Osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych

Transkrypt

1

2

3 Osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych Przeciwdziałanie korupcji i praniu pieniędzy Wiesław Jasiński Warszawa 2012

4 Publikacja dofinansowana przez PPBW Sp. z o.o. Praca naukowa sfinansowana ze środków na naukę w latach jako projekt rozwojowy. Stan prawny na 31 grudnia 2011 r. Recenzent Prof. zw. dr hab. Emil W. Pływaczewski Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Adam Choiński Opracowanie redakcyjne Studio Diament Łamanie Studio Diament Projekt okładki Marcin Domitrz Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012 ISBN: Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa

5 Spis treści Wykaz skrótów Wprowadzenie Rozdział I Definicja osób zajmujących eksponowane stanowiska polityczne i definicje pokrewne Geneza pojęcia osoby zajmującej eksponowane stanowisko polityczne Definicja osób na eksponowanych stanowiskach politycznych w III dyrektywie i konwencji ONZ przeciwko korupcji (UNCAC) Krajowe i zagraniczne osoby na eksponowanych. stanowiskach politycznych Katalog znaczących funkcji publicznych Zakres członków rodziny i bliskich współpracowników w definicji osób na eksponowanych stanowiskach. politycznych Definicja osób na eksponowanych stanowiskach politycznych w ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy. oraz finansowaniu terroryzmu Geneza nowego pojęcia prawnego Miejsce zamieszkania w polskiej definicji osób zajmujących eksponowane stanowiska polityczne Katalog eksponowanych stanowisk politycznych Zakres pojęcia członkowie rodziny i bliscy. współpracownicy Definicje funkcjonariusza publicznego i osoby pełniącej. funkcję publiczną jako kategorii pokrewnych

6 Spis treści Rozdział II Instrumenty prawne dotyczące transakcji i stosunków gospodarczych z osobami zajmującymi eksponowane stanowiska polityczne w ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu Podejście oparte na ryzyku jako uwarunkowanie zmian. w zasadach przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu Standardowe środki bezpieczeństwa finansowego Uproszczone środki bezpieczeństwa finansowego Wzmożone środki bezpieczeństwa finansowego Normy prudencyjne dotyczące osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Przesłanki tworzenia norm prudencyjnych dotyczących osób. na eksponowanych stanowiskach politycznych Ustalanie czy klient jest osobą na eksponowanym stanowisku politycznym Zezwolenie na zawarcie umowy z osobą na eksponowanym stanowisku politycznym Ustalanie źródeł pochodzenia wartości majątkowych wprowadzanych do obrotu Stała kontrola przeprowadzanych transakcji Rejestracja i analiza transakcji przeprowadzanych przez osoby. na eksponowanych stanowiskach politycznych Przechowywanie informacji o osobach na eksponowanych stanowiskach politycznych Przekazywanie informacji o transakcjach osób na eksponowanych stanowiskach politycznych do Generalnego Inspektora. Informacji Finansowej Wstrzymanie transakcji, blokada rachunku i zamrażanie środków osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Normy prudencyjne dotyczące osób na eksponowanych stanowiskach politycznych jako element procedur. wewnętrznych Odpowiedzialność karna i administracyjna za nierespektowanie norm prudencyjnych

7 Spis treści Rozdział III Inne rozwiązania prawne dotyczące polskich osób na eksponowanych stanowiskach politycznych do wykorzystania w kontroli przeprowadzanych przez nie transakcji Istota i zakres środków zapobiegania korupcji osób. na eksponowanych stanowiskach politycznych Oświadczenia majątkowe polskich osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Oświadczenia majątkowe polskich osób na eksponowanych stanowiskach politycznych określone w ustawie. antykorupcyjnej Oświadczenia majątkowe posłów i senatorów Oświadczenia majątkowe sędziów Oświadczenia majątkowe wyższych oficerów sił zbrojnych Ograniczenia ustanowione w polskim prawie antykorupcyjnym wobec osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Ograniczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej. polskich osób na eksponowanych stanowiskach politycznych określone w ustawie antykorupcyjnej Ograniczenia dotyczące posłów i senatorów Ograniczenia dotyczące sędziów Ograniczenia dotyczące oficerów sił zbrojnych Rozdział IV Praktyka stosowania przepisów dotyczących osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Analiza ryzyka Identyfikacja osób na eksponowanych stanowiskach. politycznych Ustalanie czy klient jest osobą na eksponowanym stanowisku politycznym Ustalanie czy rzeczywisty beneficjent jest osobą na eksponowanym stanowisku politycznym Listy i inne instrumenty identyfikacyjne Ustalanie źródeł majątku i źródeł pochodzenia funduszy wprowadzanych do obrotu przez osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych

8 Spis treści 4. Zatwierdzanie umów/transakcji z osobami na eksponowanych stanowiskach politycznych Monitoring transakcji osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Zasady i metody monitoringu transakcji osób. na eksponowanych stanowiskach politycznych Warunki czasowe monitoringu Procedury wewnętrzne instytucji obowiązanych Audyt Szkolenia Poziom zgodności ze standardami międzynarodowymi Rozdział V Korupcja i pranie pieniędzy z udziałem osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Korupcja a pranie pieniędzy Mechanizmy korupcyjne z udziałem osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Korupcja wyborcza Korupcja w związku ze stanowieniem prawa Korumpowanie polityków w obszarze działalności. biznesowej Mechanizmy korumpowania osób na eksponowanych stanowiskach politycznych w obszarze działalności biznesowej Kategorie spraw załatwianych przez PEP w związku z korupcją w obszarze działalności biznesowej Formy łapówek dla osób na eksponowanych. stanowiskach politycznych Nielegalne finansowanie partii politycznych Pranie pieniędzy z udziałem osób na eksponowanych. stanowiskach politycznych Osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych. a główne zagrożenia współczesnego świata Osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych. a profity z dyktatury Osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych. a pomoc finansowa dla państw rozwijających się

9 Spis treści 3. Służby specjalne a osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych Finansowanie terroryzmu a osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych Udział osób na eksponowanych stanowiskach politycznych w zorganizowanej przestępczości Wybrane praktyczne aspekty funkcjonowania osób. na eksponowanych stanowiskach politycznych Działalność gospodarcza osób na eksponowanych. stanowiskach politycznych Osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych. a korzyści z immunitetu Osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych. po złożeniu urzędu Przykładowe elementy funkcjonowania członków rodziny i współpracowników osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Działalność gospodarcza bliskich współpracowników osób. na eksponowanych stanowiskach politycznych Funkcjonowanie rodzin królewskich Działalność charytatywna członków rodziny osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Wybrane elementy przeciwdziałania korupcji i praniu pieniędzy z udziałem osób na eksponowanych stanowiskach. politycznych Whistleblowing a osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych Udział środków masowego przekazu w ujawnianiu patologii. osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Inne źródła ujawniania korupcji osób na eksponowanych stanowiskach politycznych Podsumowanie Załączniki Bibliografia

10

11 Wykaz skrótów dyrektywa 2006/70/WE FCPA III dyrektywa k.c. Akty prawne dyrektywa Komisji 2006/70/WE z dnia 1 sierpnia 2006 r. ustanawiająca środki wykonawcze do dyrektywy 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do definicji osoby zajmującej eksponowane stanowisko polityczne, jak również w odniesieniu do technicznych kryteriów stosowania uproszczonych zasad należytej staranności wobec klienta oraz wyłączenia z uwagi na działalność finansową prowadzoną w sposób sporadyczny lub w bardzo ograniczonym zakresie (Dz. Urz. UE L 214 z , s. 29) amerykańska ustawa o zagranicznych praktykach korupcyjnych z dnia 19 grudnia 1977 r. (ang. Foreign Corrupt Practices Act) dyrektywa 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 października 2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu (Dz. Urz. UE L 309 z , s. 15 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) 11

12 Wykaz skrótów Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) p.u.s.p. u.o.d.o. u.o.p.d.g. u.p.d.o.f. u.p.w.o.f. u.r. u.s.d.g. u.s.w.ż.z. u.w.m.p.s. UNCAC ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.) ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 216, poz z późn. zm.; ustawa antykorupcyjna) ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 z późn. zm.) ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 152, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 593 z późn. zm.) ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 7, poz. 29 z późn. zm.) Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 31 października 2003 r. (ang. United Nations Convention against Corruption, Dz. U. z 2007 r. Nr 84, poz. 563) 12

13 Wykaz skrótów Czasopisma i oficjalne publikatory Dz. U. Dz. Urz. NP ONSA OSAB OSNC OTK Pr. Bank. Prok. i Pr. Prz. Sejm. PUG Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Nowe Prawo Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Prawo Bankowe Prokuratura i Prawo Przegląd Sejmowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Inne AML CDD CFT EDD ETPC FATF FIU GIIF KYC przeciwdziałanie praniu pieniędzy (ang. anti-money laundering) normy ostrożnościowe w stosunku do klientów, ciągła należyta staranność (ang. customer due diligence) walka z finansowaniem terroryzmu (ang. combating the financing of terrorism) zwiększona należyta staranność (ang. enhanced due diligence) Europejski Trybunał Praw Człowieka Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (ang. Financial Action Task Force) jednostka wywiadu finansowego, jednostka analityki finansowej (ang. Financial Intelligence Unit) Generalny Inspektor Informacji Finansowej procedura poznaj swojego klienta (ang. know your customer) 13

14 Wykaz skrótów PEP RBA SA SAR SN STR TK osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych (ang. politically exposed persons) podejście oparte na ryzyku (ang. risk based approach) sąd apelacyjny podejrzane sprawozdania z działalności (ang. suspicious activity reports) Sąd Najwyższy informacje o transakcjach podejrzanych (ang. suspicious transaction reports) Trybunał Konstytucyjny

15 Wprowadzenie Korupcja jest zwykle definiowana jako wykorzystywanie władzy publicznej lub pozycji biznesowej do osiągania korzyści majątkowych lub osobistych. Jednocześnie kategoria ta jest powszechnie wykorzystywana do określenia różnych rodzajów patologii społecznych i gospodarczych. Oznacza to, że złożone i wielowymiarowe pojęcie korupcji nie zawsze jest utożsamiane wyłącznie z łapownictwem i płatną protekcją, ale służy także do definiowania różnorodnych innych nieprawidłowości. Rozmiary korupcji są trudne do oszacowania z uwagi na jej utajony charakter, brak świadków, śladów i ofiar. Tym niemniej wszystkie organizacje międzynarodowe wskazują na jej powszechność w państwach rozwijających się i ciągle wysoki poziom w krajach o ustabilizowanej demokracji. Bank Światowy szacuje, że każdego roku wręczane są na świecie łapówki, których łączna kwota znacznie przekracza 1 bln dolarów 1, a sumy zdefraudowanego mienia na skutek m.in. działań korupcyjnych w państwach rozwijających się szacowane są na mld dolarów rocznie. Kwota ta stanowi roczny produkt brutto aż 12 najbiedniejszych państw na świecie, w których zamieszkuje ponad 240 mln ludzi. Korupcja powoduje szereg dotkliwych skutków w obszarze społecznym i gospodarczym. W pierwszej kolejności podważa w praktyce zasady demokratycznego państwa, w tym głównie zasadę równości obywateli wobec prawa. W dalszym ciągu dereguluje system dystrybucji dochodu narodowego, wprowadzając dysfunkcjonalny system rozpowszechniania przywilejów i pogłębiając nierówności w podziale dochodów. Korupcja niszczy rozwój społeczeństw, deprawuje i pozbawia zwykłych obywateli korzyści, jakie mogliby osiągać z niezakłóconego patologiami systemu. Do- 1 World Bank, The costs of corruption, dnia 8 kwietnia 2004 r., ~thesitepk:4607,00.html. 15

16 Wprowadzenie tyczy to zresztą nie tylko obecnego pokolenia, stwarza zagrożenia także dla egzystencji przyszłych generacji społeczeństw wielu krajów. Zachowania korupcyjne powodują negatywne skutki w gospodarce. W pierwszej kolejności zniekształcają procesy decyzyjne, a w konsekwencji ograniczają inwestycje, obniżają dochody państwa z ceł, podatków czy z prywatyzacji, zwiększają koszty zamówień publicznych czy też działalności gospodarczej. W ostatecznym rozrachunku powodują zmniejszanie wydatków na bieżącą egzystencję. Trudno zgodzić się z poglądami niektórych ekspertów, że mechanizmy korupcyjne mogą być akceleratorem dynamiki ekonomicznej w państwie, nawet jeśli przejściowo przyspieszą załatwianie spraw nielicznych biznesmenów. W rezultacie zawsze są zagrożeniem dla zdrowej i efektywnie rozwijającej się gospodarki w różnych regionach świata. Negatywne skutki patologii korupcyjnych zawsze przenoszą się z obszaru społecznego i gospodarczego na wymiar polityczny, gdzie zagrażają legitymacji państwa wobec społeczeństwa, dezintegrują organy administracji czy organy stanowienia prawa. W konsekwencji stwarzają zagrożenie dla bezpieczeństwa, spoistości wewnętrznej i suwerenności wielu państw. Korupcja stwarza tym większe zagrożenie społeczne i gospodarcze, im głębiej i powszechniej w poszczególne działania łapownicze angażują się osoby stojące na czele administracji państwowej czy też politycy podejmujący najważniejsze decyzje w państwie. Ich znaczący wpływ na rozprzestrzenianie się korupcji w społeczeństwie znajduje się w centrum zainteresowania wielu organizacji międzynarodowych, które od połowy ubiegłej dekady obejmują tę kategorię wspólnym terminem: osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych (ang. politically exposed persons PEP). Ich zaangażowanie się w działania korupcyjne przyjmuje różne formy. Przebiega w obszarze stanowienia prawa, administracji państwowej, kształtowania polityki gospodarczej, a przede wszystkim na styku procesów biznesowych i działalności politycznej. Wszystkie te działania osób na eksponowanych stanowiskach politycznych coraz mocniej wpływają na proces, który nazywany jest zawłaszczaniem państwa dla celów korporacji czy partii politycznych. Staje się on tym groźniejszy, że prowadzi bezpośrednio do defraudowania funduszy państwowych. Mechanizmy te przeanalizowano w rozdziale V niniejszego opracowania. Środki finansowe pochodzące z korupcji podlegają legalizacji, tak jak dochody z przestępczości narkotykowej, wymuszania haraczy czy fałszowania pieniędzy. Efektywność tego procesu z udziałem osób na ekspo- 16

17 Wprowadzenie nowanych stanowiskach politycznych może być zresztą znacznie wyższa niż w innych przypadkach. Korzystając z uprzywilejowanej pozycji społecznej oraz państwowej mogą oni angażować się w działania przestępcze z mniejszą obawą ujawnienia przez pracowników instytucji obowiązanych do przeciwdziałania praniu pieniędzy czy przedstawicieli organów ścigania. To zresztą może powodować, że PEP zajmować się będą legalizacją środków finansowych pochodzących z innych niż korupcja źródeł. Pozycja osób na eksponowanych stanowiskach politycznych sprzyja wykorzystywaniu międzynarodowych transferów finansowych i coraz bardziej wysublimowanych technik w procederze korupcji. Wszystkie te mechanizmy są głęboko kamuflowane, a oszukańcze praktyki mogą prowadzić do dużych strat finansowych tych instytucji, które nie będą stosować odpowiednich działań prudencyjnych. Katalog głównych metod prania pieniędzy scharakteryzowano w rozdziale V. Przeciwdziałanie praniu pieniędzy z udziałem osób na eksponowanych stanowiskach politycznych staje się jedną z najlepszych metod tropienia korupcji i defraudacji funduszy państwowych na dużą skalę. Odpowiednie regulacje w tym zakresie powstają dopiero od połowy pierwszej dekady XXI w. Najpierw Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (ang. Financial Action Task Force FATF) określiła standard w postaci zalecenia nr 6 2. Następnie Organizacja Narodów Zjednoczonych w konwencji z dnia 31 października 2003 r. przeciwko korupcji zobowiązała poszczególne kraje do wzmożonej kontroli rachunków otwieranych przez prominentne osoby, a Parlament Europejski i Rada w dyrektywie 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 października 2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu (Dz. Urz. UE L 309 z , s. 15 z późn. zm.) określiły tzw. wzmożone środki należytej staranności wobec osób na eksponowanych stanowiskach politycznych. Kilka lat funkcjonowania nowych rozwiązań pozwala na pierwsze oceny. Eksperci Banku Światowego przeprowadzili badania dotyczące dostosowania praktyk krajowych do standardów międzynarodowych na podstawie raportów ewaluacyjnych FATF. Dla potrzeb niniejszej publikacji przeprowadzono natomiast badania ankietowe w jednostkach analityki finansowej w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Łącznie bada- 2 Zob. Narodowy Bank Polski, Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy. Czterdzieści Zaleceń, Warszawa 2003, dataoecd/38/49/ pdf. 17

18 Wprowadzenie niom poddano praktyki w następujących obszarach stosowania wzmożonych środków bezpieczeństwa finansowego wobec osób na eksponowanych stanowiskach politycznych: regulacje prawne, statystyczne ujęcie praktyki dotyczącej stosowania regulacji, procedury wewnętrzne, praktyka stosowania przepisów wewnętrznych, ocena ryzyka, ustalanie funkcji politycznych, ustalanie źródeł pochodzenia wprowadzanych do obrotu wartości majątkowych, monitoring transakcji, zatwierdzanie transakcji, audyt procedur i szkolenia w zakresie procedur. Wyniki badań przedstawiono w rozdziale I i IV. Mechanizmy korupcyjne i prania pieniędzy z udziałem osób na eksponowanych stanowiskach politycznych, które przedstawiono w rozdziale V, powodują, że środki bezpieczeństwa finansowego powinny być stosowane coraz szerzej. Poza tym, należy wspomagać ich użyteczność poprzez wprowadzanie dodatkowych instrumentów antykorupcyjnych, np. obowiązkowego składania oświadczeń majątkowych czy ograniczeń w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej. O polskich rozwiązaniach w tym zakresie traktuje rozdział III. Praktyka stosowania wzmożonych środków bezpieczeństwa finansowego wobec osób na eksponowanych stanowiskach politycznych różni się znacznie w poszczególnych krajach. Różne jest także zaangażowanie poszczególnych organów państwowych (jednostek analityki finansowej, prokuratury, policji, agend rządowych ds. przeciwdziałania korupcji itp.). Czasami znajduje się ono w początkowej fazie rozwoju. Rzutuje to negatywnie na zaangażowanie instytucji obowiązanych w rozwój procedur prudencyjnych. W skali globalnej ciągle potrzebna jest harmonizacja podstawowych rozwiązań prawnych dotyczących problematyki, w tym definicji osób na eksponowanych stanowiskach politycznych i rozstrzygnięć w zakresie: statusu zamieszkania (zagraniczne czy także krajowe), członków rodziny i współpracowników oraz sprawowanych funkcji politycznych. Konieczne będzie zapewne wypracowanie wielu nowych procedur w zakresie ustalania pochodzenia majątku oraz funduszy wprowadzanych do obrotu finansowego, zarówno przez osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych, jak i rzeczywistych beneficjentów. Wydarzenia polityczne z zimy 2010/2011 r., związane także z międzynarodowymi transferami miliardowych funduszy dyktatorów z Afryki Północnej oraz koniecznością ich zamrażania w wielu bankach pokazują, jak istotne jest wprowadzenie wzmożonych środków bezpieczeństwa finansowego wobec osób na eksponowanych stanowiskach politycznych. 18

19 Rozdział I Definicja osób zajmujących eksponowane stanowiska polityczne i definicje pokrewne 1. Geneza pojęcia osoby zajmującej eksponowane stanowisko polityczne Zgodnie z art. 1 ust. 2 dyrektywy 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 października 2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu (Dz. Urz. UE L 309 z , s. 15 z późn. zm.) 3 pranie pieniędzy jest przestępstwem polegającym na: a) zamianie lub przekazaniu wartości majątkowych pochodzących z działalności o charakterze przestępczym lub z udziału w takiej działalności, w celu ukrycia lub zatajenia bezprawnego pochodzenia tych wartości majątkowych albo udzieleniu pomocy osobie, która bierze udział w takiej działalności w celu uniknięcia przez nią prawnych konsekwencji tych działań, b) ukryciu lub zatajeniu prawdziwego charakteru wartości majątkowych lub praw związanych z nimi, ich źródła, miejsca przechowywania, rozporządzania, faktu ich przemieszczania, ze świadomością, że wartości te pochodzą z działalności o charakterze przestępczym lub udziału w takiej działalności, 3 Directive 2005/60/EC of the European Parliament and of the Council of 26 October 2005 on the prevention of the use the financial system for the purpose of money laundering and terrorist financing. Dalej jako III dyrektywa. 19

20 Rozdział I. Definicja osób zajmujących eksponowane stanowiska polityczne i definicje pokrewne c) nabyciu, objęciu w posiadanie albo używaniu wartości majątkowych pochodzących z działalności o charakterze przestępczym lub udziału w takiej działalności, d) współdziałaniu, usiłowaniu popełnienia, pomocnictwie lub podżeganiu w przypadkach zachowań określonych w lit. a c również jeżeli działania, w ramach których uzyskano wartości majątkowe, były prowadzone na terytorium innego państwa. Zgodnie z powyższą definicją można przyjąć, że działalność przestępcza związana z procederem prania pieniędzy jest zawsze przekształceniem środków pochodzących ze źródeł nielegalnych (zamiana) albo transferem tych środków (przekazywanie, ukrywanie, nabywanie, obejmowanie w posiadanie). W dobie nowych technologii działania te przebiegają na terytorium wielu państw. Choćby z tego powodu konieczne było przyjęcie rozwiązań prawnych ułatwiających ściganie tego przestępstwa oraz przeciwdziałanie mu w systemach finansowych i gospodarczych. Poza tym impuls do działań międzynarodowych wynikał z założenia, że walka z praniem pieniędzy jest jedną z najlepszych metod eliminowania zagrożeń związanych ze zorganizowaną przestępczością, np. narkotykową czy handlem ludźmi. Pierwszym impulsem do podjęcia skoordynowanej międzynarodowej akcji przeciwko praniu pieniędzy było, jak się ocenia, zaniepokojenie społeczności międzynarodowej wywołane zjawiskiem narkomanii oraz nielegalnym handlem substancjami odurzającymi 4. Od dawna uważano, że są to najważniejsze problemy wymagające podjęcia działań w skali światowej. Pierwszym aktem, który mówił o tym procederze była Konwencja Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, sporządzona w Wiedniu dnia 20 grudnia 1988 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 15, poz. 69) 5. Jej głównym elementem było zobowiązanie stron do penalizacji prania dochodów pochodzących z nielegalnego handlu narkotykami (art. 3 ust. 1 lit. c) 6. Obok tego konwencja wiedeńska 4 W.C. Gilmore, Brudne pieniądze. Metody przeciwdziałania praniu pieniędzy, Warszawa 1999, s. 59. Zob. także: E.W. Pływaczewski, Pranie brudnych pieniędzy. Możliwości przeciwdziałania z uwzględnieniem roli systemu bankowego, Toruń 1993; W. Filipkowski, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie finansowym, Kraków Konwencja (zwana wiedeńską) weszła w życie dnia 11 listopada 1990 r., po ratyfikowaniu przez 20 państw. Polska ratyfikowała konwencję wiedeńską w dniu 30 kwietnia 1994 r. 6 Przestępstwem prania pieniędzy według definicji konwencji jest: (b) (i) zamiana lub przekazanie mienia, wiedząc, że mienie to pochodzi z przestępstwa lub przestępstw wymienionych w lit. (a) niniejszego ustępu lub ze współudziału w takim przestępstwie lub przestępstwach, w celu 20

21 1. Geneza pojęcia osoby zajmującej eksponowane stanowisko polityczne w art. 5 ust. 3 wprowadziła zakaz posługiwania się tajemnicą bankową jako usprawiedliwieniem odmowy działań wymierzonych przeciwko procederowi, który można uznać za pierwszy instrument przeciwdziałania praniu dochodów uzyskiwanych ze sprzedaży narkotyków. Tym samym w końcu lat 80. doprowadzono do powstania nowego obszaru regulacji, z pogranicza prawa międzynarodowego publicznego i krajowego prawa karnego, a także innych dziedzin prawa. Stanowi on od tamtego okresu odrębną gałąź prawa międzynarodowego, którą można nazwać międzynarodowym prawem przeciw praniu pieniędzy. Obejmuje ona przepisy karne 7 oraz przepisy przeciw praniu pieniędzy o charakterze cywilnym, finansowym, administracyjnym i innym 8. Proces zmian tworzenia prawa przeciw praniu pieniędzy w obszarze międzynarodowym przebiega w sposób bardzo dynamiczny. Cechują go przede wszystkim: 1) duże zaangażowanie opiniodawcze wszystkich pozarządowych organizacji międzynarodowych specjalizujących się w przeciwdziałaniu praniu pieniędzy; 2) przestrzeganie reżimów legislacyjnych przez organizacje międzynarodowe, m.in. Unię Europejską; 3) wykorzystywanie doświadczeń podmiotów zobligowanych do przeciwdziałania praniu pieniędzy w poszczególnych krajach, a także organizacji zrzeszających te podmioty 9 ; wykrycia lub zamaskowania nielegalnego pochodzenia tego mienia lub też w celu udzielenia pomocy jakiejkolwiek osobie, która współdziała w popełnieniu takiego przestępstwa lub przestępstw po to, aby osoba ta uniknęła skutków prawnych swego postępowania; (ii) ukrywanie lub maskowanie rzeczywistej istoty, źródła, umiejscowienia, sposobu rozporządzania, przemieszczania, praw lub tytułu własności do mienia, wiedząc, że pochodzi ono z przestępstwa lub przestępstw, o których mowa w lit. (a) niniejszego ustępu lub z udziału w takim przestępstwie lub przestępstwach. 7 Przepisy karne znajdują się w następujących aktach prawa międzynarodowego: Konwencji nr 141 Rady Europy o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa, sporządzonej w Strasburgu dnia 8 listopada 1990 r. (polski tekst konwencji: Dz. U. z 2003 r. Nr 46, poz. 394); Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. (polski tekst konwencji: Dz. U. z 2005 r. Nr 18, poz. 158 z późn. zm.); Konwencji Rady Europy o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowaniu terroryzmu, sporządzonej w Warszawie dnia 16 maja 2005 r. (polski tekst konwencji: Dz. U. z 2008 r. Nr 165, poz. 1028). 8 Przede wszystkim trzy dyrektywy unijne w sprawie przeciwdziałania wykorzystywaniu systemu finansowego do celów prania pieniędzy, o których szczegółowo dalej. 9 Takimi organizacjami są m.in. Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego (Basel Committee on Banking Supervision) i Grupa Wolfsberg (The Wolfsberg Group), która skupia największe insty- 21

22 Rozdział I. Definicja osób zajmujących eksponowane stanowiska polityczne i definicje pokrewne 4) szybka reakcja na niedostosowanie prawa do nowych rozwiązań technologicznych i technicznych w obszarach, których dotyczą normy prudencyjne; 5) wykorzystywanie doświadczeń organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości związanych głównie z percepcją nowych mechanizmów sprawczych prania pieniędzy oraz angażowaniem się nowych podmiotów w proceder. Proces ten przebiega następująco. Organy ścigania lub instytucje zaangażowane w eliminowanie czy ograniczanie procederu w systemach gospodarczych poszczególnych państw dostosowujących swoje standardy do standardów przyjętych przez organizacje międzynarodowe, np. Financial Action Task Force on Money Laundering (FATF) 10 identyfikują nowe tucje finansowe świata: ABN AMRO, Banco Santander, Bank of Tokyo-Mitsubishi UFJ, Barclays, Citigroup, Credit Suisse, Deutsche Bank, Goldman Sachs, JP Morgan Chase, Societe Generale i UBS. 10 Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (ang. The Financial Action Task Force, FATF) powstała w 1989 r. podczas szczytu Grupy G7. Jest niezależnym podmiotem międzyrządowym, którego zadaniem jest przygotowywanie i wspieranie działań służących zwalczaniu procederu prania pieniędzy i finansowania terroryzmu. Obejmuje obecnie 34 państwa oraz dwie organizacje regionalne (Komisję Europejska oraz Gulf Cooperation Council), a także jako obserwatorów 8 struktur regionalnych typu FATF (tzw. FSRB FATF-Style Regional Body) w: Radzie Europy (Komitet MONEYVAL), Eurazji (EAG Grupa Euroazjatycka), Afryce Południowo-Wschodniej, Afryce Zachodniej, Ameryce Południowej, Azji i Oceanii, na Karaibach, Afryce Północnej oraz na Bliskim Wschodzie, jak również 16 organizacji międzynarodowych o statusie obserwatorów, m.in. Unię Europejską, Grupę Egmont, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Europejski Bank Centralny, OECD, Europol, Eurojust, Interpol. Do podstawowych zadań FATF należy: 1) upowszechnianie wiedzy na temat zwalczania procederu prania pieniędzy; 2) wspieranie swych członków w implementacji zaleceń (40 zaleceń odnośnie do zwalczania prania pieniędzy i 9 zaleceń odnośnie do zwalczania finansowania terroryzmu zalecenia te tworzą podstawowe ramy do zwalczania tych procederów, odnoszą się zarówno do krajowych systemów instytucjonalnych, karnych, finansowych i regulacji obowiązujących w poszczególnych państwach, jak również do współpracy międzynarodowej); 3) wzmocnienie mechanizmu przeglądu metod prania pieniędzy i finansowania terroryzmu, a także środków zapobiegawczych. FATF przeprowadza ewaluacje swoich państw członkowskich w zakresie zgodności środków zapobiegania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu ze standardami międzynarodowymi, a także uczestniczy w ewaluacjach przeprowadzanych przez inne gremia międzynarodowe, ze szczególnym uwzględnieniem FSRB. Ponadto FATF inicjuje kierunki działań państw, organizacji oraz podmiotów o charakterze ponadnarodowym w obszarze walki z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu, poprzez prace sprawdzające (tj. różnego rodzaju kwestionariusze dotyczące polityki państw w tej dziedzinie), określa nowe zagrożenia i obszary ryzyka związane z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu, publikuje raporty poświęcone tym zagadnieniom. Polska także, mimo że nie jest członkiem FATF, włącza się w działania realizowane przez Grupę. Udziela odpowiedzi na kwestionariusze opracowywane przez ekspertów tego podmiotu, uczestniczy we wspólnych posiedzeniach grup roboczych FATF i MONEYVAL, w szczególności Grupy Typologicznej. Ponadto, jako członek MONEYVAL, ma możliwość uczestnictwa w posiedzeniach plenarnych 22