WRAŻLIWOŚĆ BAKTERII MIKROAEROFILNYCH IZOLOWANYCH Z JAMY USTNEJ NA DZIAŁANIE OZONU. BADANIA IN VITRO

Transkrypt

1 ANNALES ACADEMIAE MEDICAE STETINENSIS ROCZNIKI POMORSKIEJ AKADEMII MEDYCZNEJ W SZCZECINIE 27, 53, SUPPL. 3, MAGDALENA PÓŁJANOWSKA, ANNA KĘDZIA 1, BARBARA KOCHAŃSKA WRAŻLIWOŚĆ BAKTERII MIKROAEROFILNYCH IZOLOWANYCH Z JAMY USTNEJ NA DZIAŁANIE OZONU. BADANIA IN VITRO THE SUSCEPTIBILITY OF MICROAEROPHILIC BACTERIA ISOLATED FROM THE ORAL CAVITY TO OZONE. IN VITRO STUDY Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej Akademii Medycznej w Gdańsku ul. Orzeszkowej 18, 8-28 Gdańsk Kierownik: dr hab. n. med. Barbara Kochańska 1 Zakład Mikrobiologii Jamy Ustnej Akademii Medycznej w Gdańsku ul. Smoluchowskiego 14, Gdańsk Kierownik: dr hab. n. med., prof. AMG Anna Kędzia Summary Introduction: The aim of our study was an in vitro evaluation of the susceptibility of 15 strains of microaerophilic bacteria isolated from the oral cavity to ozone. The susceptibility of tested strains to ozone treatment was assesed under various concentrations of ozone and time of its applications. Material and methods: Suspensions with a proper amount of cells (1 6 CFU/mL) of the tested strains were spread onto plates with a proper medium and ozonated. Each strain was treated with gaseous ozone for 1 different periods (3, 6, 9, 1, 15, 2, 3, 4, 5, 6 s) at ten various levels of concentrations (.5,.7, 1., 1.4, 1.7, 2., 2.4, 2.7, 3., 3.4 μg/ml). Totaly 1 marks were made for each strain. Agar plates with inoculated tested strains, which were not treated with ozone, constituted the control of growth. After incubation for 48 hours at 37 C in microaerophilic conditions, the results were analyzed using a 5-degree scale, specially prepared for this study. The study was conducted with an ozone delivery system DentOzon (Cryoflex Poland). This apparatus, intended for local treatment, delivers gaseous ozone from the air. It enables the control of both concentration and time of ozone application. Conclusions: The results obtained indicated that microaerophilic strains showed differential susceptibility to ozone under evaluated conditions. 47% of the tested strains showed a high susceptibility to ozonation. In the case of the other 53%, the microbicidal effectiveness of ozone was medium or low, but the total lack of sensitivity to gaseous ozone under the laboratory conditions was not observed in any case of the evaluated microorganisms. K e y w o r d s: ozone activity antimicrobial treatment microaerophilic bacteria. Streszczenie Wstęp: Celem pracy była ocena in vitro wrażliwości 15 szczepów bakterii mikroaerofilnych izolowanych z jamy ustnej na działanie ozonu. W badaniach oceniano wrażliwość każdego szczepu na działanie ozonu, biorąc pod uwagę różne stężenia i różne czasy ozonowania. Metoda i materiał: Badane szczepy po przygotowaniu zawiesiny zawierającej odpowiednią liczbę komórek (1 6 CFU/mL) posiewano na płytkę z właściwym podłożem mikrobiologicznym i ozonowano. Kontrolę wzrostu stanowiły płytki z posianymi szczepami, które nie były poddane działaniu ozonu. Wyniki oceniano po 48-godzinnej inkubacji w temperaturze 37 C w anaerostatach zawierających Campy Pak, wg skali przyjętej na potrzeby badań. Dla każdego szczepu wykonano 1 oznaczeń. Badanie uwzględniało 1 różnych stężeń i 1 czasów ozonowania. Stężenia ozonu stosowane w badaniach wynosiły:,5;,7; 1,; 1,4; 1,7; 2,; ; 2,7; i μg/ml. Czas przeprowadzanych zabiegów wynosił: 3, 6, 9, 1, 15, 2, 3, 4, 5 i 6 s. Do badań użyto aparatu DentOzon firmy Cryoflex

2 WRAŻLIWOŚĆ BAKTERII MIKROAEROFILNYCH IZOLOWANYCH Z JAMY USTNEJ NA DZIAŁANIE OZONU 115 Poland, który generuje ozon z powietrza i ma możliwość ustawienia parametrów zabiegu pod kątem stężenia i czasu aplikacji ozonu. Wnioski: Wyniki wskazują na zróżnicowaną wrażliwość drobnoustrojów mikroaerofilnych na działanie ozonu w badanych warunkach. 47% badanych szczepów wykazało wysoką wrażliwość na ozonowanie. Efektywność przeciwdrobnoustrojowego działania ozonu w przypadku pozostałych 53% badanych szczepów była średnia lub niska, jednak żaden ze szczepów nie wykazał całkowitej oporności. H a s ł a: ozon działanie przeciwdrobnoustrojowa terapia drobnoustroje mikroaerofilne. Wstęp Bakterie mikroaerofilne wchodzą w skład naturalnej flory jamy ustnej. Izoluje się je ze śliny i płytki nazębnej zdrowych osób [1]. Mikroaerofilne Gram-ujemne pałeczki odgrywają znaczącą rolę w etiologii niektórych schorzeń jamy ustnej. Szczepy Actinobacillus actinomycetemcomitans, Eikenella corrodens, Campylobacter spp. wchodzą w skład dominującej flory izolowanej w stanach zapalnych przyzębia. Wytwarzający silne leukotoksyny Actinobacillus actinomycetemcomitans jest ściśle związany z agresywną postacią zapaleń przyzębia [2]. Obecność bakterii mikroaerofilnych stwierdzono także w kanałach zębów ze zgorzelą miazgi i w ziarniniakach okołowierzchołkowych (67% ocenianych zmian okołowierzchołkowych). Wśród izolowanych drobnoustrojów z ziarniniaków były szczepy z gatunku Actinobacillus actinomycetemcomitans, rzadziej Eikenella corrodens i Campylobacter spp. [3]. Poza miejscowym powodowaniem zakażeń, drobnoustroje mikroaerofilne mogą być przyczyną infekcji ogólnoustrojowych. Potwierdzają to wyniki badań uznające choroby przyzębia, zwłaszcza przebiegające z głębokimi kieszonkami dziąsłowymi, za czynnik ryzyka choroby wieńcowej [4]. Odwrotną zależność zaobserwowano w przypadku szczepu Helicobacter pylori, który w jamie ustnej izolowany był z miazgi zęba, błony śluzowej i przyzębia. Głównym miejscem bytowania Helicobacter pylori jest żołądek, jednak u pacjentów z rakiem żołądka izolowano ten sam szczep H. pylori ze zmian nowotworowych w obrębie żołądka i współistniejących zmian nowotworowych w jamie ustnej, co wskazywałoby na wtórne infekowanie jamy ustnej [5]. Skuteczność eliminacji patogennych drobnoustrojów z jamy ustnej za pomocą dotychczasowych metod bywa ograniczona i mogą towarzyszyć jej różne efekty uboczne [6]. W leczeniu schorzeń o etiologii bakteryjnej próbuje się wykorzystać silne właściwości utleniające ozonu [7, 8, 9]. W związku z występowaniem zróżnicowanej wrażliwości drobnoustrojów na działanie ozonu i niewielką liczbą publikacji dotyczących skuteczności działania ozonu na bakterie mikroaerofilne, celowe wydaje się określenie stężenia i czasu aplikacji ozonu, które byłyby najbardziej skuteczne w eliminowaniu patogennych mikroaerofilnych pałeczek Gram-ujemnych z miejsca zakażenia. Materiał i metody Materiał do badań stanowiło 15 szczepów bakterii mikroaerofilnych wyizolowanych z jamy ustnej: Helicobacter pylori (4 szczepy), Actinobacillus actinomycetemcomitans (3), Campylobacter sputorum (2), Campylobacter gracilis (1), Eikenella corrodens (5). Do badań użyto aparatu DentOzon firmy Cryoflex Poland. Aparat przeznaczony jest do miejscowego stosowania ozonu w stomatologii. Generuje on ozon z powietrza i ma możliwość ustawienia parametrów zabiegu pod kątem stężenia ozonu i czasu aplikacji. Ozon doprowadzany jest za pomocą silikonowego rękawa do końcówki o kształcie zbliżonym do kątnicy. Na kątnicę zakładany jest silikonowy kapturek, który dzięki szczelnemu przyleganiu do ozonowanej powierzchni zapewnia dobrą izolację od otoczenia. Kapturki silikonowe zastosowane w badaniach miały średnicę 1 cm. Materiał do badań stanowiły drobnoustroje wyizolowane z materiałów pobranych z jamy ustnej, w tym z kanałów korzeniowych oraz patologicznych kieszonek dziąsłowych. Po aseptycznym pobraniu (sterylne sączki) materiały umieszczano w płynie transportowym (przygotowanym metodą PRAS) i w ciągu 1 godziny dostarczano do laboratorium. Materiały w kierunku bakterii mikroaerofilnych posiewano na agar Brucella z dodatkiem 5% odwłóknionej krwi baraniej. Inkubację prowadzono w anaerostatach zawierających Campy Pak (BBL), w temperaturze 37 C, przez 4 5 dni. Identyfikacji szczepów dokonywano zgodnie z obowiązującymi zasadami (Bergey s Manual). Materiały w kierunku Helicobacter pylori posiewano na podłoże Columbia Agar i Pylori Agar. Inkubację przeprowadzono w temperaturze 37 C w anaerostatach zawierających Campy Pak (BBL), przez 4 5 dni. Identyfikacji szczepów dokonywano na podstawie cech morfologicznych i biochemicznych (m.in. na obecność oksydazy, katalazy, ureazy). Badane szczepy, po przygotowaniu zawiesiny zawierającej odpowiednią liczbę komórek bakteryjnych (1 6 CFU/mL), posiewano na płytkę z właściwym dla danego szczepu podłożem mikrobiologicznym i poddawano działaniu ozonu. Powierzchnię płytki dzielono na 6 stref. Pięć stref na płytce odpowiadało różnym czasom podaży ozonu, 6. strefa stanowiła kontrolę wzrostu badanego szczepu. Dla każdego ze szczepów, w celu zbadania wrażliwości na działanie ozonu w zakresie jednego stężenia, przygotowano 1 stref odpowiadających kolejnym czasom zabiegów ozonowania oraz 2 strefy, które stanowiły kontrolę wzrostu badanego szczepu (łącznie 2 płytki). Każda ze stref została poddana ozonowaniu przez przyłożenie silikonowego kapturka do powierzchni agaru (na czas zgodny z oznaczeniem strefy). Stężenia ozonu stosowane w badaniach wynosiły:,5;,7;

3 116 MAGDALENA PÓŁJANOWSKA, ANNA KĘDZIA, BARBARA KOCHAŃSKA 1,; 1,4; 1,7; 2,; ; 2,7; i μg/ml. Czas przeprowadzanych zabiegów wynosił: 3, 6, 9, 1, 15, 2, 3, 4, 5 i 6 s. Łącznie dla każdego szczepu, biorąc pod uwagę 1 różnych stężeń ozonu i 1 różnych czasów ozonowania, wykonano 1 oznaczeń. Wrażliwość szczepów na działanie ozonu oceniano po 48-godzinnej inkubacji w temperaturze 37 C w anaerostatach zawierających Campy Pak. Do oceny użyto 5-stopniowej skali ustalonej na potrzeby badań: () brak wzrostu kolonii na agarze; (/+) 1 1 kolonii na agarze; (+) 1 1 kolonii; () liczne kolonie; () niepoliczalne kolonie. Odpowiednio () i (/+) oznaczały wysoką wrażliwość szczepu na działanie ozonu, (+) średnią wrażliwość, () niską wrażliwość, a () całkowitą oporność szczepu na działanie ozonu. Wyniki Szczepy mikroaerofilne cechowała zróżnicowana wrażliwość na działanie ozonu w badanych warunkach (tab. 1). Spośród 15 szczepów, wzrost 3 (2%) został całkowicie zahamowany po zastosowaniu ozonu. W przypadku 2 szczepów (Campylobacter gracilis, Eikenella corrodens No. 4) efekt ten uzyskano przy najwyższych stężeniach ozonu ( lub μg/ml) i najdłuższym czasie ozonowania (5, 6 s). Zahamowanie wzrostu 3. ze szczepów (Eikenella corrodens No. 5) obserwowano przy różnych parametrach zastosowanych w badaniach. Widoczna była jednak wyraźna zależność między czasem ozonowania i stężeniem ozonu. Niższe stężenie ozonu wiązało się z wydłużeniem czasu jego aplikacji dla osiągnięcia tego samego efektu, czyli całkowitego zahamowania wzrostu i odwrotnie: krótszy czas zabiegu wymagał użycia wyższych stężeń ozonu. Wysoką wrażliwość na działanie ozonu wykazało 26,6% (4) badanych szczepów, w tym Helicobacter pylori No. 1, Actinobacillus actinomycetemcomitans No. 2 i No. 3, Campylobacter sputorum No. 2. Efekt ten uzyskano, stosując najwyższe parametry badania (5, 6 s oraz ; μg/ml). Średnią wrażliwość wykazały 4 szczepy (Helicobacter pylori No.2, Actinobacillus actinomycetemcomitans No. 1, Campylobacter sputorum No. 1, Eikenella corrodens No. 2), a kolejne 4 szczepy (Helicobacter pylori No. 3 i No. 4 oraz Eikenella corrodens No. 1 i No. 3) niską wrażliwość. W zastosowanych warunkach ozonowania żaden z badanych szczepów bakterii mikroaerofilnych nie odznaczał się całkowitą opornością na działanie ozonu. T a b e l a 1. Zestawienie szczepów bakterii mikroaerofilnych (n = 15) izolowanych z jamy ustnej z uwzględnieniem najbardziej efektywnych parametrów ozonowania T a b l e 1. The list of microaerophilic bacteria strains (n = 15) isolated from the oral cavity respecting the most effective parameters of ozonation Bakterie mikroaerofilne (No.) Microaerophilic bacteria (No.) Najbardziej efektywne parametry ozonowania / The most effective parameters of ozonation czas / time stężenie / concentration (s) (μg/ml) Wzrost szczepów po aplikacji ozonu Growth of strains after ozone application Kontrola wzrostu szczepów Control of the growth of strains Helicobacter pylori No.1 6 /+ Helicobacter pylori No Helicobacter pylori No.3 Helicobacter pylori No Actinobacillus actinomycetemcomitans No.1 5 1,7 + Actinobacillus actinomycetemcomitans No.2 Actinobacillus actinomycetemcomitans No Campylobacter sputorum No Campylobacter sputorum No.2 5 /+ Campylobacter gracilis 5 Eikenella corrodens No Eikenella corrodens No Eikenella corrodens No.3 9 Eikenella corrodens No.4 Eikenella corrodens No () brak wzrostu kolonii na agarze / lack of growth of colonies on agar plate; (/+) 1 1 kolonii na agarze / growth of 1 1 colonies on agar; (+) 1 1 kolonii / 1 1 colonies; () liczne kolonie / highly numerous colonies; () niepoliczalne kolonie / uncountable amount of colonies 2,,7 /+ /+ /+ /+

4 WRAŻLIWOŚĆ BAKTERII MIKROAEROFILNYCH IZOLOWANYCH Z JAMY USTNEJ NA DZIAŁANIE OZONU 117 Dyskusja Problem skutecznej eliminacji drobnoustrojów uznawanych za patogenne w obrębie jamy ustnej stanowi ciągle poważne wyzwanie. Drobnoustroje mogą nie tylko inicjować różne procesy chorobowe, ale także wtórnie wikłać przebieg już trwających, co w efekcie wydłuża i utrudnia postępowanie lecznicze. W związku z tym poszukuje się nowych, skutecznych metod leczenia, które można byłoby wykorzystać w miejscowej terapii. Możliwość efektywnej eliminacji drobnoustrojów wiąże się obecnie z ozonem. Jego silne właściwości utleniające sprawiają, że uznawany jest za bardzo skuteczny środek niszczący bakterie, wirusy i grzyby [1, 11, 12]. Badania potwierdziły skuteczność ozonu nie tylko w niszczeniu form wegetatywnych, ale i form przetrwalnikowych drobnoustrojów [12, 13, 14]. Istnieją liczne doniesienia wykazujące różnice w stopniu wrażliwości drobnoustrojów na ozon [1, 12, 15, 16]. Wyniki badań Nagayoshi i wsp. [1] potwierdzające wysoką skuteczność przeciwdrobnoustrojowego działania wody ozonowanej (,5 4 mg/l) na bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne izolowane z jamy ustnej, wskazywały równocześnie większą wrażliwość na ozonowanie bakterii Gram-ujemnych niż Gram-dodatnich. Podobną zależność obserwował w swoim doświadczeniu Restaino i wsp. [16]. Badając aktywność działania wody ozonowanej m.in. na 4 szczepy bakterii Gram-dodatnich i 4 szczepy Gram-ujemnych, wykazał wyższą wrażliwość bakterii Gram-ujemnych w porównaniu z bakteriami Gram-dodatnimi. W związku z tym, że głównym celem ataku ozonu są białka i nienasycone kwasy tłuszczowe błon komórkowych mikroorganizmów, właśnie w różnicach dotyczących struktury błon komórkowych widzi się przyczynę oporności drobnoustrojów na ozonowanie [11]. Niejednolita wrażliwość drobnoustrojów na ozon, uwarunkowana różnicami w budowie ich ścian, może być dodatkowo modyfikowana przez wiele czynników. Badania wykazały, że skuteczność przeciwbakteryjnego działania ozonu może zależeć od temperatury, wartości ph i obecności substancji organicznej w otoczeniu komórek [1, 17, 18, 19]. Także forma, w której ozon jest stosowany (postać gazu, wodny roztwór, maść ozonowana) i przede wszystkim jego stężenie oraz czas oddziaływania na komórki bakteryjne, mają istotne znaczenie dla skuteczności działania [8, 2, 21]. Kanały korzeniowe i patologiczne kieszonki dziąsłowe, z których izolowano drobnoustroje mikroaerofilne ze względu na specyfikę wynikającą z ich budowy, stopnia zaawansowania zmian, obecności zanieczyszczeń organicznych, stanowią znaczne utrudnienie dla efektywnej eliminacji drobnoustrojów. Próba osiągnięcia właściwego statusu mikrobiologicznego w przebiegu leczenia endodontycznego czy periodontologicznego musi uwzględniać dodatkowo fakt, że organizmy patogenne występują tam w formie biofilmu. Badania Hemsa i wsp. [21] oceniające przydatność ozonu jako czynnika przeciwdrobnoustrojowego w leczeniu kanałowym potwierdziły większą skuteczność przeciwbakteryjnego działania na Enterococcus faecalis w formie planktonowej w porównaniu z biofilmem. Wykazały też wyższą skuteczność ozonu stosowanego w postaci wodnej niż w postaci gazowej na komórki Enterococcus faecalis w postaci biofilmu. Autorzy wynik ten wiążą z obecnością polisacharydowej masy w biofilmie, która stanowi prawdopodobnie ochronę przed działaniem ozonu. Podobnie ochronną rolę, potwierdzoną w badaniach Komanapalli i Lau [12], odgrywają proteiny wchodzące w skład płynów ustrojowych. Stanowią one dodatkowe punkty wychwytywania ozonu, obniżając tym samym skuteczność jego działania. Zaobserwowano, że czas potrzebny do inaktywacji bakteriofagów (bacteriofagi λ) w buforze fosforanowym był 3-krotnie krótszy niż w symulowanych płynach ustrojowych [12]. Słabszy efekt przeciwdrobnoustrojowego działania ozonu był obserwowany także w doświadczeniach Emmerson i wsp. [22]. Autorzy wykazali, że wirusy wewnątrz komórek lub tkanek były chronione przed inaktywacją przez ozon w stężeniach, które były wystarczające dla inaktywacji samych wirusów. Z kolei Burleson i wsp. [23] oraz Arita i wsp. [24] zaobserwowali wzrost skuteczności działania ozonu na badane mikroorganizmy po skojarzonym zastosowaniu ozonu i ultradźwięków. Wynik ten autorzy wiążą z rozbijaniem cząsteczek materii organicznej i konglomeratów bakterii pod wpływem ultradźwięków, co ułatwia dostęp cząsteczkom ozonu. Uzyskane wyniki badań oraz dane z piśmiennictwa potwierdzają potrzebę dostosowania parametrów zabiegu do indywidualnej wrażliwości patogenów izolowanych w przebiegu schorzeń leczonych metodą ozonoterapii. Przy ustalaniu parametrów zabiegu należy też brać pod uwagę ewentualny wpływ innych wspomnianych w pracy czynników modulujących przeciwbakteryjne działanie ozonu w celu zapewnienia maksymalnej skuteczności jego działania. Nie można przy tym zapominać, że dawka ozonu i czas jego stosowania nie mogą być zwiększane bez ograniczeń w warunkach in vivo ze względu na możliwość uszkodzeń sąsiadujących tkanek [25]. Wnioski Badane drobnoustroje mikroaerofilne wykazały zróżnicowaną wrażliwość na działanie ozonu. Wysoką wrażliwość wykazały szczepy z rodzaju Actinobacillus i Campylobacter. Piśmiennictwo Słotwińska S.M. 1. : Występowanie Porphyromonas gingivalis i Actinobacillus actinomycetemcomitans w patologicznych kieszonkach dziąsłowych a odporność komórkowa u osób z zapaleniem przyzębia. Czas. Stomatol. 1996, 49, 1, 13 2.

5 118 MAGDALENA PÓŁJANOWSKA, ANNA KĘDZIA, BARBARA KOCHAŃSKA 2. Dzink J.L., Tanner A.C.R., Haffajee A.D., Socransky S. : Gram negative species associated with active destructive periodontal lesions. J. Clin. Periodontol. 1998, 15, 5, Zedler E., Kędzia A., Zedler A., Bogusławska-Kapała A., Kochańska B. : Częstość izolowanych bakterii mikroaerofilnych z ziarniniaków okołowierzchołkowych zęba. Ann. Acad. Med. Gedan. 26, 36, Marzec-Koronczewska Z., Płońska E., Kaczmarek A. : Przewlekłe infekcje zębopochodne jako czynnik ryzyka chorób układu sercowo- -naczyniowego. Czas. Stomatol. 21, 54, Wyganowska-Swiątkowska M. : Helicobacter pylori w środowisku jamy ustnej przegląd piśmiennictwa. Czas. Stomatol. 26, 59, 4, Starzycki P. : Działania uboczne leków stosowanych w stomatologii. Mag. Stom. 24, 1, Morawiec T., Wiesner M., Kowol I., Kostecka K., Lorencka M., Koszowska R.: Zastosowanie ozonu w leczeniu utrudnionego gojenia ran poekstrakcyjnych oraz niektórych zmian chorobowych błony śluzowej jamy ustnej. Mag. Stom. 26, 5, Ilewicz L., Kaczmarzyk A., Krynicki M. : Zastosowanie ozonoterapii w leczeniu niektórych schorzeń stomatologicznych. Mag. Stom. 1997, 7, 8, Wojtkowska-Wośko M. : Praktyczne zastosowanie ozonu w stomatologii. Mag. Stom. 24, 6, Nagayoshi M., Fukuizumi T., Kitamura C., Yano J., Terashita M., Nishihara T.: Efficacy of ozone on survival and permeability of oral microorganisms. Oral. Microbiol. Immunol. 24, 19, Komanapalli I.R., Lau B.H.S. : Ozone induced damage of Escherichia coli K-12. Appl. Microbiol. Biotechnol. 1996, 46, Komanapalli I.R., Lau B.H.S. : Inactivation of bacterophage λ, Escherichia coli, and Candida albicans by ozone. Appl. Microbiol. Biotechnol. 1998, 49, Young S.B., Setlow P. : Mechanisms of Bacillus subtilis spore resistance to and killing by aqueosus ozone. J. Appl. Microbiol. 24, 96, Ishizaki K., Shinriki N., Matsuyama H. : Inactivation of Bacillus spores by gaseous ozone. J. Appl. Microbiol. 1986, 6, Dyas A., Boughton B.J., Das B.C. : Ozone killing action against bacterial and fungal species; microbiological testing of a domestic ozone generator. J. Clin. Pathol. 1983, 36, Restaino L., Frampton E.W., Hemphill J.B., Palnikar P. : Efficacy of ozonated water against various food-related microorganisms. Appl. Environ. Microbiol. 1995, 61, 9, Oemcke D., Van Leeuven J. : Seawater ozonation of Bacillus subtilis spores: implications for the use of ozone in ballast water treatment. Ozone Sci. Eng. 24, 26, Kim G., Yousef A., Dave S. : Application of ozone for enhancing the microbiological safety and quality of foods: a review. J. Food Prot. 1999, 62, 9, Wilson M. : Susceptibility of oral bacterial biofilms to antimicrobial agents. J. Med. Microbiol. 1996, 44, Unal R., Kim J., Yousef A.E. : Inactivation of Escherichia coli O157:H7, Listeria monocytogenes and Lactobacillus leichmannii by combinations of ozone and pulse electric field. J. Food Prot. 21, 64, 6, Hems R.S., Gulabivala K., Ng Y.-L., Ready D., Spratt D.A. : An in vitro evaluation of the ability of ozone to kill a strain of Enterococcus faecalis. Int. Endod. J. 25, 38, Emmerson M.A., Sproul O.J., Buck Ch.E. : Ozone inactivation of cellassociated viruses. Appl. Environ. Microbiol. 1982, 43, 3, Burleson G.R., Murray T.M., Pollard M. : Inactivation of viruses and bacteria by ozone, with and without sonication. Appl. Microbiol. 1975, 3, Arita M., Nagayoshi M., Fukuizumi T., Okinaga T., Masumi S., Morikawa M., Kakinoki Y., Nishihara T.: Microbicidal efficacy of ozonated water against Candida albicans adhering to acrylic plates. Oral. Microbiol. Immunol. 25, 2, Murrell G.A.C., Francis M.J.O., Bromley L. : Modulation of fibroblast proliferation by oxygen free radicals. Biochem. J. 199, 265, Komentarz Ozonoterapia, znana od dawna, znalazła w ciągu ostatnich lat poczesne miejsce w stomatologii. Flora bakteryjna jamy ustnej wykazuje zróżnicowaną wrażliwość na działanie ozonu. Autorzy pracy poddali ocenie wrażliwość 15 szczepów bakterii mikroaerofilnych izolowanych z jamy ustnej na działanie ozonu. Wnioski z badań sugerują konieczność dalszych poszukiwań optymalnych parametrów ozonoterapii w leczeniu schorzeń stomatologicznych. Praca niezwykle staranna, o wysokich walorach naukowych. prof. dr hab. n. med. Grażyna Wilk