INFORMACJE O WOJEWÓDZTWIE

Transkrypt

1 INFORMACJE O WOJEWÓDZTWIE 2 1. Położenie Pod względem położenia fizyczno-geograficznego województwo łódzkie leży na pograniczu Niżu Środkowoeuropejskiego i Wyżyn Polskich, stanowiąc pomost pomiędzy strefą wyżyn południowej Polski i niżu występującego na północy kraju, co daje mu specyficzny indywidualny charakter. 2. Podział administracyjny województwa w aspekcie historycznym Historia kształtowania się podziałów Polski ma długi i skomplikowany przebieg. Można ja podzielić na kilka etapów: Początek średniowiecza (VI/VII w.) kształtowanie pierwszych jednostek administracyjnych na skutek stabilizacji osadniczej plemion słowiańskich oraz znacznego ożywienia gospodarczego. Na terenie Polski Środkowej powstały nowe osiedla i grody warowne tworzące skupiska osadnicze odizolowane od siebie obszarami leśnymi i nawiązujące do układu sieci hydrograficznej. Wśród nich powstały skupiska: łęczyckie, mnichowsko - sieradzkie, rudzkie, wolborsko - rozpierskie, spycimierskie. Dały one podstawy dla kształtowania się od końca VI w. pierwszych ponadrodowych wspólnot terytorialnych opoli 1. Wówczas województwo znalazło się na pograniczu kształtujących się 5 dzielnic: Wielkopolski, Śląska, Pomorza, Mazowsza i Małopolski. Plemiona zamieszkujące w strefie wododziałowej Wisły i Odry, na terytorium ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej, Kujaw, ziemi łęczyckiej i sieradzkiej, a także rudzkiej, zachowywały swoja autonomię, co wpłynęło na ówczesną mozaikę kulturową i zróżnicowanie gospodarcze. Okres wczesnopiastowski - podział państwa na 8 prowincji (dzielnic, namiestnictw), które składały się z kasztelani (okręgów grodowych). Według bulli gnieźnieńskiej papieża Innocentego II z 1136 r. na obszarze województwa łódzkiego istniały kasztelanie: bialska, łęczycka, łowicka, małogoska, spycimierska, sieradzka, rudzka, rozpierska, skrzyńska, wolborska, żarnowska oraz opole chropskie. Okres od połowy X do końca XIII w. - umocnienie i rozwój centralnej władzy jednolitego państwa Piastów, rozwój feudalizmu i wzmożonego osadnictwa. W XII XIII w. pojawia się pojęcie ziemia, pod którym możemy rozumieć dawne terytorium plemienne obejmujące kilka opoli lub kasztelanii, zależnych sądowo i administracyjnie od jednego głównego grodu kasztelańskiego. W 1138 r. Bolesław Krzywousty dokonał podziału dzielnicowego kraju na księstwa, przekształcone w późniejszym okresie w tzw. ziemie. Prowincja łęczycka stała się odrębną częścią dzielnicy księcia-seniora 1 (princepsa) a około 1231 r. została przekształcona w księstwo. W XIII w. Księstwo centralne obejmujące Łęczyckie i Sieradzkie stanowiło trzonową część dzisiejszego województwa łódzkiego i było odrębnym obszarem w stosunku do sąsiadujących Kujaw, Małopolski, Mazowsza i Wielkopolski. W połowie XIII w. odpadły od Łęczyckiego tereny zapilickie, natomiast w latach księstwo łęczyckie zostało podzielone na dwa łęczyckie i sieradzkie z granicą na rzece Ner i Wolbórce. Na tradycyjne podziały polityczne nakładały się wówczas jednostki administracji kościelnej. W średniowieczu Polska środkowa znajdowała się w granicach archidiecezji gnieźnieńskiej i utworzonego na przełomie XII XIII w jej granicach archidiakonatu łęczyckiego, pod koniec XIII w. podzielonego na łęczycki, uniejowski i kurzelewski. Ten ostatni obejmował kasztelanie położone na prawym brzegu Pilicy co świadczy o dawnej łączności ziem położonych na obu brzegach rzeki i wskazuje na historyczną genezę wytworzenia więzi regionalnych. Oddzielną jednostkę stanowił okręg prepozytury, zwany terytorium rudzkim, który obejmował również archidiakonat łowicki (w 1523 r. wydzielony z archidiakonatu łęczyckiego), a także obszary obecnego województwa należące do archidiakonatu kaliskiego - fragment Księstwa Sieradzkiego (Kalinowa, Błaszki), archidiakonatu czerskiego, późniejszego warszawskiego - okolice Białej Rawskiej. Istnienie wspomnianego podziału administracji kościelnej jest nadal czytelne w przestrzeni województwa. Szczególnie uwidacznia się to w stosunku do powiatu łowickiego - w czasach historycznych ukształtował się tutaj rozległy, bo liczący ok. 200 wsi kompleks dóbr prymasowskich tj. arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Okres XIV w. XVI w. - po zjednoczeniu państwa przez Władysława Łokietka powstały w Polsce hierarchie ziemskie, którymi w imieniu króla władał wojewoda, stad ich nazwa województwa. Na obszarze dzisiejszego województwa łódzkiego powstały województwa: łęczyckie, sieradzkie i sandomierskie, historycznie związane z dawnymi księstwami, oraz rawskie. Mniejsze jednostki terytorialne, nie posiadające urzędu wojewody, nadal pozostały ziemiami. Status ziemi otrzymało w tym czasie małe terytorialnie Wieluńskie, na przełomie wieków XIV i XV. przyłączone do województwa sieradzkiego. W XV w. dokonał się podział województw na powiaty, które w początkowym okresie pełniły tylko funkcje sądownicze oraz samorządowe, a z upływem lat również funkcję administracyjną, stając się ośrodkami władzy państwowej. Ówczesne województwo łęczyckie dzieliło się na 3 powiaty: łęczycki, orłowski i brzeziński, a sieradzkie na 4 powiaty: sieradzki, szadkowski, piotrkowski i radomszczański. Ziemia wieluńska składała się z 2 powiatów: wieluńskiego i ostrzeszowskiego. W części województwa sandomierskiego leżał powiat opoczyński. Województwo rawskie obejmowało 3 powiaty: rawski, gostyniński i sochaczewski. Na przełomie XV i XVI wieku ukształtował się wielostopniowy podział Polski - kraj dzielił się na Koronę i Litwę, te zaś na prowincje, województwa i powiaty. Nowy podział administracyjny okazał się niezwykle trwały, gdyż przetrwał do II rozbioru Polski w 1793 r. Okres Polski rozbiorowej całkowicie zmienił dotychczasowy podział administracyjny. W miejsce województw i ziem powstały departamenty, a z dawnych siedzib województw Polski Środkowej ani jedna nie stała się ośrodkiem nowych władz. Łęczyckie i Rawskie weszło w skład departamentu warszawskiego ze wszystkimi istniejącymi wcześniej powiatami, do których doszedł nowo powstały powiat zgierski. Natomiast Sieradzkie wraz z nowoutworzonym powiatem warckim oraz Wieluńskie zostały włączone do departamentu kaliskiego. Po drugim rozbiorze Polski (1793 r.) większa część obecnego województwa łódzkiego znalazła się w zaborze pruskim, z wyjątkiem obszarów położonych na prawym brzegu Pilicy, która była wówczas na pewnym odcinku rzeką graniczną między Prusami a Polską. Dopiero po trzecim rozbiorze w 1795 r. przez obszar obecnego województwa łódzkiego przebiegała granica między zaborem austriackim a pruskim, a graniczna rzeką na pewnym odcinku swojego przebiegu była Pilica. Z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego (1815 r.) został przywrócony podział na województwa - obszar łódzkiego stanowił zachodnią część województwa mazowieckiego i wschodni fragment kaliskiego. Województwa dzieliły się na obwody, a te na powiaty. Po klęsce powstania listopadowego w 1831 r. województwa przekształcono w gubernie kaliską i warszawską, które połączono w 1845 r. Ziemie obecnego województwa łódzkiego weszły w skład guberni warszawskiej. Stan ten trwał do 1863 r., kiedy władze powstańcze przywróciły podział na województwa, ustanowiony w 1816 r. W 1867 r. został przeprowadzony nowy podział na gubernie i powiaty, a województwo znalazło się w granicach guberni piotrkowskiej i fragmentarycznie w kaliskiej i warszawskiej.

2 Wprowadzone podziały wpłynęły na zatracenie poczucia odrębności historycznych ziem łęczyckiej i sieradzkiej. Sytuację tę pogłębiła degradacja ośrodków tj. Łęczyca, Rawa Mazowiecka, Sieradz, Wieluń do szczebla miast powiatowych. W przededniu pierwszej wojny światowej nadal funkcjonował podział administracyjny ustanowiony w II połowie XIX w. a Łódzki Okręg Przemysłowy stanowił najistotniejsze ogniwo społeczno gospodarcze nie tylko regionu, ale również był największym ośrodkiem włókienniczym Rosji. Okres wiązał się z wprowadzeniem nowego podziału administracyjnego. Województwo łódzkie (19 tys. km 2 ) utworzone z przedwojennych guberni piotrkowskiej i kaliskiej, po raz pierwszy zaistniało na mapie Polski jako jednostka administracyjna, ze stolicą w Łodzi. Obejmowało ono 13 powiatów, zaś na ich stolice wybrano miasta pełniące ważne funkcje administracyjne w czasach historycznych tj.: Brzeziny, Łask, Łęczyca, Łódź, Piotrków Trybunalski, Radomsko, Sieradz, Wieluń, Kalisz, Konin, Słupca i Turek. W 1938 r. powierzchnia województwa zwiększyła się o 1,4 tys. km 2, gdyż doszły z województwa warszawskiego powiaty : kutnowski, łowicki, rawski i skierniewicki, a z województwa kieleckiego konecki i opoczyński (1939 r.), natomiast powiaty: kaliski, koniński wraz z przyłączonym do niego wcześniej słupeckim i tureckim przeszły do województwa poznańskiego. Okres II wojny światowej wiązał się z włączeniem do Rzeszy Niemieckiej części ziem regionu łódzkiego w formie tzw. Okręgu Rzeszy Poznań, od 1940 r. przemianowanego na Kraj Warty. Część obszaru województwa łódzkiego stanowiła jeden z 3 okręgów Kraju Warty Okręg Litzmannstadt 1 z wydzielonymi miastami Łodzią i Kaliszem. Z większości powiatów skierniewickiego i piotrkowskiego utworzono Generalną Gubernię. Okres po II wojnie światowej to przywrócenie podziału administracyjnego kraju sprzed wojny. W 1950 r. dokonano korekty granic, wyłączając z Łódzkiego powiaty konecki i opoczyński. W 1956 r. utworzono w granicach województwa łódzkiego cztery nowe powiaty: bełchatowski, pajęczański, poddębicki i wieruszowski. Podział przetrwał do połowy 1975 r., kiedy to kraj podzielono na kraju na 49 województw. W efekcie większość ziem tworzących województwo łódzkie znalazło się w granicach 7 nowych województw a nowe województwo łódzkie obejmowało praktycznie obszar tylko Łódzkiej Aglomeracji Miejskiej o powierzchni 1523,4 km 2 i było najmniejszym województwem w Polsce. Okres po r. wiąże się z nową reformą podziału administracyjnego Polski, na skutek której przestrzennie, obecne województwo łódzkie (18,2 tys. km 2 ), zbliżone jest do tego, które istniało przed 1950 r. Obejmuje 21 powiatów ziemskich, 3 miasta wydzielone na prawach powiatów: Łódź, Piotrków Trybunalski i Skierniewice oraz 177 gmin. Współczesny przebieg granic województwa łódzkiego jest bezpośrednim wynikiem czynników historycznych. Na województwo złożyły się historyczne ziemie Łęczycka i Sieradzka, niewielkie fragmenty Mazowsza (Rawskie) i Małopolski (Opoczyńskie). Wpływ na układ granic miały strefy wpływów obecnej stolicy Łodzi, które kształtowały się stosunkowo równomiernie we wszystkich kierunkach. Dlatego też obecny kształt województwa zbliżony jest do koła z centralnie usytuowanym ośrodkiem administracyjno gospodarczym (M. Koter i in. 2000). 3

3 WOJEWÓDZKI PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI 3. Podział województwa łódzkiego na ziemie historyczne Województwo łódzkie nie jest obszarem jednorodnym pod względem kultury, tradycji, obyczajów i kształtowania przestrzeni a istniejące regionalne więzi przede wszystkim kształtowały się w ramach ziem historycznych. Ziemia Łęczycka Początki Ziemi Łęczyckiej związane są najprawdopodobniej z budową grodu warownego broniącego przeprawy przez dolinę Bzury na ważnym szlaku z Wielkopolski do Mazowsza, którego pozostałości zwane Szwedzką Górą istnieją do dziś obok wsi Tum. W procesie formowania państwa Polan rozbudowano gród przyczyniając się do rozwoju łęczyckiego ośrodka osadniczego. W końcu XI w. lub na początku XII powstała prowincja łęczycka, która stała się siedzibą kasztelani i miejscem, w którym założono jeden z pierwszych klasztorów opactwo benedyktyńskie NMP związane z działalnością św. Wojciecha. W kolejnych latach na fundamentach rozebranego opactwa zbudowano, istniejącą do dziś, romańską świątynię p.w. Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego. W 1231 roku powstało Księstwo Łęczyckie. Na przełomie XII i XIII w. Ziemia Łęczycka stała się siedzibą archidiakonatu obejmującego początkowo całą prowincję Księstwo Łęczyckie, zaś w XIV w. powstało województwo łęczyckie. Należało ono do najmniejszych chociaż stosunkowo ważnych województw dawnej Rzeczypospolitej. Ze względu na znaczenie regionu łęczyckiego i jego centralne położenie w kraju, Łęczyca była aż do XVI w. miejscem obrad możnowładców i władz królewskich. Po rozbiorach Ziemia Łęczycka utraciła dawną rangę, przestała się rozwijać i nigdy już nie odzyskała funkcji administracyjnych wyższego rzędu. Położenie geograficzne, specyficzny krajobraz i bogata historia ziemi łęczyckiej, miały decydujący wpływ na powstanie i rozwój odrębnej łęczyckiej kultury, natomiast następujące zmiany administracyjne powodowały, że na większej części jej historycznego terytorium zanikała świadomość tożsamości regionalnej. Obecnie pojęcie łęczyckiej kultury można odnieść w zasadzie tylko do obszaru powiatu łęczyckiego. Pewne poczucie łęczyckiej tożsamości przetrwało ponadto w powiatach: kutnowskim, poddębickim i zgierskim. Ziemia Sieradzka i tak zwana Ziemia Piotrkowska Najstarsze ślady osadnictwa sięgają paleolitu. Powstał tu gród kasztelański z podgrodziem m. Sieradza. W XII wieku wymienia się go obok Gniezna, Krakowa i Wrocławia. Historia powstania samodzielnego regionu sieradzkiego sięga 1262 roku, kiedy to Leszek Czarny utworzył księstwo ustalając jego stolicę w Sieradzu i podporządkowując mu kasztelanie: sieradzką, wolborską, rozprzańską i spicymierską. Jest to największa powierzchniowo kraina historyczna w województwie łódzkim i pokrywa się z obszarem międzyrzecza górnej i środkowej Warty oraz Pilicy. Po przyłączeniu doń Ziemi Wieluńskiej, w 1401 r. przekształciła się w województwo. W niezmienionych granicach województwo sieradzkie trwało aż do II rozbioru Polski. W okresie porozbiorowym tereny byłego województwa sieradzkiego stały się fragmentami innych jednostek szczebla regionalnego, a samo miasto Sieradz zdegradowane zostało do roli ośrodka powiatowego. 4

4 W 1975 roku utworzono nowe województwo sieradzkie. Pod względem terytorialnym było ono jednak znacznie mniejsze niż województwo z czasów I Rzeczypospolitej i objęło jedynie zachodnie jego części, gdzie świadomość przynależności do historycznej ziemi sieradzkiej pozostała wśród mieszkańców dość żywa. W ciągu ostatnich lat społeczność lokalna oraz samorządy prowadzą działania mające na celu ożywienie dawnych tradycji oraz rozbudzenie regionalnego patriotyzmu. W XV w. Sieradz doczekał się konkurenta w postaci Piotrkowa, który objął swym oddziaływaniem wschodnią część obszaru ziemi sieradzkiej. Zaczęły się tu kształtować zalążki kolejnej historycznej krainy nazywanej później nieformalnie Ziemią Piotrkowską. Piotrków zawdzięczał swą niespodziewaną karierę zmianie sytuacji politycznej. Od połowy XV w. zbierały się tu synody duchowne, a w XVI w. także większość sejmów koronnych. Dlatego też pełnił on nieoficjalnie rolę drugiej stolicy państwa. Wysoka ranga polityczna, gospodarcza i kulturalna Piotrkowa sprawiły, że ukształtował on w województwie własny subregion piotrkowski. W okresie zaborów Piotrków w odróżnieniu od Sieradza - nie utracił na znaczeniu, lecz przeciwnie, umocnił swoją pozycję. Ziemia Wieluńska Kraina historyczna związana genetycznie z Ziemią Sieradzką. Położona była na pograniczu Śląska, Wielkopolski, Małopolski i Sieradzkiego. Historycznie była małym opolem, lub państewkiem plemiennym, które po włączeniu do państwa pierwszych Piastów zostało przekształcone w kasztelanię rudzką (Ruda, obecnie wieś, położona jest około 4 km na wschód od Wielunia). W okresie rozbicia dzielnicowego została ona związana z Wielkopolską. W 1234 roku kasztelania dostała się pod panowanie książąt śląskich i to za ich rządów, około 1285 r., jej siedziba została przeniesiona z Rudy do lepiej położonego pobliskiego Wielunia. Po wielu burzliwych zmianach w 1391 r. król Władysław Jagiełło przekształcił ją w jednostkę zwaną ziemią. Ze względu na swoje niewielkie rozmiary terytorialne, Ziemia Wieluńska nie wytworzyła pełnej hierarchii urzędniczej, w związku z czym podporządkowano ją wojewodzie sieradzkiemu. Niezależnie od obecnych podziałów, tradycja przynależności do wieluńskiej krainy historycznej pozostaje żywa na całym obszarze historycznej Ziemi Wieluńskiej i jest składnikiem lokalnej tożsamości terytorialnej i kulturowej. Tak zwana Ziemia Opoczyńska Część zapiliczańska województwa łódzkiego nazywana jest Ziemią Opoczyńską, chociaż formalnie nigdy nie miała ona statusu staropolskiej ziemi. U zarania dziejów obszar ten wchodził w skład terytorium plemiennego łęczycan, a następnie Ziemi Łęczyckiej. W okresie średniowiecza najważniejszym ośrodkiem administracyjnym na tym terenie był Żarnów - stolica kasztelani. W 1239 roku kasztelania żarnowska, wraz z sąsiednimi terenami została oderwana od ówczesnego Księstwa Łęczyckiego i włączona do Księstwa Sandomierskiego. Kasztelanię żarnowską należy traktować jako protoplastę Ziemi Opoczyńskiej. Samo Opoczno powstało w okresie wczesnego średniowiecza, kiedy to na ziemiach polskich rozpoczął się proces lokacji miast na prawie niemieckim. Złotym okresem rozwoju Ziemi Opoczyńskiej były czasy Kazimierza Wielkiego, kiedy realizowano wielką akcję budowlaną, rozwijało się rzemiosło i handel. Opoczno stało się ośrodkiem nowo utworzonego powiatu, prawa miejskie zyskało w XIV w. W mieście odbywały się roki sądowe. W drugiej połowie XV w. Kazimierz Jagiellończyk oddał mieszczanom opoczyńskim błotniste tereny, położone nad rzeką Drzewiczką, na łąki i warzywne ogrody. Nadanie to przyczyniło się do rozwoju na większą skalę hodowli zwierząt domowych. Obecnie przejawy sztuki ludowej najlepiej zachowały się w północnej części Opoczyńskiego, zwłaszcza we wsiach należących do dawnych dóbr królewskich i kościelnych, słabiej natomiast w jego południowej części, gdzie rozwijała się na dużą skalę XIX-wieczna kolonizacja rolna oraz miała miejsce masowa emigracja zarobkowa. Do najbardziej interesujących obiektów należą: drewniane chałupy, tradycyjnie urządzone wnętrza mieszkalne oraz tkaniny, stroje i pisanki. Ziemia Rawska Ziemia Rawska kształtowała się odmiennie od Łęczyckiej i Sieradzkiej, należała bowiem do innej prowincji - historycznego Mazowsza. W czasach pierwszych Piastów Rawa nie odgrywała znaczącej roli na tym obszarze, gdyż ważniejszą rangę posiadały grody w Łowiczu i Białej. To wokół obecnej Białej Rawskiej i Łowicza utworzono pierwsze kasztelanie. Dopiero w 1313 roku utworzono kasztelanię rawską, zaś w XIV w. Rawa została stolicą Ziemi Rawskiej, która wkrótce uzyskała miano Księstwa Rawskiego, rządzonego przez książąt mazowieckich. W tym czasie wzniesiono tu zamek obronny a miasto otoczono murem obronnym. Ranga Rawy Mazowieckiej wzrosła, gdy utworzono tzw. skarb kwarciany, do którego wpływał podatek na utrzymanie wojska Rzeczypospolitej. Księstwo Rawskie nawet po zjednoczeniu większości ziem polskich było samodzielnym lennym terytorium Korony, podobnie jak całe Mazowsze. W 1462 r. po wygaśnięciu lokalnej linii Piastów mazowieckich księstwo zostało włączone do państwa polskiego. Obecnie ślady przynależności do Ziemi Rawskiej nie rozciągają się już tak wyraźnie na całym obszarze dawnej krainy historycznej. Wyraźnie zachowały się one nadal w południowej części tego regionu. Osłabienie więzi regionalnych Ziemi Rawskiej jest wyraźną konsekwencją wzrostu znaczenia innych miast. Księstwo Łowickie Księstwo Łowickie jest najmłodszą, ale jednocześnie najbardziej wyrazistą ziemią w województwie łódzkim. W czasach piastowskich książęta mazowieccy wznieśli tu warowny gród wśród bagien nad Bzurą, który stał się siedzibą kasztelanii łowickiej, jednej z najstarszych w Polsce. W XII w. znaczna część kasztelani została nadana arcybiskupom gnieźnieńskim. Dla zarządzania tym terenem utworzono w Łowiczu siedzibę zarządu tzw. klucza dóbr. Wtedy też na miejscu grodu wzniesiono gotycki zamek. Kasztelania łowicka wchodziła w skład ziemi, księstwa, a po 1462 roku, województwa rawskiego. Mimo, że teren ten administracyjnie należał do Ziemi Rawskiej, dobra arcybiskupie tworzyły samoistne państewko, nieformalnie nazywane księstwem. Po III rozbiorze Polski w wyniku sekularyzacji dobra prymasów stały się własnością rządu pruskiego, a a w 1807 r. Napoleon podarował je gubernatorowi Księstwa Warszawskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego, w 1820 r. car Aleksander I nadał je swojemu bratu - wielkiemu księciu Konstantemu. Od tej pory dobra łowickie były traktowane jako osobne Księstwo. Utworzenie go stworzyło warunki dla znacznego rozwoju opisywanego terenu. Reforma uwłaszczeniowa przeprowadzona w latach była znacznie korzystniejsza niż w innych częściach Królestwa. Zamożność, świadomość własnej wartości i środowiska oraz silne więzi społeczne sprawiły, że społeczność tej ziemi wytworzyła bogatą i unikatową w skali ogólnopolskiej kulturę ludową, która do tej pory jest żywo kultywowana. 5

5 4. Sieć osadnicza Osadnictwo z czasów prehistorycznych i historycznych Periodyzacja starożytnej historii ziem polskich Okresy Epoki Chronologia geologiczne prehistoryczne Okresy wczesne średniowiecze VVI I/ /VVI III ww nn...ee. wędrówek ludów D C 2 "rzymski" C 1 B 2 ppoocc zz... nn...ee. B 1 Późny (A) lateński środkowy (przedrzymski) wczesny D halsztacki C llaa l tt t raa r ddi pp...nn...ee pp...nn...ee pp...nn...ee pp...nn...ee pp...nn...ee.. ii oowwęęggl lloowwyyc chh pp...nn..ee Holocen Plejstocen Epoka żelaza Epoka brązu Epoka kamienia V IV III III I Eneolit Neolit Mezolit Paleolit schyłkowy Paleolit górny Paleolit środkowy Paleolit dolny Źródło: opracowane na podstawie K. Godłowski, J.K. Kozłowski 1983, Historia starożytna ziem polskich Najstarsze ślady osadnictwa na obszarze województwa łódzkiego pochodzą z paleolitu. Związane to było z ociepleniem klimatu, a w konsekwencji z przesunięciem się stref klimatycznych i roślinnych w kierunku północy. Prowadzono wówczas koczowniczy tryb życia. Stanowiska z tego okresu to: obozowiska - zazwyczaj na terenach wydmowych lub w jaskiniach, oraz pracownie krzemieniarskie. W mezolicie następuje ożywienie osadnicze, w którym zasiedlano nie tylko doliny rzeczne, ale również wydmy i wysoczyzny. Zasiedlano miejsca suche, zwłaszcza na wydmach, bądź na piaszczystych terasach większych rzek lub w pobliżu małych cieków. Człowiek mezolityczny bardziej ingerował w środowisko: rozwinął rybołówstwo i wyspecjalizował zbieractwo. W neolicie pojawiają się pierwsze ślady stałego osadnictwa związanego z celową uprawą roli oraz hodowlą, jak również pierwsze wyroby ceramiczne. Okres ten z uwagi na zmiany gospodarowania środowiskiem został nazwany rewolucją neolityczną. Ludność różnych kultur wędrowała przez obszar Polski Środkowej. Ślady jej bytności odnaleźć można m.in. w pobliżu dorzecza rzeki Warty. Epoka brązu charakteryzowała się znaczną intensyfikacją zasiedlenia terenu obecnego województwa, co wiązało się z osadnictwem na obszarach wcześniej nie użytkowanych. Jej cechą charakterystyczną było zastąpienie narzędzi krzemiennych przez narzędzia z brązu i metali wchodzących w jego skład. Ślady osadnictwa zachowały się najczęściej w formie pozostałości różnej wielkości osad, często ze śladami umocnień obronnych. W okresie tym znaczną część obszaru województwa zajmowała ludność kultury nazywanej przez archeologów łużycką. Dotychczasowe badania archeologiczne doprowadziły do odkrycia wielu osad kultury łużyckiej m.in.: w dorzeczu Warty, w dorzeczu Neru, w dorzeczu Pilicy. W epoce żelaza rozwój gospodarki wiązał się przede wszystkim z zastąpieniem wyrobów brązowych przez żelazne oraz rozwojem handlu m. in. bursztynem, solą i wyrobami metalowymi. Z okresu tego pochodzą rozległe osady i bogato wyposażone cmentarzyska oraz stanowiska związane z pozyskiwaniem żelaza. Okres wędrówek ludów (IV VI w.) stanowi okres przejściowy między starożytnością, a średniowieczem. Osadnictwo charakteryzowało się wtedy znacznym rozproszeniem i zmniejszeniem liczby ludności. Od VII do X w. podczas gdy na południu i zachodzie rozwijają się pierwsze ośrodki państwowe na ziemiach polskich trwa okres plemienny. Zasadnicza zmiana nastąpiła w wieku X i związana była z powstaniem państwa Mieszka I oraz przyjęciem chrześcijaństwa. Nie przyniosło to zmian w charakterze osadnictwa a jedynie w sposobie administrowania nowopowstałym państwem. W okresie wczesnego średniowiecza rolę głównych ośrodków osadniczych pełniły grody wraz z podgrodziami, a przemysłowo handlowa rola tych ostatnich dała początek kształtowania się miast i stanowiła zapowiedź zachodzących w wiekach późniejszych procesów urbanizacji. Kolejne zmiany, które dały fundamentalne podstawy dla wykształcenia się istniejącej do dnia dzisiejszego sieci osadniczej oraz struktury przestrzennej większości miast nastąpiły w o okresie pełnego średniowiecza. Ośrodki osadnicze z czasem zaczęły ewoluować i nabierać cech miejskich, choć warto zaznaczyć, że wiele strategicznych grodów kasztelańskich (Wolbórz, Rozprza, Spycimierz, Ruda) nie rozwinęło się w miasta co wyniknęło bezpośrednio z powstania w sąsiedztwie ośrodka silniejszego (Piotrkowa, Uniejowa, Wielunia). Przypadający na średniowiecze rozwój handlu, rzemiosła i usług stymulował do powstawania szlaków handlowych, którymi odbywała się wymiana lokalna i ponadlokalna. Centralne położenie dawnych ziem województwa łódzkiego sprawiło, że odegrały one istotną rolę w systemie dróg krajowych, wzdłuż których rozwijały się osadnicze ośrodki handlowe m.in. Bolesławiec, Brzeziny, Łowicz, Łubnice, Opoczno, Parzęczew, Przedbórz, Radomsko, Rawa Mazowiecka, Sulejów, Szadek, Warta, Widawa, Wolbórz, Uniejów, Żarnów, a rangę ponadregionalnych węzłów komunikacyjnych już we wczesnym średniowieczu posiadały Łęczyca, Sieradz oraz Piotrków. Wczesnośredniowieczny układ drogowy w niektórych obszarach województwa nadal pozostaje czytelny. Główne szlaki handlowe, które przebiegały również przez obszar Polski Środkowej łączyły Ruś Węgry Morawy Morze Bałtyckie, Ruś Śląsk Niemcy, Litwę Mazowsze Śląsk, Wielkopolskę Małopolskę. 6

6 Za najstarszy szlak uznaje się szlak kujawsko morawski, który funkcjonował już w X - XI w. i stanowił odnogę szlaku bursztynowego. Istotnym szlakiem był również szlak łączący Płock i Kraków oraz trakt biegnący z Jeżowa lub Rawy do Piotrkowa (M. Kulesza 2001). Sieć szlaków lądowych uzupełniały szlaki wodne Pilicy, Warty czy Prosny, a także szlak bursztynowy przebiegający dolinami Warty i Prosny. Wiele ośrodków osadniczych otrzymało prawa miejskie jeszcze przed wprowadzeniem w XIII w. lokacji na prawie niemieckim 1. Tę grupę miast określa się jako miasta przedlokacyjne. Są to m.in. Rozprza, Ruda, Sieradz, Łęczyca, prawdopodobnie Sulejów, Wolbórz, Inowłódz. Największą jednak liczebnie grupę stanowią ośrodki miejskie zakładane na prawie niemieckim od połowy XIII w. Pierwszą osadą w województwie łódzkim, która otrzymała prawa niemieckie była osada targowa Łubnice (1238 r.). Wówczas dokonywano również lokacji na prawie średzkim, ale dotyczyły one osad będących własnością kościelną. Istotnym jest bowiem fakt, iż wśród średniowiecznych miast ukształtowała się trójdzielna struktura własności kościelna, monarsza i szlachecka. Z instytucji kościelnych najwięcej dóbr posiadała archidiecezja gnieźnieńska, następnie krakowska i sandomierska. Na przestrzeni wieków ogólny bilans miast wskazuje jednak na dominację miast szlacheckich (53%) (np. Bełchatów, Oporów, Żytno), następnie monarszych (31%) (np. Piotrków, Łęczyca, Radomsko, Wieluń). Miasta duchowne stanowiły 16% wszystkich miast (np. Pabianice, Rzgów, Skierniewice, Łowicz). Nadawanie przywilejów lokacyjnych i praw miejskich wpływało w znacznym stopniu na obraz miasta średniowiecznego nie tylko w aspekcie urbanistycznym, ale również społecznym. Założenia przestrzenne miast średniowiecznych cechowała regularność i powtarzalność. Średniowieczne układy, czytelne do dnia dzisiejszego w przestrzeni miast województwa łódzkiego, posiadały rynek kształtem zbliżony do czworokąta, z wybiegającymi z narożników i jego boków ulicami. W blokach urbanistycznych przylegających do rynku wyznaczano działki dla osadników, natomiast w kwartałach przyległych do nich sytuowano klasztory, zamki, dzielnice żydowskie i ogrody. W przestrzeni miast pojawiły się nowe obiekty tj. ratusz, waga miejska, jatki, kościół farny, mury miejskie, które w wielu miejscowościach przetrwały do czasów współczesnych stanowiąc średniowieczne dziedzictwo. Prawo niemieckie zapoczątkowało również przełomowy okres w rozwoju wsi, gdyż wprowadziło trójpolówkę, która na terenie Polski, w tym również województwa łódzkiego, upowszechniła się w XIII w. Wraz z wykształceniem się dwupolówki, a następnie trójpolówki, tradycyjne układy wsi rozproszonej przekształciły się w zwartą ulicówkę, bądź owalnicę. Ta ostatnia stanowi interesujący przykład rozplanowania ruralistycznego i jest czytelna do dnia dzisiejszego w Mileszkach (obecnie w granicach Łodzi), oraz w niektórych historycznych miastach np. w Bolesławcu, Wieluniu, Wolborzu. W wieku XIV dokonały się lokacje ośrodków miejskich, które choć współcześnie nie posiadają tak istotnej rangi, to przez wieki pełniły bardzo ważną funkcję tak gospodarcza, jak i polityczną. Wówczas jako miasta na mapie województwa pojawiły się Piotrków, Przedbórz, Brzeziny, Widawa. XV w. to okres, na który przypada największa liczba lokacji miejskich, choć znaczna część miast piętnastowiecznych utraciło prawa miejskie w wiekach późniejszych. Natężenie procesu zakładania miast w okresie od II połowy XIV w. do połowy wieku XV związane było z kolonizacją wiejską. Wówczas prawa miejskie otrzymała Łódź, która jednak przez wieki pozostawała niewielkim miasteczkiem o charakterze rolniczym położonym przy trakcie łączącym najważniejsze miasta regionu - Piotrków i Łęczycę. 7

7 Od połowy XV w. procesy urbanizacji wykazywały mniejszą dynamikę, a większość lokacji nie powiodła się. W XVI w. nadano prawa miejskie tylko 9 miastom, przy czym żadne z nich nie utrzymało tego statusu do czasów współczesnych, po kilkudziesięciu latach stając się wsiami rolniczymi. Podczas, gdy nowozakładane miasta nie mogły się rozwinąć, to już istniejące ośrodki miejskie przeżywały swój złoty wiek. Niebagatelny wpływ na wzmocnienie roli niektórych ośrodków miejskich miało ich centralne położenie i dogodne połączenia komunikacyjne z pozostałą częścią kraju. W kilku miastach regionu łódzkiego odbywały się ogólnopolskie czy prowincjonalne zjazdy ziemskie, a także synody kościelne, co podnosiło rangę ośrodków. Zjazdy i synody najczęściej odbywały się w Łęczycy, Piotrkowie Trybunalskim, Radomsku, Sieradzu, Wieluniu, Łowiczu, Jeżowie, Uniejowie. W XVI i XVII w. rozwinął się łęczycko sieradzki okręg sukienniczy. Choć jego początki sięgają XV w., to dopiero w okresie nowożytnym zyskał na znaczeniu, gdyż wtedy sukiennictwo stanowiło dominująca dziedzinę produkcji w miasteczkach tj. Brzeziny, Lutomiersk, Piotrków, Poddębice, Stryków, Szadek, Uniejów, Warta. Szesnastowieczny obraz województwa łódzkiego to także odmienny charakter ówczesnej wsi, gdyż od XVI stulecia dominującą stała się gospodarka folwarczna. Folwarki znacznie zmieniły krajobraz kulturowy, kosztem lasów zwiększając areał pól uprawnych. Wieś folwarczna posiadała układ przestrzenny charakteryzujący się sprzężonym układem wsi z niewielkim osiedlem chłopskim oraz dominującym przestrzennie założeniem dworu ziemiańskiego z polami folwarcznymi. W województwie łódzkim doskonałymi przykładami wsi folwarcznych są m. in. Rychłocice (gm. Konopnica), Chełmo (gm. Masłowice), Wielka Wola (gm. Paradyż). Czytelność założeń folwarcznych we współczesnym krajobrazie województwa została zachowana i niejednokrotnie objęta ochroną konserwatorską. W XVI i XVII w. rozwijało się na terenie łódzkiego również osadnictwo budników, czyli ludności zajmującej się eksploatacją lasów. W miejscach wypalonych lasów, bądź na skrajach puszcz, zakładali oni osady, których ślady zachowały się do dnia dzisiejszego w nazewnictwie niektórych miejscowości tj. Budy, Opalanki, Piła, Powielarnia, Węgielnica. Polany zamieszkałe niegdyś przez budników kształtują współczesny krajobraz przyrodniczo kulturowy Puszczy Bolimowskiej. Mozaikę typów szesnastowiecznego osadnictwa dopełnia osadnictwo olenderskie związane z osiedlaniem się w Polsce Holendrów, które w województwie łódzkim rozpowszechniło się dopiero w wieku XVIII, a najwięcej osad z nim związanych powstało w okolicach Łęczycy, Łodzi i Zgierza. Dominującym typem układu ruralistycznego były rzędówki (np: Tatar w gm. Szczerców). Okres XVII XVIII w. przyniósł wzmożoną działalność inwestycyjną monarchów i magnaterii. Wówczas z fundacji możnowładców powstawały obiekty sakralne i założenia rezydencjonalne, które zmieniały strukturę urbanistyczną wielu miast. W tym okresie zaczęli inwestować także jezuici lokalizując swoje kościoły i klasztory zazwyczaj w samym sercu miasta, pomiędzy zamkiem a rynkiem (np. w Piotrkowie Trybunalskim). Osiemnaste stulecie związane było z przemianami gospodarczymi w miastach arcybiskupich - w Łowiczu i Skierniewicach zakładano manufaktury. Również w Lutomiersku powstała sukiennicza manufaktura, będąca jedną z pierwszych znajdujących się w okolicach Łodzi. Wśród ośrodków sukienniczych pojawił się również Stryków. Można zatem uznać, że osady te stanowiły, nieśmiałą zapowiedź XIX-wiecznego rozwoju włókiennictwa, któremu województwo łódzkie zawdzięcza swój rozkwit. 8

8 Koniec XVIII w. wiązał się z nowym zjawiskiem w procesach osadniczych - niemiecką kolonizacją wsi. Kolonizację tą nazywano fryderycjąńską, gdyż została zapoczątkowana przez Fryderyka II. Podstawowym jej założeniem była aktywizacja gospodarcza obszarów najsłabiej zaludnionych i miała zostać zrealizowana przez intensyfikację rolnictwa i rozbudowę przemysłu. Dała ona początek osadnictwu tkaczy. Osadnictwo niemieckie skoncentrowane było przede wszystkim w okolicach Łowicza i Skierniewic, ale również Wolborza, Łodzi i Pabianic. Obszar poddany kolonizacji stanowił teren zsekularyzowanych dóbr biskupów.. Zakładane wsie miały układ regularny, geometryczny o rozplanowaniu zarówno prostym (Ksawerów na planie prostokąta), jak również bardziej złożonym na planie gwiazdy (Nowosolna). Wiek XIX i początek wieku XX można uznać za złoty okres rozwoju gospodarczego województwa. Pierwszym etapem, który pozwolił na początkowo powolną aktywizację gospodarczą, było powołanie w 1807 r. Księstwa Warszawskiego. Wówczas odnotowano wzrost liczby ludności w miastach oraz rozwój osadnictwa przemysłowego (Ozorków). Osady przemysłowe były zakładane z wykorzystaniem założeń urbanistyki klasycyzmu w postaci regularnych układów z budynkami użyteczności publicznej (ratusz, kościoły, szkoły). Rewolucję industrialną na analizowanym obszarze zapoczątkował okres Królestwa Polskiego ( ), w którym władze polskie postawiły sobie za cel aktywizację gospodarczą miast, rozwój przemysłowy obszaru, a także uporządkowanie starych ośrodków miejskich. W 1816 r. ustanowiono dekret dotyczący osiedlania cudzoziemców, gwarantujący im przywileje. Plan tworzenia rękodzielniczych osad rządowych powierzono ówczesnemu prezesowi komisji Województwa Mazowieckiego Rajmundowi Rembielińskiemu, który za najbardziej predysponowane do rzędu miast fabrycznych uznał m. in. Gostynin, Przedecz, Dąbie, Łęczycę, Zgierz i Łódź. Zakładano większe osady fabryczne, które szybko urosły do rangi miast (Aleksandrów, Konstantynów, Zduńska Wola). W założeniach polityki rządu rolę głównych ośrodków formowanego okręgu włókienniczego miały pełnić Zgierz i Tomaszów Mazowiecki, jednak to Łódź przejęła funkcję wiodącą. O tym, że region łódzki został uznany za dogodne miejsce dla lokalizacji przemysłu i dzięki temu stał się w krótkim czasie potęgą włókienniczą zdecydowało kilka czynników m. in.: duży areał gruntów rządowych, sieć hydrograficzna liczne, zasobne w wodę i charakteryzujące się dużym spadkiem cieki wodne, dostępność drewna z otaczających lasów puszczańskich, który był surowcem budowlanym, podobnie jak powszechnie występująca tutaj glina, przebiegający szlak z Łęczycy do Piotrkowa, obecność osadników niemieckich w pobliskich wsiach wcześniej skolonizowanych. Dodatkową stymulantą rozwoju była podaż na sukno na rynkach rosyjskich. Nabrała ona największego znaczenia w 1821 r., kiedy to Rosja dla wyrobów wyprodukowanych w Prusach zastosowała ochronną taryfę celną, natomiast w 1822 r. pomiędzy rządem carskim a Królestwem Polskim została zawarta unia celna. Od tamtej chwili na obszarze województwa w granicach Królestwa Polskiego zaczęła następować koncentracja ludności przez napływ osadników przybywających z Wielkopolski, Śląska, Saksonii, Czech, oraz koncentracja przemysłu włókienniczego (przede wszystkim bawełnianego). W przestrzeni osad przemysłowych do dnia dzisiejszego zachowały się relikty XIX wiecznej epoki przemysłowej, począwszy od domów tkaczy (np. Zgierz, Zduńska Wola) a skończywszy na reprezentacyjnych jurydykach wielkich potentatów przemysłowych i pałacach fabrykanckich. Zabytki z tamtego okresu tworzą unikatowy w skali kraju i Europy krajobraz postindustrialny. Rozwój przemysłu wymusił konieczność wybudowania linii kolejowych: warszawsko wiedeńskiej (1845 r.), kaliskiej (1902 r.), kutnowskiej (1923 r.). Poprowadzenie kolei przyczyniło się do wzrostu rangi ośrodków osadniczych położonych bezpośrednio na jej przebiegu. Opisywany okres był czasem koegzystencji wielu kultur i narodowości (przede wszystkim Niemców, Żydów, Polaków, Rosjan i in.) co stworzyło w miastach województwa łódzkiego mozaikę wielonarodową. Koncentracja rozwoju gospodarczego w centralnej części obecnego województwa spowodowała marginalizację niektórych ośrodków miejskich zlokalizowanych na obrzeżach województwa. W 1869 r. ukaz carski pozbawił wiele ówczesnych miast praw miejskich, skazując je tym samym na utratę dotychczasowego statusu. Wśród nich znalazły się zarówno ośrodki, które już nigdy nie odzyskały praw miejskich (np. Białaczów, Burzenin, Inowłódz, Jeżów, Lutomiersk) jak również te, które otrzymały je powtórnie w wieku XX (Aleksandrów Łódzki, Bełchatów, Biała Rawska, Błaszki, Głowno,, Drzewica, Konstantynów Łódzki, Kamieńsk, Pajęczno, Poddębice, Stryków, Sulejów, Szadek, Tuszyn, Uniejów, Wieruszów, Złoczew, Żychlin). Kolejne istotne zmiany w sieci osadniczej województwa łódzkiego zaszły w 1915 r. kiedy to okupacyjne władze niemieckie dokonały największej w historii Łodzi inkorporacji terenów. W jej wyniku włączono w granice miasta silnie już zurbanizowane obszary - Bałut, Chojen, części Żabieńca, Radogoszcza, Antoniewa, Widzewa, Zarzewia, Dąbrowy i Rokicia. Wspomniana inkorporacja stanowiła jedyne pozytywne zjawisko w zakresie procesów osadniczych w okresie pierwszego dwudziestolecia XX w. W okresie międzywojennym miały miejsce kryzysy ekonomiczne, które nie sprzyjały odbudowie ośrodka łódzkiego po wojennych stratach. Fabrykanckie rodziny powoli traciły swoją finansową stabilność. W tym okresie dokonano jednak w przestrzeni miast, zwłaszcza Łodzi, inwestycji z zakresu budownictwa społecznego. W Łodzi powstały osiedla wielorodzinne, które do dnia dzisiejszego pełnią swoje funkcje, a ponadto są przykładami wyjątkowych założeń urbanistyczno architektonicznych. Z tego względu zostały objęte ochroną konserwatorską (np. os. im. Montwiłła Mireckiego). Okres międzywojenny to również odzyskiwanie praw miejskich przez miejscowości, które utraciły rangę miasta w XIX w. - powtórnie otrzymały prawa miejskie m. in. Głowno i Stryków. Szczególnym zjawiskiem opisywanego okresu było zakładanie tzw. miast ogrodów, których założenia oparto na dziewiętnastowiecznej koncepcji Ebenzera Howarda. Zakładane w pobliskich kompleksach leśnych, stanowiły zaplecze wypoczynkowe dla miast przemysłowych aglomeracji łódzkiej. Charakteryzowały się szczególnymi układami przestrzennymi, które pozostają nadal czytelne w założonych wówczas : Mieście Lesie Kolmunie, Mieście Lesie Sokolnikach, Mieście Lesie Tuszynie, Wiączyniu, Grotnikach czy Wiśniowej Górze. 9

9 WOJEWÓDZKI PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI II wojna światowa nie przyniosła istotnych zmian w zakresie sieci osadniczej w województwie, a jedynie zapoczątkowała okres stagnacji i stopniowego regresu włókienniczej potęgi Łodzi. Miasto nie ucierpiało podczas działań wojennych, jednak po ich zakończeniu rozpoczął się proces degradacji jego dziedzictwa kulturowego. Pałace, wille, dwory adaptowane np. na przedszkola i żłobki użytkowano bez jakichkolwiek zasad ochrony czy nadzoru konserwatorskiego. W konsekwencji wiele obiektów zostało zniszczonych, między innymi przez działania zaburzające pierwotny rozkład pomieszczeń czy zmiany wystroju wnętrz. W okresie powojennym zjawiska osadnicze dotyczyły w większym zakresie urbanizacji istniejących ośrodków miejskich niż powstawania nowych osad. Jednakże również w tym czasie dwie miejscowości - Zelów i Koluszki - zostały podniesione do rangi miasta. Przy czym tylko o Zelowie można mówić jako o znaczącym ośrodku dla kulturowego dziedzictwa województwa, gdyż jego funkcjonowanie w przeszłości związane było z mniejszością czeską. Przemiany ustrojowe jakie miały miejsce po 1989 r. przyniosły kryzys gospodarczy, który objął swoim zasięgiem całe województwo. Upadek przemysłu włókienniczego spowodował zamknięcie fabryk, które niegdyś przyczyniły się do stworzenia XIX wiecznej potęgi. Opustoszały budynki fabryczne i hale, które nie użytkowane i nie remontowane nadal ulegają stopniowej dewastacji. Początek XXI w. wiąże się z ożywieniem inwestycyjnym na terenie województwa, co niejednokrotnie stanowi szansę na renowację zabytkowych założeń. Szczególnie widoczne jest to na terenie miasta Łodzi, gdzie pojedyncze obiekty są rewitalizowane przez firmy adaptujące zabytkowe budynki do swoich potrzeb. Reasumując, przestrzeń województwa łódzkiego została ukształtowana przez sieć ośrodków osadniczych, których korzenie niejednokrotnie sięgają czasów wczesnego średniowiecza. O ich długim rodowodzie świadczą obiekty zabytkowe wpisane w ich układy przestrzenne zarówno grodziska, jak również przykłady architektury romańskiej czy gotyckiej. Jednak mimo tych niepodważalnych korzeni obecny obraz województwa w największym stopniu jest konsekwencją okresu XIX wiecznego uprzemysłowienia, w którym nastąpiło wzmocnienie gospodarcze Łodzi i obszarów położonych w bezpośrednim jej sąsiedztwie. W wyniku tych procesów wiele istotnych ośrodków miejskich, odgrywających ogromną rolę w czasach historycznych, straciła na swoim znaczeniu (ze 104 miast funkcjonujących na przestrzeni wieków 61 utraciło swoją rangę). Jednakże w układach urbanistycznych przetrwały relikty świadczące o ich dawnej świetności. Wiek nadania praw miejskich XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX 10 Miejscowości Bolesławiec, Brzeźnica Nowa, Brzeźnica Stara, Kazimierz, Lutomiersk, Łęczyca, Łowicz, Łubnice, Pajęczno, Radomsko, Rozprza, Ruda, Sieradz, Sulejów, Szadek, Uniejów, Warta, Wieluń, Wolbórz, Zgierz Biała Rawska, Bolimów, Brzeziny, Budziszewice, Burzenin, Grabów, Inowłódz, Jeżów, Kamieńsk, Opoczno, Orłów, Pabianice, Piątek, Piotrków, Poddębice, Przedbórz, Rawa Mazowiecka, Sobota, Spycimierz, Stryków, Szczerców, Widawa, Wieruszów, Żychlin, Żarnów Będków, Białaczów, Bielawy, Błogie, Bratoszewice, Budzynek, Dąbrowice, Dmosin, Drzewica, Działoszyn, Głowno, Goraj, Gorzkowice, Grocholice, Kałów, Kamion, Krośniewice, Kutno, Lututów, Łask, Łąkoszyn, Łódź, Mazew, Oporów, Osjaków, Parzęczew, Rzgów, Skierniewice, Skoszewy, Świnice Warckie, Toporów, Tuszyn, Ujazd, Żytno Brus, Buczek, Chełm, Gieczno, Małyń, Nakielnica, Niemysłów, Pławno, Skotniki Rusiec, Złoczew Bełchatów, Błaszki, Kiernozia, Przerąb, Rzeczyca, Sokolniki, Witonia, Aleksandrów Łódzki, Konstantynów Łódzki, Ozorków, Tomaszów Mazowiecki, Zduńska Wola Koluszki, Zelów

10 WOJEWÓDZKI PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI 5. Historyczne szlaki kulturowe Przez obszar województwa łódzkiego przebiegają trzy europejskie szlaki kulturowe, które obecnie promowane jako trasy turystyczne, nawiązują zarówno do traktów historycznych, jak i obiektów zabytkowych świadczących o średniowiecznej historii regonu. Szlak bursztynowy - za czasów Cesarstwa Rzymskiego ten dalekosiężny szlak pełnił funkcję transkontynentalnej drogi łączącej północne wybrzeże Adriatyku z południowym wybrzeżem Bałtyku. Szlak służył Rzymianom m.in. w celach wypraw po bursztyn oraz przyczynił się do rozszerzenia ich wpływów politycznych. Położenie miejscowości na szlaku handlowym znacznie przyspieszało jej rozwój gospodarczy. Szlak cysterski zainicjowany przez Radę Europy i wchodzący w skład Europejskich Szlaków Kulturowych, w ramach których wytyczono Europejski Szlak Cystersów prowadzący przez całą Europę, od Portugalii, poprzez Hiszpanię, Francję, Niemcy do Europy Wschodniej. W województwie łódzkim fragment szlaku przebiega w jego wschodniej części, łącząc siedziby cystersów, położone w środkowej części Polski: Jędrzejów Sulejów - Wąchock Koprzywnica, (tzw. Pętla kielecka ). Opactwa te stanowiły placówki misyjne dla rozwijania działalności na terenie sąsiedniej Rusi. Cystersi, od czasu powstania zakonu w XII w. do schyłku średniowiecza, wznieśli w Europie kilkaset klasztorów lokalizowanych najczęściej z dala od ludzkich osad, na terenach lesistych i zabagnionych, trudno dostępnych, stanowiących naturalne obwarowania. Piastowska droga romańska powstała na wzór drogi romańskiej z niemieckiej Saksonii Anhalt. W województwie łódzkim szlak prowadzi z Tumu pod Łęczycą w kierunku południowowschodnim do Sulejowa, następnie przez Inowłódz, Żarnów, Krzyworzekę do Strońska, łącząc zabytki architektury romańskiej. 11

11 6. Tożsamość kulturowa województwa Procesy urbanizacji zachodzące na obszarach wiejskich spowodowały zanik przejawów ludowej kultury materialnej. Dlatego też współcześnie odnalezienie miejsc, w których ludność zajmuje się tradycyjnym rękodziełem i sztuką ludową jest dość utrudnione. Jednak na obszarze województwa łódzkiego znajdują się miejscowości, w których do dnia dzisiejszego przetrwały tradycje garncarstwa, tkactwa, hafciarstwa, wycinkarstwa, rzeźbiarstwa, malarstwa, garncarstwa itp., a w dni świąteczne mieszkańcy wsi prezentują się w stroju ludowym. Takie miejscowości można uznać za ośrodki wzmacniania tożsamości regionalnej i z tej przyczyny powinny być one promowane. Szczególnie istotne jest wspieranie ginących zawodów, które mogą stanowić ważny element kultywowania tradycji i kształtowania lokalnego dziedzictwa. Na terenie województwa łódzkiego etnografowie wyróżniają kilka subregionów etnograficznych: łęczycki, łowicki, rawski, opoczyński i sieradzki, z tego ostatniego wyodrębniano subregiony piotrkowski i wieluński. Swoje zróżnicowanie kulturowe województwo zawdzięcza położeniu na peryferyjnych obszarach dawnych prowincji kulturalno historycznych Mazowsza, Małopolski, Wielkopolski i Śląska. Niewątpliwie pewien wpływ na kształtowanie tożsamości regionalnej posiada również Łódź ośrodek, który historycznie wpłynął na ukształtowanie się regionu i społeczeństwa powstałych w wyniku procesów osadniczych i gospodarczych epoki industrialnej XIX w. Haft łowicki Charakterystyczna dla regionu łęczyckiego rzeźba diabła Boruty Charakterystyczne dla Bolimowa region łowicki - naczynia w kremowej polewie z dekoracją roślinną i stylizowanymi ptakami 12

12 Subregion łęczycki Subregion łowicki Subregion łęczycki związany jest z obszarem Księstwa Łęczyckiego i Ziemią Łęczycką, która była istotnym ośrodkiem najstarszego osadnictwa w Polsce Środkowej i miejscem kształtowania się pierwszych struktur administracyjnych w regionie. Obecnie jednak kultywowanie tradycji ludowych nie jest tu już rozpowszechnione. Sztuka ludowa w regionie łęczyckim traci na znaczeniu. Niewielka liczba twórców ludowych, a także brak profesjonalnych zespołów pieśni i tańca nie sprzyjają przetrwaniu lokalnego folkloru. Posiadający silną pozycję historyczną region łęczycki na mapie kultury ludowej województwa łódzkiego prezentuje się bardzo słabo. Przejawy form kultury ludowej Muzea, skanseny z ekspozycją sztuki ludowej Ważniejsze ośrodki wzmacniające tożsamość kulturową m. Łęczyca Charakterystyka ekspozycje Muzeum na Zamku w Łęczycy: - Rzemiosło i sztuka ludowa regionu łęczyckiego prezentuje tradycyjne wnętrze chaty łęczyckiej z wieku XIX oraz kuźni, - wyroby sztuki zdobniczej, kowalskiej, plecionkarskiej i tkackiej, - największa kolekcja rzeźb ludowych o tematyce demonicznej nawiązującej do legendy o diable Borucie. Subregion łowicki związany jest z kulturą Mazowsza, która już w czasach średniowiecza odróżniała się od sąsiadujących - Ziemi Łęczyckiej i Rawskiej. Odmienność ta była uwarunkowana m. in. historyczną przynależnością w czasach dawnej Rzeczpospolitej do dóbr prymasowskich, natomiast w okresie zaborów do Księstwa Łowickiego. Rządziło się ono nieco innymi prawami, będąc dobrami carskimi było uprzywilejowane w stosunku do innych obszarów województwa, co dawało lokalnej ludności dogodne warunki dla rozwoju społecznego i gospodarczego. Zachodzące w XIX w. przemiany społeczno gospodarcze zaowocowały wytworzeniem się silnych więzi, które przełożyły się na wykształcenie kultury ludowej wyjątkowej również w skali kraju, żywej do czasów współczesnych i stanowiącej niejednokrotnie wizytówkę folkloru polskiego. Uwłaszczenie i komasacja gruntów spowodowały zmiany układów przestrzennych wsi powodując zanikanie ulicówek, owalnic i wielodrożnic. Nowo powstałe wsie były długimi rzędówkami, ciągnącymi się na przestrzeni paru kilometrów. Zachowane obiekty budownictwa ludowego Borów, Chorki, Gać, Żaczki Siemieszyce (gm. Łęczyca) - zagrody czworoboczne, przestronne podwórze otoczone swobodnie stojącymi budynkami gospodarczymi, - szerokofrontowa chałupa stawiana przy drodze posiadała czterospadowy dach kryty strzechą, - w wyposażeniu wnętrza istotne - uwagę skrzynia posagowa zazwyczaj ciemnoniebieska, ozdobiona rysunkami oraz warsztat tkacki, - do okresu międzywojennego dekorowano wnętrza pająkami ze słomy i bibuły, jednobarwnymi wycinankami, jak również sztucznymi kwiatami, - w XIX w. rozpowszechnił się zwyczaj bielenia pomieszczeń mieszkalnych wapnem - chałupy, stodoły, budynki gospodarcze na szkielecie drewnianym, powszechny budulec to glina Wycinkarstwo Witonia (gm. Witonia) Rzeźba Strój m. Łęczyca Witonia (gm. Witonia) Piątek (gm. Piątek) Karkosy (gm. Łęczyca) brak rzeźba o tematyce demonicznej - zaniknął z powszechnego użycia na przełomie XIX i XX w. (strój męski) i przed I wojna światową (strój kobiecy) - elementy stroju męskiego - zielone spodnie w pasy (płócienne latem, wełniane zimą), samodziałowy spencer z granatowej, czarnej lub siwej sukmany zazwyczaj w czerwone pasy, przepasany czerwonym pasem, kapelusz, w okresie zimowy barania czapa, - elementy stroju kobiecego - czerwona spódnica w wąskie paski zielone i błękitne połączona ze stanikiem, fartuch zwykle w barwach zielonych, szafirowych lub fioletowych, również w różnokolorowe pasy, zapaski naramienne w kolorach tych samych co spódnica z dodatkiem nici żółtej, białej, czarnej, kolorowe chustki jako nakrycie głowy dla dziewcząt oraz haftowane czepce i kopki dla mężatek Strój łowicki Wycinanka łowicka 13