji. Masę środków mechanizacji użytkowanych w rolnictwie w poszczególnych latach obliczano mnożąc liczbę maszyn m-tego typu przez średnią masę, z uwzględnieniem zmian tej masy w czasie, a następnie sumując uzyskane wyniki: k m m m m= 1 Ms = N * (1) gdzie: Ms masa maszyn w danym roku, tys. ton, N m liczba m-tych maszyn, tys. szt., m m przeciętna masa maszyn m-tego typu, ton/szt. Na podstawie uzyskanych danych wyznaczono wskaźniki masy sprzętu rolniczego w przeliczeniu na 100 ha UR oraz relacje masy ciągników do ogólnej masy środków mechanizacji rolnictwa. Ostatni z wymienionych wskaźników wykorzystano do oszacowania przewidywanej masy maszyn w rolnictwie polskim w 2020 r. Masa środków mechanizacji w rolnictwie polskim W latach masa środków mechanizacji użytkowanych w rolnictwie zwiększyła się o 124% (rys. 1). Zmieniła się też struktura rodzajowa i materiałowa tych zasobów. W 1960 r. przeważającą ich część, zwłaszcza w gospodarstwach indywidualnych, stanowił sprzęt trakcji konnej. 12

3 Zmiany masy środków... W strukturze materiałowej przeważały elementy metalowe, jednak znaczny był też udział drewna. Masa wozów konnych, wśród których jednostki na kołach ogumionych znajdowały się w mniejszości (27%), stanowiły ponad 30% ogółu. Większość elementów tych pojazdów była wykonana z drewna. Ponadto, drewno stanowiło większą część masy np. ręcznych wialni i młynków. Z biegiem czasu zmniejszał się udział sprzętu konnego, choć część jego zasobów była przejściowo wykorzystywana do współpracy z ciągnikami. W strukturze materiałowej rósł udział metalu, a w późniejszym okresie zwiększało się też znaczenie elementów wykonanych z tworzyw sztucznych tys. ton lata Rys. 1. Masa środków mechanizacji w rolnictwie polskim Fig. 1. The weight of mechanization means in Polish agriculture Kurczenie się zasobów użytków rolnych w Polsce spowodowało, że masa maszyn w przeliczeniu na jednostkę powierzchni użytków rolnych rosła bardziej dynamicznie (rys. 2). Proces ten będzie się utrzymywał także w przyszłości. Zakładając, że liczba ciągników w rolnictwie polskim w 2020 r. wyniesie 1030 tys. szt. [Szeptycki i zespół 2005], udział ciągników w ogólnej masie sprzętu rolniczego wyniesie wówczas 25%, a powierzchnia użytków rolnych zmniejszy się do ha [Wójcicki 2007], masa maszyn w przeliczeniu na 100 ha UR wzrośnie do ok. 92 ton, mimo że w liczbach bezwzględnych nastąpi spadek o ok. 9% w porównaniu ze stanem z 2005 r. 13

4 Jan Pawlak t/100 ha lata Rys. 2. Masa środków mechanizacji rolnictwa w przeliczeniu na 100 ha UR Fig. 2. The weight of agricultural mechanization means accounted per 100 ha farm land % Rys. 3. Udział procentowy ciągników w ogólnej masie środków mechanizacji rolnictwa Fig. 3. Percentage share of the tractors in total weight of farm mechanization means lata 14

5 Zmiany masy środków... Udział ciągników w ogólnej masie środków mechanizacji rolnictwa rósł mniej więcej do połowy lat dziewięćdziesiątych XX w., potem zaznaczył się jego spadek (rys. 3). W okresie pomiędzy ostatnimi spisami rolnymi ( ) nastąpił dynamiczny wzrost liczby kombajnów zbożowych przy względnie niewielkim (w procentach) wzroście liczby ciągników. W przyszłości także liczba użytkowanych w rolnictwie kombajnów zbożowych będzie maleć [Szeptycki i zespół 2005], do ok. 90 tys. szt. w 2020 r. Spowoduje to zmniejszenie dynamiki spadku wartości wskaźnika udziału ciągników w ogólnej masie środków mechanizacji rolnictwa w przyszłości. Wskaźnik wyrażający udział procentowy ciągników w ogólnej masie środków mechanizacji rolnictwa ma duże znaczenie w analizach zmian wskaźników mechanizacji i technizacji rolnictwa. Dane o liczbie ciągników są z reguły łatwiej dostępne niż dane statystyczne dotyczące innych maszyn. Także prognozy najczęściej odnoszą się do tej kategorii środków mechanizacji rolnictwa. Omawiane wskaźniki mogą zatem stanowić podstawę do opracowania prognoz nakładów materiałowych i materiałochłonności produkcji rolniczej. Trzeba jednak pamiętać o tym, że wartość tego wskaźnika jest zmienna w czasie. Podsumowanie, stwierdzenia i wnioski W latach masa środków mechanizacji użytkowanych w rolnictwie polskim wzrosła z 6036 tys. ton do tys. ton (o 124%). Masa maszyn w przeliczeniu na 100 ha UR zwiększyła się o 197%. Szacuje się, że do 2020 r. masa maszyn w przeliczeniu na 100 ha UR wyniesie ok. 92 tony, jednak w liczbach bezwzględnych nastąpi spadek o ok. 9% w porównaniu ze stanem z 2005 r. Przy wyznaczaniu wskaźnika mechanizacji rolnictwa na podstawie struktury skumulowanych nakładów energii oraz prognozowaniu materiałochłonności produkcji rolniczej konieczne jest przyjmowanie zmiennych wartości wskaźnika energii skumulowanej w maszynach rolniczych, w którym podstawą odniesienia jest liczba ciągników użytkowanych w rolnictwie. Bibliografia GUS Rocznik Statystyczny rolnictwa 1971 GUS Rocznik Statystyczny rolnictwa i gospodarki żywnościowej 1982 GUS Rocznik Statystyczny rolnictwa i gospodarki żywnościowej 1986 GUS Wyniki spisu rolniczego Szachownica gruntów, maszyny i urządzenia rolnicze w indywidualnych gospodarstwach rolnych GUS Rolnictwo i gospodarka żywnościowa GUS Ciągniki, maszyny rolnicze i inne środki transportowe. Powszechny spis rolny 1996, Warszawa 15

6 Jan Pawlak GUS Ciągniki, maszyny rolnicze i inne środki transportu w gospodarstwach rolnych. Powszechny spis rolny 2002, Warszawa Pawlak J Warunki rozwoju i efekty mechanizacji w rolnictwie krajów rozwiniętych (rozprawa habilitacyjna). Wydawnictwo IBMER, Warszawa Szeptycki i zespół Stan i kierunki rozwoju techniki oraz infrastruktury rolniczej w Polsce. Wydawnictwo IBMER, Warszawa Wójcicki Z Poszanowanie energii i środowiska w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Wydawnictwo IBMER, Warszawa 16