Porady praktyczne odnośnie planowania i realizacji udrożnienia rzecznego korytarza ekologicznego na przykładzie rzeki Biała Tarnowska i jej doliny

Transkrypt

1 Porady praktyczne odnośnie planowania i realizacji udrożnienia rzecznego korytarza ekologicznego na przykładzie rzeki Biała Tarnowska i jej doliny dr hab. Grażyna Mazurkiewicz-Boroń, prof. IOP PAN

2 Planowanie udrożnienia rzecznych korytarzy ekologicznych v W myśl Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz. U. nr 92, poz. 880) korytarz ekologiczny to obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt i grzybów. v Korytarze ekologiczne służą do realizacji cyklów życiowych organizmów. Wędrówki organizmów wodnych są życiową koniecznością i warunkiem niezbędnym ich istnienia, wraz z ich przemieszczaniem się dochodzi do wymiany puli genowej zapobiega to wsobności i zarazem utrzymuje zmienność genetyczną. v Korytarze ekologiczne tworzą sieci będące szlakami komunikacyjnym dla roślin i zwierząt - mogą przemieszczać się nimi populacje z antropogenicznie przekształconych środowisk czy z obszaru naturalnej katastrofy. v Korytarze ekologiczne zapewniają łączność (spójność) obszarów o znaczeniu lokalnym, regionalnym, krajowym i kontynentalnym.

3 Planowanie udrożnienia rzecznych korytarzy ekologicznych Praca zbiorowa pod redakcją naukową Wojciecha Jankowskiego i Krzysztofa Świerkosza (1995)

4 Udrożnienie korytarza ekologicznego dolina Biała Tarnowska główne działania v Częściowe odtworzenie ciągłości rzecznych korytarzy migracyjnych przez usunięcie przegród (RZGW w Krakowie) v Odtworzenie miejsc rozrodu i rozwoju stadiów młodocianych oraz modelowa reintrodukcja łososia (WWF Polska) v Opracowanie koncepcji i wyznaczenie korytarza swobodnej migracji rzeki (dr hab. Bartłomiej Wyżga IOP PAN) v Renaturyzacja siedlisk 91E0 i 3220, dla ochrony siedlisk priorytetowych i związanych z kamieńcami (dr Wojciech Mróz IOP PAN) v Przywrócenie integralności zasięgu występowania i rekolonizacja populacji małży (Unio crassus) (dr Katarzyna Zając IOP PAN) v Przywrócenie łączności populacji płazów (Bombina variegata) (dr Tadeusz Zając IOP PAN) v Informowanie społeczności i rozpowszechnianie informacji o projekcie (WWF Polska)

5

6 Opracowanie koncepcji i wyznaczenie korytarza swobodnej migracji rzeki Stabilizacja biegu cieków zabudową regulacyjną (nawet prawidłowo wykonaną) powoduje niekorzystne skutki: v spadek różnorodności siedlisk rzecznych wskutek zmniejszenia morfologicznego i hydraulicznego zróżnicowania cieku v przerwanie bocznej łączności ekosystemu rzecznego z obszarem zalewowym v eliminację wczesnych stadiów sukcesyjnych nadrzecznych zbiorowisk roślinnych v wzrost zdolności transportowej cieku prowadzący do erozji dennej v zmniejszenie możliwości retencjonowania wód wezbraniowych na dnie doliny, prowadzące do wzrostu zagrożenia powodziowego w niższym biegu cieku v konieczność ponoszenia kosztów wykonania i utrzymywania zabudowy regulacyjnej, szczególnie dużych w krętych i meandrowych odcinkach cieków

7 Opracowanie koncepcji i wyznaczenie korytarza swobodnej migracji rzeki Umożliwienie swobodnej migracji rzeki w obrębie wyznaczonego korytarza na dnie doliny powinno przynieść poprawę w kwestiach: v różnorodności siedlisk v łączności w strefie zalewowej v rozwoju wczesnych stadiów sukcesyjnych siedlisk v zmniejszenie zdolności transportowej cieku v zwiększenie retencji dolinowej Korytarz swobodnej migracji rzeki na przykładzie granicznych meandrów Odry w okolicy Chałupek/Bohumina

8 Opracowanie koncepcji i wyznaczenie korytarza swobodnej migracji rzeki Sposób realizacji Wyznaczenie korytarza swobodnej migracji rzeki w oparciu o: v identyfikację odcinków doliny o słabym zagospodarowaniu obszarów nadrzecznych v określenie granic korytarza na podstawie rozpoznania historycznego zasięgu bocznej migracji koryta, zasięgu niezabudowanych teras zalewowych oraz lokalizacji zabudowy i obiektów infrastruktury w sąsiedztwie rzeki v identyfikację własności terenów i wykup działek prywatnych w obrębie planowanego korytarza swobodnej migracji rzeki

9 Opracowanie koncepcji i wyznaczenie korytarza swobodnej migracji rzeki Oczekiwane efekty Utworzenie korytarza swobodnej migracji rzeki na długości co najmniej 15 km doliny Białej Tarnowskiej, połączone z wykupem ok. 50 ha prywatnych gruntów w obszarze nadrzecznym

10 Opracowanie koncepcji i wyznaczenie korytarza swobodnej migracji rzeki Co zrobiono dotychczas Przeprowadzono wstępną inwentaryzację przyrodniczą rzeki, porównując w przekrojach skrępowanych i w przekrojach z możliwą boczną migracją rzeki: v liczebność i bogactwo gatunkowe ichtiofauny oraz zróżnicowanie taksonomiczne zespołów makrobezkręgowców dennych v hydromorfologiczną jakość rzeki v zróżnicowanie fizycznych cech siedlisk rzecznych (głębokości i prędkości wody, uziarnienia materiału dennego)

11 Opracowanie koncepcji i wyznaczenie korytarza swobodnej migracji rzeki Przykład przekroju skrępowanego

12 Opracowanie koncepcji i wyznaczenie korytarza swobodnej migracji rzeki Przykład przekroju swobodnego

13 Opracowanie koncepcji i wyznaczenie korytarza swobodnej migracji rzeki Wyniki oceny hydromorfologicznej

14 Renaturyzacja siedlisk 91E0 i 3220, 3230 wymienionych w załączniku 1 Dyrektywy Siedliskowych wzdłuż korytarza rzeki Funkcjonowanie siedlisk nadrzecznych zwiększa różnorodność przestrzenną korytarza E0 Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków 345 ha 36 % Zarośla wrześni na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków (Salici- Myricarietum część - z przewagą wrześni) 48 ha 5 % Zarośla wierzby siwej na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków (Salici- Myricarietum część - z przewagą wierzby) 287 ha 30 % Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinosoincanae, olsy źródliskowe) 48 ha 5 %

15 Renaturyzacja siedlisk 91E0 i 3220, dla ochrony siedlisk priorytetowych i związanych z kamieńcami 3240 Zarośla wierzby siwej na kamieńcach i żwirowiskach 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków 3230 Zarośla wrześni na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków 91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe

16 Renaturyzacja siedlisk 91E0 i 3220, dla ochrony siedlisk priorytetowych i związanych z kamieńcami Założenia projektu 1. Renaturyzacja lasów i zarośli łęgowych - poprawa struktury i funkcji łęgów - zwiększenie powierzchni i zmniejszenie fragmentacji siedliska - zapewnienie naturalnych zalewów - umożliwienie naturalnej sukcesji zarośli wierzbowych - zwiększenie znaczenia łęgów jako korytarza migracyjnego 2. Usuwanie gatunków obcych (z runa, kamieńców i przyległych terenów) np. niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera, rdestowiec ostrokończysty Reunoutria japonica 3. Tworzenie strefy buforowej naturalnej roślinności ekotonowej kamieńce, ziołorośla, zarośla wierzbowe okrajki lasów, podlegającej procesom sukcesji, poddanej naturalnemu rytmowi zalewów

17 Renaturyzacja siedlisk 91E0 i 3220, dla ochrony siedlisk priorytetowych i związanych z kamieńcami Sposób realizacji: Ochrona kompleksu siedlisk przez wykup gruntów i stosowanie zróżnicowanych działań ochronnych v kombinacji metod ochrony czynnej poprzez przebudowę drzewostanu, protegowanie typowych gatunków łęgowych usuwanie gatunków obcych z runa i z drzewostanu v oraz metod ochrony biernej poprzez pozostawienie części terenu do naturalnej sukcesji

18 Renaturyzacja siedlisk 91E0 i 3220, dla ochrony siedlisk priorytetowych i związanych z kamieńcami Oczekiwane efekty Stworzenie warunków do trwałego przywrócenia i utrzymania siedlisk nadrzecznych w dolinie Biała Tarnowska w tym: v powierzchnia siedlisk objęta działaniami ochronnymi 70 ha v powierzchnia siedlisk objęta działaniami dotyczącymi usuwania lub ograniczania niekorzystnych wpływów inwazyjnych gatunków obcych 30 ha v strefa buforowa na granicy siedlisk leśnych i nieleśnych 20 ha

19 Renaturyzacja siedlisk 91E0 i 3220, dla ochrony siedlisk priorytetowych i związanych z kamieńcami Co zrobiono dotychczas

20 Przywrócenie integralności zasięgu występowania i rekolonizacja populacji małży (Unio crassus) Gatunek zagrożony skójka gruboskorupowa (Unio crassus) v Załącznik II i IV Dyrektywy Habitatowej, v Polska Czerwona Księga, v Czerwona Lista IUCN v Chroniony prawem krajowym, Udrożnienie ciągu ekologicznego koryta rzecznego umożliwia rozprzestrzenianie się larw małży

21 Założenia projektu v Ułatwienie kolonizacji koryta Białej przez skójkę v Połączenie korytem rzeki porozrywanych i zamierających resztek populacji skójki, v Zasilenie populacji młodymi pochodzącymi z hodowli zwarta populacja rozproszone osobniki pojedyncze stanowiska

22 Przywrócenie integralności zasięgu występowania i rekolonizacja populacji małży (Unio crassus) Sposób realizacji v Identyfikacja potencjalnych przystanków populacyjnych v Reintrodukują małży w systemie przystanków populacyjnych (stepping stones) gdzie mogłyby się krzyżować osobniki z różnych populacji, produkujących larwy, przyczepiające się do ryb i z nimi rozpraszające się w Białej i jej dopływach v Powstanie ławic w miejscach do tej pory niezajmowanych

23 Przywrócenie integralności zasięgu występowania i rekolonizacja populacji małży (Unio crassus) Oczekiwane efekty v Istotne zwiększenie liczby stanowisk i liczebności Unio crassus w dorzeczu Białej, ich bardziej równomierne rozmieszczenie (przywrócenie ciągłości populacji) v Założenie min. 10 skutecznie funkcjonujących ławic Unio crassus, funkcjonujących w obszarach izolowanych uprzednio przez bariery środowiskowe w korytarzu rzecznym

24 Przywrócenie integralności zasięgu występowania i rekolonizacja populacji małży (Unio crassus) Co zrobiono dotychczas opracowano metody i projekty działań renaturyzacyjnych

25 Przywrócenie łączności populacji płazów (Bombina variegata) Chroniony gatunek kumak górski (Bombina variegata) v Załącznik II Dyrektywy Habitatowej v Chroniony prawem krajowym v Spadek liczebności w ostatnich 20 lat Przywróceniu łączności ekologicznej rzeki w tym przez odtwarzanie lasów łęgowych w dolinie zapewni ciągłość występowania kumaka górskiego i innych płazów

26 Przywrócenie łączności populacji płazów (Bombina variegata) Założenia projektu Połączenie doliną rzeki głównego zasięgu populacji z oderwaną populacją Pasma Brzanki i Pogórza Cieżkowickiego

27 Przywrócenie łączności populacji płazów (Bombina variegata) Sposób realizacji v inwentaryzacja miejsc występowania i rozrodu płazów, aktualnych i potencjalnych oraz populacje rozrodcze kumaka górskiego, z określeniem liczebności godujących samców i liczbą pakietów skrzeku v przygotowanie przystanków populacyjnych i technicznej strony przesiedlenia skrzeku gdzie mogłyby się krzyżować osobniki z różnych populacji i produkujących osobniki młodociane rozpraszające się do wszystkich ostoi v przesiedlenie skrzeku kumaka górskiego v kontrola rozmieszczenia i liczebności populacji płazów w celu oszacowania wpływu dynamiki nowopowstałych populacji na dynamikę całości metapopulacji

28 Przywrócenie łączności populacji płazów (Bombina variegata) Oczekiwane efekty v Istotne zwiększenie liczby stanowisk kumka górskiego w dorzeczu Białej, ich bardziej równomierne rozmieszczenie (przywrócenie ciągłości populacji) oraz istotne zwiększenie liczebności pozostałych gatunków płazów (traszka grzebieniasta, traszka karpacka, rzekotka drzewna) v Założenie min. 8 skutecznie funkcjonujących przystanków populacyjnych dla kumaka górskiego i innych płazów, łączących izolowane populacje.

29 Przywrócenie łączności populacji płazów (Bombina variegata) Co zrobiono dotychczas Opracowano metody i projekty działań renaturyzacyjnych Fotografie T. Zając

30

31 Udrożnienia rzecznego korytarza ekologicznego na przykładzie rzeki Biała Tarnowska i jej doliny Dolina Biała Tarnowska ze względu na swoje położenie oraz wielofunkcyjność jest korytarzem ekologicznycznym o znaczeniu krajowym i regionalnym oraz może zapewniać łączność/spójność obszarów NATURA pomiędzy obszarami alpejskim i kontynentalnym Wprawdzie rzeka stanowi kluczowy element doliny rzecznej jednak rolę korytarza ekologicznego może spełnić dopiero wtedy, gdy w całej jej strukturze zachowana będzie integralna funkcjonalna łączność siedlisk wodnych i lądowych, tworząc mozaikę o wysokim stopniu zróżnicowania gatunkowego roślin i zwierząt

32 Brunary przekrój swobodny fot. B. Wyżga Ciężkowice powódź fot. B. Wyżga Snietnica przekrój skrępowany fot. B. Wyżga Snietnica po powodzi 2010 fot. B. Wyżga Dziękuję za uwagę