WYDMOWY KRAJOBRAZ WYBRANYCH MIEJSCOWOŚCI NADMORSKICH ZACHODNIEGO I ŚRODKOWEGO WYBRZEśA POLSKI WSTĘP

Transkrypt

1 WYDMOWY KRAJOBRAZ WYBRANYCH MIEJSCOWOŚCI NADMORSKICH ZACHODNIEGO I ŚRODKOWEGO WYBRZEśA POLSKI Tomasz A. Łabuz Zakład Geomorfologii Morskiej, Instytut Nauk o Morzu Uniwersytetu Szczecińskiego, ul. Felczaka 3a, Szczecin, labuztom@univ.szczecin.pl (Źródło: Łabuz T. A., 2004, Wydmowy krajobraz wybranych miejscowości nadmorskich zachodniego i środkowego wybrzeŝa Polski. [W:] Ciaciura M., (red.), Stan Środowiska społecznego podstawowym warunkiem zdrowotności społeczeństwa. Uniwersytet Szczeciński, Wyd. Z.U.P.W. OPTIMEX, s , ISBN ) WSTĘP Naturalny krajobraz jest dla człowieka jedną z podstawowych wartości przyrodniczych. Krajobraz ten stanowi takŝe jeden z głównych walorów dla turystyki nadmorskiej. Skoro turystyka nadmorska staje się głównym źródłem utrzymania mieszkańców miejscowości nadmorskich i głównym źródłem przychodów gmin nadmorskich, to dbałość o ten krajobraz powinna być priorytetem dla tych podmiotów. Na polskim wybrzeŝu moŝna wyróŝnić kilka typów obszarów wydmowych w zaleŝności od genezy powstania, geologii i rzeźby terenu (Rosa 1963, Borówka 1990, Racinowski, Dobrzyński, Coufal 1993). Są to między innymi obszary: - mierzei nadmorskich, gdzie niskie zaplecze równiny zalewowej bądź jeziora przybrzeŝnego oddzielone jest od morza pasem wałów wydmowych, - nizin nadmorskich lub ujść rzek oddzielonych od morza pasem wydm nadmorskich, - wysoczyzn morenowych, do których bezpośrednio od strony morza przylegają wydmy. Głównym czynnikiem budującym i kształtującym wydmy jest wiatr. Na wybrzeŝu wydmy tworzą się w pewnym oddaleniu od linii wody, gdzie piasek zatrzymywany jest przez pionierską roślinność wydmową (Borówka M. 1979). Krajobraz współczesnych wydm nadmorskich ulega silnym przekształceniom antropogenicznym. WybrzeŜe jest silnie zagospodarowane i przekształcane przez róŝną działalność człowieka (Cieślak 1995). Największe zmiany zachodzą w obrębie nadmorskich miejscowości wypoczynkowych oraz w rejonach portów morskich (m.in. Łabuz 2001, 2002a, 2002b, 2002c). Rozwój tych miejscowości odbywa się kosztem naturalnego środowiska nadmorskiego, a przede wszystkim terenów ochronnych. Tereny te to zarówno obszary unikalnego krajobrazu jak i tereny naleŝące do strefy ochrony brzegu morskiego. Walory przyrodnicze środowiska wydmowego przyciągają coraz więcej turystów i inwestorów. 1

2 Budowane są coraz to nowe ośrodki, hotele, promenady, często kosztem obszarów wydmowych, tak aby atrakcje turystyczne były zlokalizowane jak najbliŝej morza. W skutek tych działań, wydmy są niszczone i zabudowywane. Niszczona jest ich naturalna roślinność. Obok wspomnianej antropopresji wydmy zagroŝone są w wyniku działania silnych sztormów (Rotnicki, Borówka 1990, Rotnicki Borówka, Devine 1995, Zawadzka-Kahlau 1999). Ich niskie zaplecze jest intensywnie zagospodarowane przez człowieka. Naturalną ochronę tych obszarów przez zalaniem stanowi pas wydm nadmorskich. W wyniku działania wspomnianych czynników przede wszystkim niszczona jest rzeźba i roślinność wydm (Piotrowska, Stasiak 1982, Herbichowa, Herbich 1995, Piotrowska 1995, Piotrowska, Gos 1995, Olauskas 1996). Grzbiety wydmowe są niwelowane, rozcinane nowymi zejściami na plaŝę, zabudowywane deptakami, restauracjami i hotelami. Zanika na nich naturalna roślinność, która jest zastępowana przez roślinność wkraczającą z obszarów zamieszkanych przez człowieka. Ponadto w celu ochrony wydm i utrwalania piasku wydmowego wybrane rośliny są sztucznie sadzone przez człowieka. W ten sposób zmianom ulega skład gatunkowy roślinności wydmowej. Współcześnie, mniej lub bardziej zagroŝone są wszystkie nadmorskie biotopy, w tym teŝ i wydmowe (Herbich, Warzocha 1999). W rozwoju i utrwalaniu wydm duŝą rolę odgrywa roślinność wydmowa (Piotrowska, Celiński 1965, Borówka M. 1979, Łukaszewicz 1992, Piotrowska, Gos 1995). Są to rośliny, które zatrzymując na wydmach piasek nawiewny z plaŝy doprowadzają do jego akumulacji. Materiał ten gromadzi się wokół nich, dzięki czemu wydmy są rozbudowywane. Ten sam proces powoduje odbudowywanie wydm zniszczonych w trakcie silnych sztormów jesiennozimowych. Akumulowany materiał wypełnia powstałe liczne nisze abrazyjne. Na wydmowych odcinkach akumulacyjnych, bądź sezonowo akumulacyjnych przed wałem pierwszej od strony morza wydmy zachodzi depozycja piasku na plaŝy. Sprzyja temu szeroka plaŝa i duŝo materiału nanoszonego przez morze. Proces powstawania nowych wydm jest wywoływany przez roślinność wydmową, która wzrastając na plaŝy zatrzymuje piasek. Wokół tych roślin powstają niewysokie pagórki piaszczyste stanowiące zaczątek nowych wydm. Formy takie są z reguły efemeryczne. Kolejne zimowe sztormy niszczą je tak, Ŝe co roku proces ich powstawania rozpoczyna się od nowa. JeŜeli w danym roku nie wystąpią silne sztormy, to formy te rozwijają się, aŝ z czasem mogą przeobrazić się w kolejny nowy wał wydmowy. Wtedy to powstają ciągi wydm połoŝonych równolegle względem linii brzegowej. Jednocześnie teŝ przyrasta plaŝa i linia brzegowa poszerza się w kierunku morza. Na odcinkach o przewadze abrazji wydmy stale posiadają stromy, abrazyjny stok odmorski, który przy wysokich wałach przebiera charakter klifu wydmowego. Na takich 2

3 wydmach intensywnie jest niszczona roślinność, zwłaszcza na plaŝy oraz odmorskim stoku wałów. Przy silnych wiatrach wiejących od strony morza nie napotykających na opór ze strony roślinności materiał przemiesza się tranzytem przez grzbiet na jego zaplecze. W ten sposób wydmy powoli przemieszczają się w kierunku południowym, a ląd cofa się pod naporem morza. Wśród roślin przyczyniających się do akumulacji piasku na wydmach i na ich przedpolu naleŝy wymienić słonorośla rośliny plaŝ rosnące w zasięgu wpływu na podłoŝe podsiąkającej morskiej wody słonej. NajwaŜniejszą z nich jest niepozorna i drobna honkenia piaskowa (Honckenya peploides), której długi system korzeniowy moŝe osiągać 2m głębokości i rozrastać się na boki na znacznej powierzchni (Łukaszewicz 1992). Długi system korzeniowy w przypadku odwiania rośliny chroni ją przed oderwaniem od podłoŝa. Podczas umiarkowanego zasypywania piaskiem roślina wzrasta, a wraz z nią akumulowana forma. Znaczenie honkeni w akumulacji jest widoczne przede wszystkim na plaŝy górnej u podnóŝa wydmy przedniej (Łabuz 2002d). Na wydmach, gdzie akumulacja jest intensywniejsza roślina nie występuje. Pozostałe słonorosla jak rukwiel nadmorska (Cakile maritima) i solanka kolczysta (Salsola kali) nie mają takiego znaczenia przy akumulacji eolicznej. Przede wszystkim jednak piasek utrwalany jest przez pionierskie trawy wydmowe. Na polskim wybrzeŝu reprezentują je: piaskownica zwyczajna (Ammophila arenaria), wydmuchrzyca piaskowa (Elymus arenarius), kostrzewa czerwona (Festuca rubra ssp. arenaria) oraz trawa hybryda pomiędzy piaskownicą i trzcinnikiem piaskowym (Clammophila balitica lub Ammophila baltica). Rozwojowi tych traw sprzyja stałe zasypywanie przez piasek, podczas którego wzrastają (Piotrowska, Celiński 1965, Łukaszewicz 1992). Rozległe kłącza podziemne roślin utrwalają akumulowany piasek na coraz większej powierzchni i chronią rośliny przed całkowitym odwianiem i oderwaniem od podłoŝa (Łukaszewicz 1992). Gatunki te mają jeszcze jedno znaczenie, chronią wydmy nadmorskie przed deflacją i niszczeniem. Często sadzi się je w celu utrwalania piasku wydmowego. Na starszych wydmach skład gatunkowy roślin jest liczniejszy. Tu pojawiają się liczne sucholubne gatunki powierzchni piaszczystych, które jednak nie tolerują intensywnego zasypywania piaskiem. Rośliny te naleŝą do zbiorowisk (Helichryso-Jasionetum) kolejnego etapu sukcesji na wydmach (m.in. Piotrowska Celiński 1965). TakŜe tu wzrastają pierwsze krzewy rokitnika, róŝy, róŝnych gatunków wierzby oraz młode sosny. Końcowym etapem sukcesji roślinnej na wydmach całkowicie utrwalonych przez roślinność jest nadmorski bór sosnowy w jednej ze swoich odmian (Wojterski 1964). Z kolei na bezleśnych wydmach 3

4 Zalew Niechorze najliczniej występują trawy: turzyca piaskowa (Carex arenaria), kostrzewa owcza (Festuca ovina) i szczotlicha siwa (Corynephorus canescens). CEL I METODY BADAŃ Celem prezentowanej pracy jest ukazanie współczesnego krajobrazu wydm nadmorskich polskiego wybrzeŝa Bałtyku. Za przykład wybrano kilka spośród nadmorskich miejscowości zachodniego i środkowego wybrzeŝa Bałtyku (ryc.1). Praca ta powstała w oparciu o zebraną dokumentację terenową: fotografie, szkice, profile niwelacyjne, pomiary taśmą mierniczą, opisy krajobrazowe oraz o mapy topograficzne (1: i 1:10 000) i plany opisywanych miejscowości (Łabuz 2002c). W trakcie prac terenowych spisywano spotykane gatunki roślin wydmowych. W kilku miejscach wykonano zdjęcia fitosocjologiczne stanowiące pełen spis pokrywających wydmy gatunków. Rośliny rozpoznawano w oparciu o dostępne przewodniki i literaturę (Szafer 1959, Pawłowski 1977, Matuszkiewicz 1982 i in). Do celów tego opracowania roślinność wydm podzielono na leśną (lasy sosnowe i inne) oraz pozostałą. Wśród pozostałej wydzielono rosnące na wydmach krzewy wierzb i inne krzewy (przewaŝnie sadzone przez człowieka w celu ochrony wałów) oraz trawy wydmowe (naturalne, pionierskie rośliny wydmowe). Po za tym zarejestrowano obiekty antropogeniczne w obrębie wydm. Wyjściowym materiałem, na którym oznaczano rodzaj roślinności i obiekty antropogeniczne były profile morfologiczne przez wydmy wykonane za pomocą niwelatora, taśmy mierniczej i metra stolarskiego. Dla ukazania stanu krajobrazu wydm nadmorskich wykonało plany sytuacyjne miejscowości wraz z zabudową, a takŝe profile przekrojowe przez wydmy wraz z pokrywającą je roślinnością i elementami antropogenicznymi. DuŜą cześć informacji odnośnie środowiska wydmowego uzyskano z literatury. Darłówek- Darłowo Ustka Kołobrzeg Dziwnówek Pobierowo Pogorzelica Jamno N Rowy Łebsko Łeba M O R Z E B A Ł T Y C K I E Dąbki Wicko Jarosławiec Gardno Świnoujście Łazy Wisełka Dziwnów Międzywodzie MrzeŜyno Resko Bukowo Międzyzdroje Sarbinowo Ustronie Morskie Mielno-Unieście Szczeciński KilometraŜ linii brzegowej Miejscowości Rowy Jeziora, zbiorniki Miejscowości opisane na profilach Darłówek Morze Wydmy i mierzeje Ląd Ryc.1. Poglądowa mapa zachodniego i środkowego wybrzeŝa Polski 4

5 droga Profil.1. Świnoujście 427km/NNE 6m deptak i droga Profil.2. Świnoujście 426,5,8km/NNE 6m Profil.3. Międzyzdroje 417km/NNW Legenda: Pionierskie trawy wydmowe Krzewy wierzby Inne krzewy (rokitnik, róŝa) deptak i droga Profil.4. Międzyzdroje 412,3km/NW 5m Las sosnowy, młode sosny Drzewa liściaste Budynki, kempingi Drogi, deptaki, promenady droga Profil.5. Dziwnów 389,3km /NNW promenada 5m Zabiegi ochronne: opaski, tetrapody, bloki kamienne 427/NNE Lokalizacja i kierunek przebiegu profilu Dane pochodzą z lat: droga Profil.6. Dziwnów 388,7km /NNW 4m opaska Ryc.2. Przykładowe profile przez wydmy w miejscowościach zachodniego wybrzeŝa 5

6 Legenda: Pionierskie trawy wydmowe Krzewy wierzby promenada 5m Inne krzewy (rokitnik, róŝa) Profil.7. Mielno 299,8km/NNW Las sosnowy, młode sosny 6m Drzewa liściaste Profil.8. Mielno 299,5km/NNW Budynki, kempingi Drogi, deptaki, promenady Zabiegi ochronne: opaski, tetrapody, bloki kamienne 427/NNE Lokalizacja i kierunek przebiegu profilu droga Profil.9. Unieście 297km/NNW 6,5m Dane pochodzą z lat: m Profil.10. Dąbki 278,3km/NW 7m Profil.11. Dąbki 275,7km/NW 9m Profil.12. Darłówek 271,7km/NW 5m 7m 5m Ryc.3. Przykładowe profile przez wydmy w miejscowościach środkowego wybrzeŝa 6

7 WYDMOWY KRAJOBRAZ ZACHODNIEGO I ŚRODKOWEGO WYBRZEśA Zaplecze wałów wydm nadmorskich Obszary przylegające do wydm nadmorskich są bardzo zróŝnicowane pod względem rzeźby, geologii i genezy (Bohdziewicz 1963, Borówka Racinowski, Dorzyński, Coufal 1993). Ich zaplecze jest płaskie pokryte utworami jeziornymi i torfowymi (Dziwnówek, Dziwnów, Niechorze-Pogorzelica, Mielno, Unieście), bądź teŝ pokryte niewielkimi wałami i pagórkami wydmowymi (Międzywodzie, Pobierowo, Pogorzelica, Ustka, Rowy). W kilku miejscach na zapleczu wydm nadmorskich występują obszary pokryte przez wysokie wydmy transgresywne (wały o łagodnym i długim zboczu dowietrznym i stromym, krótkim zawietrznym). Formy takie powstają, bądź powstawały w wyniku intensywnego przewiewania duŝej ilości piasku na zaplecze wydm nadmorskich, gdzie tranzytowi materiału nie przeszkadza obecność roślinności (środkowa część Mierzei Bramy Świny (Profil 3), odcinek pomiędzy Pogorzelicą a MrzeŜynem, rejon DźwiŜyna, Mierzeja Łebska i Sarbska). Obecnie jedynie na Mierzei Łebskiej powstają nowe wydmy transgresywne, przekształcając się w barchany i wydmy paraboliczne o znacznych wysokościach (Miszalski 1973, Borówka 1990, 2001). Na pozostałych obszarach formy te są nieaktywne i pokryte lasem. Na odcinkach akumulacyjnych (obecnie lub w przeszłości) zaplecze pokryte jest licznymi grzbietami (Profil.1, 2, 14). MoŜna takŝe spotkać wydmy nadmorskie przylegające do obszarów zbudowanych z utworów morenowych o większych niŝ wydmy wysokościach (Wisełka, Pobierowo, Rewal). Wtedy to zaplecze wznosi się wyŝej od samych wydm i posiada inny od wydmowego krajobraz. Strefa zaplecza wydm nadmorskich moŝe być połoŝona nawet tylko 1m npm. Są teŝ i takie miejsca, gdzie zaplecze praktycznie nie występuje lecz szybko przechodzi w akwen jeziora przybrzeŝnego (Jezioro Bukowo). Zaplecze wydm jest silnie zabudowane w obrębie miejscowości nadmorskich. Pola wydmowe zostały zniwelowane pod zabudowę osadniczą i handlowo-usługową (Profil.1, 2, 4-8, 13, 15). Zaplecze wydm najczęściej porośnięte jest lasem sosnowym, choć na nisko połoŝonych podmokłych terenach, zwłaszcza w sąsiedztwie jezior występuje inna roślinność. Wały wydm nadmorskich Na analizowanym odcinku wybrzeŝa wydmy są bardzo zróŝnicowane. Posiadają róŝną szerokość i wysokość (Bohdziewicz 1963, Rosa 1963, Borówka 1990, Racinowski, Seul 7

8 1995). Niskie i wąskie wały do 5m-6m wysokości występują na Mierzei Bramy Świny (Profil.1-4), w rejonie Dziwnowa-Dziwnówka (Profil.5, 6), Niechorza, W 1 MrzeŜyna, DźwiŜyna-Kołobrzegu, Mielna i E Unieścia (Profil.7-9), Ustki (Profil 14, 15), Rowów i Łeby. Ponadto niskie wały moŝna spotkać na przedpolu wydmy głównej w Międzywodziu i Pobierowie. WyŜsze wydmy osiągające nawet 15m wysokości występują pomiędzy Pogorzelicą a MrzeŜynem, na W od Mielna, w Unieściu, na E od Rowów i Łeby. W wyniku oddziaływania abrazji stoki wałów są stale podcięte na całej wysokości bądź jedynie w dolnej części. Tylko w nielicznych miejscach stoki łagodnie opadają w kierunku plaŝy. Przy intensywnej akumulacji stoki te przybierają łagodny kształt przechodząc u podnóŝa w plaŝę górną. Liczba wałów jest takŝe bardzo róŝnorodna. Począwszy od jednego zorientowanego równolegle do linii brzegowej, poprzez dwa lub więcej do całej serii wałów wskazujących na akumulację i przyrost brzegu. Na wąskich mierzejach oddzielających jeziora przybrzeŝne od morza występuje z reguły tylko jeden wąski wał wydmowy (Mierzeja Jeziora Jamno i Bukowo). Bardzo rzadko zdarzają się takie odcinki wybrzeŝa, gdzie wydmy tworzą liczne wały równolegle układające się do linii brzegowej. Takie formy świadczą o rozwoju kolejnych wałów wydmowych na akumulacyjnych odcinkach, gdzie występuje, bądź występował przyrost lądu (Świnoujście na Uznamie, Świnoujście-Międzyzdroje na Wolinie). W kilku miejscowościach grzbiety wydm nadmorskich pokryte są przez promenady i deptaki nadmorskie a takŝe przez budynki restauracyjne i hotelowe (Międzyzdroje, Mielno, Kołobrzeg, Ustka, Łeba), (Łabuz 2001, 2002a, 2002b). Na intensywnie niszczonych odcinkach zabudowa osadnicza znalazła się na pierwszej od strony morza wydmie, bądź teŝ została pozbawiona ochrony w postaci wydmy (Dziwnów, Niechorze, Darłówek). Większość z wydm nadmorskich pokrywają lasy sosnowe, często posadzone przez człowieka. W rejonach tych roślinności wydmowej jest bardzo mało (Łabuz 2001, 2002b). Przedpole wydm nadmorskich PlaŜe na wybrzeŝu odcinków wydmowych takŝe posiadają bardzo róŝne parametry (Musielak 1991, 1995). Najogólniej mówiąc ich szerokość i nachylenie jest odzwierciedleniem dynamiki danego odcinka. Jednak przy omawianiu wydm nadmorskich naleŝy zwrócić uwagę na plaŝę górną, która bezpośrednio przylega do wału wydmowego. Na większości plaŝ analizowanego pasa wybrzeŝa niewielkie formy wydmowe występują 1 E wschodni i W zachodni brzeg oraz falochron ujścia danej rzeki 8

9 efemerycznie. Są one rokrocznie niszczone przez sztormy. Czasami formy te powstają tuŝ przy stoku odmorskim wydmy głównej (Międzywodzie, Pobierowo, Unieście). Wraz z nią tworzą jeden szeroki wał. MoŜna je rozpoznać po mniejszych wysokościach oraz po rodzaju porastającej je roślinności. Jedynie pomiędzy Świnoujściem a Międzyzdrojami formy takie powstają w pewnym oddaleniu przed wałem wydmy głównej (Profil.3). Są one na tyle trwałe, Ŝe z czasem przekształcają się w nowe wały wydmowe (Łabuz 2002c, 2002d). Nowe, niewysokie wały występują takŝe w zachodniej części brzegu w Pobierowie, Ustce, a takŝe w rejonie Łeby. Po za tym rozwój nowych wałów wydmowych moŝna obserwować w sąsiedztwie falochronów portowych, gdzie akumulacja jest sztucznie wymuszana (Świnoujście W i E, Dziwnów E, Ustka W, Rowy E, Łeba W). Formy eoliczne na plaŝy są niszczone zarówno przez sztormy jak i przez wypoczywających turystów (Łabuz 2001, 2002b). Na plaŝach w sąsiedztwie miejscowości nadmorskich formy te występują tylko na odgrodzonych siatką powierzchniach, gdzie nie wypoczywają turyści. Roślinność wydmowa Na plaŝach przed wałem wydmy głównej moŝna spotkać trzy gatunki słonorośli: rukwiel nadmorską, solankę kolczystą i honkenię piaskową oraz trawy wydmowe: piaskownicę zwyczajną, wydmuchrzycą piaskową i odmianę piaskową kostrzewy czerwonej. Ponadto na plaŝy występuje trawa hybryda pomiędzy piaskownicą i trzcinnikiem piaskowym. Często rośnie tu lepięŝnik kuternowaty (Petesities spurius). Rośliny te bardzo rzadko spotykane są na plaŝach w obrębie miejscowości nadmorskich (Łabuz 2001, 2002a, 2002b). Na wydmach, gdzie występują procesy akumulacji eolicznej podłoŝe jest ruchome. Piasek jest stale przesypywany przez wiatr. Takie warunki tolerują jedynie wymienione gatunki traw pionierskich oraz krzewy wierzby piaskowej (Salix arenaria). Na bardziej stabilnym podłoŝu, gdzie akumulacja nie jest tak intensywna pojawiają się rośliny z zespołu Helichryso-Jasionetum (Piotrowska, Celiński 1965). Są to między innymi: kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium), jasieniec piaskowy (Jasione montana), jasieniec baldaszkowaty (Hieracium umbellatum), szczotlicha siwa (Corynephorus canescens), turzyca piaskowa (Carex arenaria), liczne mchy i porosty a takŝe opisywane juŝ pionierskie trawy wydmowe. Obok niskiej roślinności pojawiają się liczne krzewy róŝnych odmian wierzby, róŝa pomarszczona (Rosa rugosa), rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides) oraz siewki sosen (Pinus silvestis). W rejonie miejscowości nadmorskich wśród roślin tego etapu sukcesji moŝna spotkać liczne gatunki z reguły niewystepujące na wydmach. Obecność ich moŝna 9

10 tłumaczyć efektem synantropizacji flory (Misiewicz 1976, Misiewicz 1979, Piotrowska, Stasiak 1982). Ostatni etap sukcesji roślinności na wydmach nadmorskich stanową zbiorowiska leśne. Są to roŝne typy nadmorskiego boru sosnowego (Wojterski 1964). Z kolei na niskich zatorfionych i podmokłych zapleczach wydm występuje las charakterystyczny dla obszarów wilgotnych z duŝą ilością drzew liściastych. Przy naturalnych i nie zaburzonych warunkach rozwoju wydm roślinność powinna układać się pasowo począwszy od słonorośli na plaŝy poprzez wydmowe zbiorowiska (Elymo-Ammophiletum), roślinność wydm utrwalonych (Helichryso-Jasionetum) do boru nadmorskiego (Empeto nigri-pinetum). JeŜeli jednak pierwszy od strony morza wał wydmowy pokryty jest lasem, to naleŝy sądzić, Ŝe młodsze od niego wały zostały juŝ zniszczone przez morze. W rejonach takich roślinność młodszych faz sukcesji skupiona jest tylko na odmorskim stoku wydmy i u jego podnóŝa (m.in. Dziwnów-Dziwnówek, MrzeŜyno, Mielno-Unieście). WNIOSKI Krajobraz wydm nadmorskich polskiego związany jest z genezą wydm i mierzei nadmorskich. Na niektórych odcinkach krajobraz ten ciągnie się znacznie w głąb lądu. Grzbiety wydm zajmujące duŝe powierzchnie pokrywa tam specyficzna roślinność wydmowa. Na innych odcinkach krajobraz wydmowy występuje na wąskim pasie lądu naleŝącym do mierzei odcinających Bałtyk od jezior przybrzeŝnych. W jeszcze innych miejscach jest on ograniczony do niewielkich form wydmowych akumulowanych u podnóŝa odcinków morenowych. Na przemiany współczesnych krajobrazów wydmowych obok niszczących sztormów duŝy wpływ ma antropopresja. TakŜe rozwój turystyki przyczynia się do zmian w obrębie wydm nadmorskich. Antropopresja zaznacza się przede wszystkim na wydmach w rejonie miejscowości nadmorskich. Byłyby to krajobrazy sztuczne, w których dominują: zabudowa, promenady, drogi i parkingi. Do obiektów tych takŝe naleŝy zaliczyć zabiegi ochrony brzegu. Po za miejscowościami wydmy posiadają naturalny krajobraz. Jedynie na odcinkach zagroŝonych abrazją spotyka się ingerencję człowieka polegającą na utrwalaniu wydm sadzoną roślinnością. Krajobrazy naturalne moŝna podzielić ze względu na rodzaj roślinności rosnącej na wydmach. Grzbiety wydmowe mogą być porośnięte przez lasy sosnowe bądź przez wydmową roślinność zielną. Lasy porastają takŝe zaplecze wydm. Na odcinkach 10

11 akumulacyjnych jest bardzo liczna niska roślinność wydmowa, w której przewaŝają pionierskie trawy. Na często niszczonych odcinkach roślin tych jest mniej, a grzbiety wydmowe pokryte są przewaŝnie lasem sosnowym. W celu lepszej i skutecznej ochrony wydm nadmorskich oraz zachowania ich krajobrazu naleŝy ograniczyć do nich dostęp ludziom. Obecnie działania te są niewystarczające. NaleŜy zadbać o lepszą edukację turystów i mieszkańców nadmorskich miejscowości. MoŜna było by zainstalować więcej tablic informacyjnych o środowisku wydm, roślinności, zwierzętach. RównieŜ ochrona wydm przed sztormami nie moŝe polegać na zabetonowaniu stoku wydmy, gdzie zachodzi akumulacja. Takie działanie bezpowrotnie zatrzymuje rozwój wydmy. TakŜe sadzenie roślin w celu utrwalania piasku wydmowego powinno polegać na stosowaniu szerszego wachlarza gatunków, tak aby coraz liczniejsza piaskownica nie wypierała innych roślin. Zmniejszanie składu gatunkowego siedlisk wydmowych powoduje uboŝenie krajobrazu i biotopów wydmowych. Podobne skutki powoduje zalesianie wydm. Wraz z nim zachodzi sukcesja leśnych gatunków i rośliny wydmowe zaczynają zanikać. Literatura: Bohdziewicz L Przegląd budowy geologicznej i typów polskich wybrzeŝy. [w:] A. Mielczarski (red.) Materiały do monografii polskiego brzegu morskiego. Geologia i zagadnienia pokrewne, Zeszyt 5, IBW PAN, Gdańsk-Poznań, Borówka M Przebieg procesów deflacji i akumulacji na powierzchni nadbrzeŝnych wałów wydmowych. Bad. Fizjograf. nad Polską Zach., 32, seria A Geog. Fiz., PWN, Warszawa-Poznań, Borówka R. K Coastal dunes in Poland. Catena Supplement 18, Cremlingen, Borówka R. K Morfologia i dynamika wydm łebskich. [w:] K. Rotnicki (red.) Przemiany Środowiska nizin Nadmorskich Południowego Bałtyku w Vistulianie i Holocenie. Bogucki wydawnictwo Naukowe, Poznań, Cieślak A Coastal management and protection in Poland: some legal solutions and general remarks on processes of coastal transformation. [in:] H. W. J. van Dijk (ed.) Management and preservation of coastal habitats, Proceedings of multidisciplinary workshop in Jastrzębia Góra, Poland September , EUCC Leiden, Netherlands, Herbichowa M., Herbich J Changes in vegetation of Polish coastal pine forest as a result of recreation impact. [in:] H. W. J. van Dijk (ed.) Management and preservation of 11

12 coastal habitats, Proceedings of multidisciplinary workshop in Jastrzębia Góra, Poland September , EUCC Leiden, Netherlands Herbich J., Warzocha J Czerwona lista biotopów morskich i nadmorskich w polskiej strefie brzegowej. Ochrona Przyrody , Łabuz T. A Ocena wpływu czynników antropogenicznych na stan środowiska wydm nadbrzeŝnych w rejonie Mielna na mierzei Jeziora Jamno. Zesz. Nauk. WEiK, nr 8, Politechnika Koszalińska, Koszalin, Łabuz T. A. 2002a. Przykłady antropopresji na nadmorskich wydmach mierzei Bramy Świny, [w:] P. Szwarczewski, E. Smolska (red.) Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, UW Warszawa, Łabuz T. A. 2002b. Szata roślinna wskaźnikiem procesów eolicznych na nadmorskich wydmach mierzei Jeziora Jamno. Mat. V Konf. Geologia i Geomorfologia PobrzeŜa i Południowego Bałtyku, Słupsk-Rowy , Łabuz T. A. 2002c. Pokrycie plaŝ roślinnością wydmotwórczą wskaźnikiem dynamiki wybrzeŝa Zatoki Pomorskiej. Czas. Geograf (w druku). Łabuz T.A., 2002d, ZagroŜenia siedlisk honkenii piaskowej Honckenya peploides na wydmowym wybrzeŝu Zatoki Pomorskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. (w druku). Łukasiewicz A Charakterystyka roślin psammofilnych i ich przystosowania do środowiska wydmowego Mierzei Łebskiej. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN Warszawa. Misiewicz J Flora synantropijna i zbiorowiska ruderalne polskich portów morskich. WSP Słupsk. Misiewicz J Przyczyny degeneracji naturalnej roślinności wydmowej w rejonie przyplaŝowym w Ustce. Chrońmy Przyrodę Ojczysta. 35, 6, PAN Warszawa-Kraków, s Miszalski J Współczesne procesy eoliczne na pobrzeŝu słowińskim. Studium fotointerpretacyjne. Instytut Geografii PAN Warszawa. Musielak S. (red.) Fotointerpretation Atlas of The Coastline Dynamics, Urząd Morski, Instytut Nauk o Morzu US, OPGK Szczecin. Musielak S Shoreline dynamics between Niechorze and Świnoujście, [in:] K. Rotnicki (ed.) Polish coast: past, present, future, Journal of Coastal Research, Special Issue, No 22, Olsauskas A Influence of recreation on plant cover in west Lithuania. Mograph. EUCC Klaipeda University. 12

13 Pawłowski B Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania. [w:] W. Szafer (red.). Szata roślinna Polski. T. 1, PWN, Warszawa, Piotrowska H., Celiński F Zespoły psammofilne wysp Wolina i Południowowschodniego Uznamu, Badania Fizjograficzne Nad Polską Zachodnią, T. XVI, Piotrowska H. Stasiak J Naturalne i antropogeniczne zmiany strefowe flory naczyniowej bezleśnych wydm nadmorskich Mierzei Wiślanej. Frag. Flor. et Geobot., 28, 3, Kraków, Piotrowska H Forest and man on the Polish Baltic coast, [in:] H. W. J. van Dijk (ed.) Management and preservation of coastal habitats, Proceedings of multidisciplinary workshop in Jastrzębia Góra, Poland September , EUCC Leiden, Netherlands, Piotrowska H., Gos K Coastal dune vegetation in Poland. Diversity and development. [in:] H.W. J. van Dijk (ed.) Management and preservation of coastal habitats. Proc. of multidisciplinary workshop in Jastrzębia Góra, Poland, September , EUCC Leiden, Netherlands, Racinowski R., Dorzyński S., Coufal R Wybrane elementy planowania i realizacji osadnictwa w rejonie nadmorskim. Słupskie Prace Mat.-Przyr. Nr 9c, WSP Słupsk, Racinowski R., Seul C Actual morphodynamic attributes of Szczecin shore, [in:] Z. Meyer (ed.) Lithodynamics of seashore, Polish Academy of Sciences, Technical University of Szczecin, Szczecin, Rosa B O rozwoju morfologicznym wybrzeŝa Polski w świetle dawnych form brzegowych. Studia Societatis Scientiarium Torunensis. Vol V. Toruń. Rotnicki K, Borówka R. K Impact of a future sea level rise in the Polish Baltic coastal zone. Department of Paleogeography Quartenary Research Institute UAM, Poznań, Rotnicki K., Borówka R. K., Devine N Accelerated sea level rise as a threat to the Polish coastal zone quantification of risk. [in:] K. Rotnicki (ed.) Polish coast: past, present, future. Journal of Coastal Research. Special Issue, No 22, Szafer W Szata roślinna Polski. T. 1-2, PWN Warszawa. Wojterski T Bory sosnowe na wydmach nadmorskich na polskim wybrzeŝu. PTPN. Prace Komisji Biologicznej, 28, 2, Poznań. Zawadzka-Kahlau E Tendencje rozwojowe polskich brzegów Bałtyku Południowego, IBW Gdańsk. 13

14 Dune landscape of the selected villages on Polish west and middle coast Summary: Natural landscape is one of the basic human values. This landscape is also important value for tourism. On Polish coast dune landscape is changing by strong storms and by the anthropopresion. Especially in seaside villages dunes are changing very rapidly. Human is building hotels, houses and pavements on the dune ridges. Natural plant vegetation is vanishing. Only out side villages dunes are natural. Natural dune landscape depends also on geology and geomorphology of the coast. On Polish coast are existing different kinds of dunes. Some of the are on barrier other on lowlands and some just before morenic cliffs. The aim of the study was to present kind of natural landscapes connected with anthropopresion. 14