Transkrypt

1

2

3

4

5

6 Spis treœci Przedmowa Preface Wprowadzenie do katalogu Biblioteka katedralna w Strängnäs Stan opracowania zbiorów Charakterystyka poloników Zasady opisu katalogowego Introduction to the Catalogue The Cathedral Library in Strängnäs The state of cataloguing of the collections Description of the Polonica The rules of cataloguing description Unikaty i druki rzadkie Literatura Wykaz skrótów Katalog Spis wed³ug drukarzy Indeks osobowy i nazw geograficznych Indeks proweniencji Konkordancja sygnatur z numerami katalogu Ilustracje

7

8 Przedmowa W bibliotece diecezjalnej w Strängnäs znajduj¹ siê polonika, które trafi³y do Szwecji w czasie wojny trzydziestoletniej. Zbiory te zdobyte zosta³y nie na terytorium I Rzeczypospolitej, ale na Morawach z bibliotek klasztornych w O³omuñcu. Tylko wyj¹tkowo parê pozycji znalaz³o siê w Strängnäs z biblioteki Kolegium Jezuitów z Braniewa. Polonika z katedry strägnänskiej nie zosta³y dot¹d skatalogowane i dok³adnie przebadane, chocia na prze³omie XIX i XX wieku tzw. polski klocek, obejmuj¹cy kilkanaœcie drobnych polskich druków, wzbudzi³ pewne zainteresowanie wœród badaczy. Na pocz¹tku roku 2008 z inicjatywy ni ej podpisanej powsta³ projekt opracowania polskich zbiorów w bibliotece diecezjalnej w Strängnäs. Celem projektu by³o w pierwszym rzêdzie przygotowanie katalogu poloników oraz ustalenie listy druków rzadkich i unikatowych. Ksi¹ ka Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs / The Polonica in the Library of Strängnäs Cathedral jest pierwszym pe³nym katalogiem drukowanych poloników, przechowywanych w katedrze. Zbiór ten nie jest bogaty, liczy tylko 139 pozycji, jest to jednak kolekcja wczesna, która zawiera teksty rzadkie, wrêcz unikatowe, st¹d dla polskiego dziedzictwa kulturowego, rozproszonego w wyniku licznych wojen po ca³ej Europie, wa ne i cenne. Ksi¹ ka jest rezultatem kilkuletniej, intensywnej pracy naukowców i bibliotekarzy z Polski i Szwecji. Przygotowanie katalogu oddawanego w³aœnie do r¹k czytelnika by³o mo liwe dziêki wspó³pracy ze specjalistk¹ ksi¹ ki drukowanej epok dawnych Pani¹ Profesor Mari¹ Jud¹ z Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej z Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej w Lublinie oraz z bibliotekarzem biblioteki katedralnej w Strängnäs Pani¹ Ragnhild Lundgren, która udostêpni³a wyniki w³asnych prac bibliograficznych nad zbiorami bibliotecznymi w katedrze oraz zawsze s³u y³a pomoc¹. Przeprowadzenie badañ nad polonikami w Strängnäs umo liwili nam sponsorzy: Szwedzka Akademia Umiejêtnoœci (The Royal Swedish Academy of Letters, History and Antiquities), Uniwersytet Sztokholmski oraz Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Sztokholmie. Wydanie ksi¹ ki Polonika

9 8 Przedmowa w bibliotece katedralnej w Strängnäs / The Polonica in the Library of Strängnäs Cathedral sfinansowa³ w znacznej mierze Instytut Polski w Sztokholmie. Wszystkim sponsorom sk³adamy serdeczne podziêkowania i mamy nadziejê, e opublikowanie katalogu zbiorów polskich w katedrze strägnänskiej przyczyni siê do powstania dalszych badañ nad polonikami przechowywanymi w szwedzkich muzeach, archiwach i bibliotekach. Ewa Teodorowicz-Hellman Kierownik projektu Sztokholm, wrzesieñ 2011

10 Preface The Cathedral library in Strängnäs contains the Polonica which made their way to Sweden during the Thirty Years War. These collections were not plundered from the territory of the First Commonwealth of Poland but they were seized in Moravia from monastery libraries in Olomouc. An exceptional case is several items from the Jesuit College in Braniewo, which are found in the Strängnäs collection. The Strängnäs Cathedral Polonica have not yet been catalogued and carefully studied although at the turn of the 19 th century the so-called Polish block, which comprises several smaller Polish printed texts, aroused certain interest among Polish scholars. In 2008, on my initiative, the project to study the Polish collection in the cathedral library in Strängnäs was launched. The goal of the project was to compile the catalogue of the Polonica in the first place and to list the rare antique and unique printed publications. The book Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs / The Polonica in the Library of Strängnäs Cathedral is the first complete catalogue of the printed Polonica stored in the cathedral. This collection is not very rich: it has only 139 items; however, this is an early collection, which contains rare, even unique texts; consequently they are important and valuable for the Polish cultural heritage, which was scattered all over Europe as a result of many wars. The catalogue has been drawn up as part of my project. The book is a result of several years of intense work by Polish and Swedish scholars and librarians. The compilation of the catalogue, which we are now presenting to the readers, was made possible owing to cooperation with the specialist in the printed book of the earlier epochs Professor Maria Juda of the Institute of Library and Information Science, Maria Curie-Sk³odowska University, Lublin, Poland, and with the librarian of the Strängnäs Cathedral, Mrs. Ragnhild Lundgren, who was always helpful and shared the results of her bibliographic studies on the library collection in the Strängnäs Cathedral. The conduct of studies of the Polonica in Strängnäs was made possible by the following sponsors: The Royal Swedish Academy of Letters, History

11 10 Preface and Antiquities, the Stockholm University and the Embassy of the Republic of Poland in Stockholm. The publication of the book Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs / The Polonica in the Library of Strängnäs Cathedral was funded by the Polish Institute in Stockholm and the Stockholm University. We would like to extend our cordial thanks to all the sponsors and hope that the publication of the catalogue of the Polish collection in the Strängnäs Cathedral will facilitate further studies on the Polonica stored in Sweden s museums, archives, and libraries. Ewa Teodorowicz-Hellman Head of the Project Stockholm, September 2011

12 Wprowadzenie do katalogu W czasie wojny trzydziestoletniej, a tak e w okresie wojen szwedzkopolskich, cennymi zdobyczami armii szwedzkiej by³y biblioteki i archiwa. Ogromny brak ksi¹ ek w Szwecji powodowa³, e by³y one towarem drogim i wysoce po ¹danym. Na pocz¹tku XVII wieku Szwecja kraj biedny pod wzglêdem materialnym i kulturowym pragnê³a w rozwoju nauki i kultury dogoniæ Europê. Jedn¹ z otwieraj¹cych siê w obliczu prowadzonych wojen mo liwoœci by³o zaw³aszczanie dóbr materialnych i duchowych podbijanych pañstw oraz wywo enie cennych ³upów za morze, do Królestwa Szwecji. Zdobycze wojenne przypada³y w pierwszym rzêdzie królowi, czyli Koronie. Ksi¹ ki dzielono miêdzy Bibliotekê Królewsk¹ w Sztokholmie, bibliotekê Uniwersytetu Uppsalskiego oraz biblioteki gimnazjalne wa niejszych biskupstw Strängnäs, Linköping, Västerås. Za zas³ugi na polu walki obiekty sztuki, zbroje, ksi¹ ki i archiwalia przypada³y tak e wyró niaj¹cym siê w boju dowódcom wojskowym, wreszcie osobom utrzymuj¹cym z królem i dworem bliskie kontakty. Za czasów Gustawa II Adolfa ksi¹ ki przekazywano przede wszystkim bibliotekom, ale ju za panowania kolejnych w³adców coraz wiêcej zdobyczy ksi¹ kowych trafia³o w rêce szwedzkiej szlachty. Prawdopodobnie spowodowane by³o to tym, e biblioteka uniwersytetu w Uppsali oraz biblioteki katedralne zosta³y wype³nione po brzegi. W okresie sprawowania w³adzy królowej Krystyny, zdecydowana czêœæ zdobyczy wojennych przypad³a samej monarchini. Dla wy szej szwedzkiej szlachty, wzoruj¹cej siê na stylu ycia europejskich magnatów, ksi¹ ki sta³y siê symbolem statusu i luksusu zarazem, dodawa³y splendoru, by³y atrakcyjnym elementem wystroju reprezentacyjnych komnat. W³aœciciele nowo wybudowanych pa³aców Karol Gustaw Wrangel, Erik Oxenstierna, Sten Bielke, Magnus Gabriel De la Gardie starali siê wyposa yæ swoje zamki w bogate ksi¹ nice. Tak by³o miêdzy innymi w przypadku Zamku Skokloster, w którym znajdowa³a siê du a biblioteka, licz¹ca w chwili œmierci swojego w³aœciciela genera³a i marsza³ka Karola Gustawa Wrangla

13 12 Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs oko³o 2400 woluminów 1. Bior¹c pod uwagê fakt, e œrednie biblioteki europejskie tamtych czasów nie by³y wiele wiêksze, nale y uznaæ, e by³a to du a ksi¹ nica, jedna z najwiêkszych prywatnych bibliotek ówczesnej Szwecji. Na terenach Rzeczypospolitej ³upem armii szwedzkiej, jako jedna z pierwszych, pad³a biblioteka klasztoru jezuitów w Braniewie, która zosta³a wywieziona w ca³oœci do Szwecji w roku Jej los podzieli³y biblioteki klasztorne i przykoœcielne z Fromborka, Malborka, Oliwy, Lidzbarka, Torunia, arnowca itd., wreszcie w czasach potopu szwedzkiego, biblioteka Zamku Królewskiego w Warszawie, liczne biblioteki diecezjalne, a tak e prywatne ksi¹ nice znaczniejszych rodów szlacheckich 2. Po zawarciu pokoju w Oliwie (1660) Szwecja zwróci³a Polsce jedynie czêœæ zbiorów ksi¹ kowych i archiwalnych, znaczna ich liczba pozosta³a jednak na zawsze w kraju zaborcy. Dzieje tych zdobyczy by³y ró ne. Niektóre w tym najbardziej wartoœciowe zbiory z Zamku Królewskiego w Warszawie sp³onê³y najprawdopodobniej w czasie po aru miasta Sztokholmu w 1697 roku, inne, zw³aszcza cenniejsze pozycje ksi¹ kowe, znalaz³y siê na wielkich aukcjach europejskich i uleg³y rozproszeniu po ca³ej Europie. Jeszcze inne, zw³aszcza dublety, wyprzedano osobom prywatnym w czasie szeroko zakrojonej w Szwecji akcji porz¹dkowania bibliotek na pocz¹tku XVIII wieku 3. Nieliczne tylko kolekcje z pó³nocnych terenów Rzeczypospolitej zosta³y zwrócone w czasie zaborów nie Polsce a Prusom z krótk¹ notatk¹ utan avsaknat, czyli bez odczuwania braku tych pozycji w szwedzkich archiwach i bibliotekach 4. Do dnia dzisiejszego jest w Szwecji sporo polskich zbiorów zachowanych w ca³oœci lub tylko we fragmentach. Wystarczy wspomnieæ Bibliotekê Braniewsk¹ (Carolina Rediviva, Uppsala), Skoklostersamlingen (Kolekcjê Skokloster, Riksarkivet, RA 5 ), Extranea. Polen (Extranea. Polska, RA), Polonicasamlingen (Zbiór poloników, RA), Polonicasamlingen (Kolekcjê poloników, Zamek Skokloster), Utländska pergamentsbrev. Polen (Zagraniczne listy 1 E. Teodorowicz-Hellman, E. Westin Berg: The Discovery of a Collection of Polonica at Skokloster Castle and the Process of Cataloguing the Collection / Odkrycie kolekcji poloników na zamku w Skokloster oraz prace nad skatalogowaniem zbioru. W: M. Eder: The Polonica Collection from Skokloster Castle. Stockholm 2008, s Stockholm Slavic Papers Por.: E. Chwalewik: Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pami¹tek przesz³oœci w ojczyÿnie i na obczyÿnie w porz¹dku alfabetycznym wed³ug miejscowoœci u³o one. Warszawa O. Walde: Hur man sålde dupletter i forna tider. Nordisk tidskrift för bok- och biblioteksväsen T. 2: 1915, s E. Norberg: Segrarens rätt om krigsbyten i historien. W: Livrustkammaren: Krigsbyten i svenska samlingar. Rapport från seminarium i Livrustkammaren 28/ Karlshamn 2007, s Riksarkivet = RA (Archiwum Narodowe Szwecji), Sztokholm.

14 Wprowadzenie do katalogu 13 pergaminowe. Polska. RA) itd. 6 Do mniej zbadanych nale ¹ polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs Strängnäs domkyrkobibliotek. Polonika w Strängnäs obejmuj¹ g³ównie druki. Nie jest to zdobycz wojenna z terenów Rzeczypospolitej, poniewa ksi¹ ki te zosta³y zrabowane przede wszystkim w O³omuñcu (czes. Olomouc). Genera³ Lennart Torstensson, przewodz¹cy w czasie wojny trzydziestoletniej wojskom szwedzkim na terenie Czech i Moraw, otrzyma³ bezpoœrednio od królowej Krystyny rozkaz zagarniêcia zasobów tamtejszych bibliotek klasztornych na rzecz Szwedzkiej Korony. Najpierw ³upem armii pad³y du e biblioteki jezuickie, potem ksiêgozbiory dominikanów, bernardynów i kapucynów, ostatecznie tak e klasztor Wszystkich Œwiêtych i biblioteka katedralna w O³omuñcu, posiadaj¹ca w swych zbiorach rêkopisy z XII i XIII wieku. Latem 1642 roku zrównany zosta³ niemal z ziemi¹ klasztor w Hradiszczu. Drog¹ rabunku trafi³y do Szwecji bogate i cenne zdobycze obiektów kultury z O³omuñca i Pragi. Wœród ³upów bibliotecznych z Czech i Moraw zdecydowanie najcenniejszymi okaza³y siê dwa prawdziwe rarytasy Codex Argentus, zwany Srebrn¹ Bibli¹ oraz Codex Gigas, znany tak e jako Biblia Diabelska, zaœ z dziedziny sztuki obiekty pochodz¹ce ze s³ynnej galerii cesarza Rudolfa II. 7 Poœród wywiezionych do Szwecji zdobyczy bibliotecznych znalaz³y siê tak e polonica. W tym miejscu konieczne jest wyjaœnienie u ywanego w niniejszej pracy okreœlenia polonica. Wielu polskich badaczy dziejów kultury ksi¹ ki oraz autorów bibliografii i katalogów rejestruj¹cych okreœlone zbiory podejmowa³o próby zdefiniowania pojêcia polonicum. Niemal wszyscy odwo³uj¹ siê do ujêcia twórcy narodowej bibliografii retrospektywnej Karola Estreichera, który w swojej bibliografii postawi³ sobie zadanie objêcia ca³ego piœmiennictwa polskiego i Polski dotycz¹cego. 8 Uwzglêdni³ w niej zatem dzie³a polskich autorów bez wzglêdu na miejsce wydania, dzie³a w jêzyku polskim niezale nie od miejsca publikacji, teksty obcych autorów dotycz¹ce Polski lub przeznaczone dla Polaków oraz utwory zwi¹zane z polsk¹ kultur¹. Uzasadnieniem zastosowania w bibliografii tak szerokiego zakresu pojêcia polonicum by³a potrzeba dostarczenia naukowcom, zw³aszcza historykom, 6 Por.: E. Teodorowicz-Hellman, A. Nowicka-Je owa, M. Straszewicz, M. Wichowa, Polonika w Zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji (Riksarkivet). Skoklostersamlingen. Red. nauk. A. Nowicka-Je owa. T. 1. Warszawa 2006; Polonica w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory / Polonica in the Swedish National Archives. The Skokloster Collection and Other Materials. Red. A. Nowicka-Je owa, E. Teodorowicz-Hellman. Stockholm Stockholm Slavic Papers. 14; E. Teodorowicz-Hellman: Najnowsze badania nad polonikami w Szwecji. W: Humanizm polski. D³ugie trwanie Tradycje Wspó³czesnoœæ. Red. A. Nowicka-Je owa, M. Cieñski. Warszawa , s Livrustkammaren: Krigsbyte. War-Booty. Stockholm Bibliografia polska..., Oprac. K. i S. Estreicherowie. T Kraków

15 14 Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs podejmuj¹cym wszelkiego rodzaju prace badawcze, pe³nej i wszechstronnej informacji o materiale Ÿród³owym. Kazimierz Piekarski, gor¹cy orêdownik zasady kompletnoœci w odniesieniu do druków sprzed 1800 roku, do³¹czy³ jeszcze jedno istotne zadanie w pracy bibliografa rejestracjê, przynajmniej w odniesieniu do XVI stulecia, tak zwanych poloników konsumpcyjnych, to jest ksi¹ ek obcych znajduj¹cych siê w zbiorach polskich. Jest to zadanie niezwykle trudne do realizacji, ale warto je uwzglêdniæ w badaniach rejestracyjnych w odniesieniu do konkretnych zbiorów. Alodia Kawecka-Gryczowa zaproponowa³a gradacjê znaczeniow¹ pojêcia polonicum. Rozró ni³a polonicum sensu stricto, za które uzna³a druki wydane w granicach pañstwa polskiego, teksty autorów polskich opublikowane w jakimkolwiek innym miejscu, dzie³a w jêzyku polskim i utwory obce w ca³oœci poœwiêcone Polsce. Natomiast za polonica uboczne nale a³oby jej zdaniem uznaæ dzie³a autorów obcych dzia³aj¹cych w Polsce oraz ksi¹ ki luÿno zwi¹zane ze sprawami Polski, na przyk³ad dedykacje dla Polaków w drukach obcych. 9 W naszym postêpowaniu badawczym przyjmujemy szerokie rozumienie terminu polonicum z uwzglêdnieniem propozycji Kazimierza Piekarskiego i Alodii Kaweckiej-Gryczowej. Biblioteka katedralna w Strängnäs 10 Bibliotheca Templi Cathedralis Strengnensis jest jedyn¹ zachowan¹ do dnia dzisiejszego w Szwecji samodzieln¹ bibliotek¹ katedraln¹ 11. Nie zosta³a, jak to by³o dawniej w zwyczaju, po³¹czona z bibliotek¹ gimnazjaln¹. By³a to zatem ksi¹ nica s³u ¹ca przede wszystkim biskupstwu, koœcio³owi i cz³onkom parafii, którzy posiedli sztukê czytania. Jej najstarsza historia siêga XIV wieku. Oprócz ksi¹g wykorzystywanych przy odprawianiu liturgii, znajdowa³y siê wówczas w koœciele tak e inne ksi¹ ki religijne dostêpne wiernym, z uwagi jednak na ich niezwykl¹ wartoœæ, przykute by³y do pulpitów ³añcuchami. Podstawy biblioteki strägnäskiej stworzy³ biskup Kort Rogge ( ), cz³owiek wysoce wykszta³cony, który studiowa³ w Lipsku i Perugii, gdzie zapozna³ siê ze sztuk¹ drukowania ksi¹ ek oraz 9 Zob.: M. Dembowska: Ewolucja pojêcia bibliografii narodowej od Karola Estreichera do naszych czasów. W: Ksiêga pami¹tkowa ku czci Karola Estreichera ( ). Studia i rozprawy pod red. J. Baumgarta, H. Hleb-Koszañskiej i in. Kraków 1964, s ; L. Ryllowa: Exteriorica. Z problemów bibliografii narodowych. Rocznik Biblioteki Narodowej T. 7: 1971, s E. Teodorowicz-Hellman: Biblioteka katedralna w Strängnäs i jej polskie zbiory. Postscriptum 2010: 1(5), s B. I. Kilström: Strängnäs domkyrka genom seklen. Eskilstuna 1991.

16 Wprowadzenie do katalogu 15 z nowymi pr¹dami literackimi i kulturowymi epoki. Jego zbiory biblioteczne odegra³y wa n¹ rolê w propagowaniu idei humanizmu w Szwecji. Strängnäs by³o wa nym miastem szwedzkim w XVI i XVII wieku: tu wybrano w roku 1523 Gustawa Wazê na króla zjednoczonego pañstwa szwedzkiego, tutaj znajdowa³o siê wa ne szwedzkie biskupstwo, w którym dzia³a³ prê ny oœrodek reformacji, tu tak e wyœwiêcono pierwszych biskupów zreformowanego koœcio³a szwedzkiego, tutaj wreszcie wczeœnie korzystano z ksi¹g mszalnych w obrz¹dku luterañskim. Byæ mo e w³aœnie dlatego katedra w Strängnäs nie zosta³a w tak bezwzglêdny sposób jak inne szwedzkie koœcio³y spl¹drowana w imiê reformacji. Gustaw Waza zagarn¹³ dla Szwedzkiej Korony przedmioty sakralne ze z³ota i srebra, potê ny dzwon koœcielny oraz cenniejsze ksiêgi i msza³y, pozostawi³ jednak katedrze wspania³e flamandzkie o³tarze i rzeÿby oraz bogate zbiory biblioteczne. Biblioteka katedralna w Strängnäs prze y³a najlepszy okres rozwoju w XVI i XVII wieku. Jej zbiory by³y wówczas dwa razy wiêksze ni obecnie i liczy³y ponad 4000 tomów. By³a to wiêc w tamtych czasach du a biblioteka koœcielna. Ksi¹ nica zajmowa³a dwie nawy boczne, z których jedna z czasem zosta³a przekazana (czytaj: wyprzedana) na grobowiec rodzinny, drug¹ zaœ zachowano do dzisiaj jako pomieszczenie biblioteki. W XVII wieku funkcjê biskupa w Strängnäs przej¹³ by³y nauczyciel i wychowawca królowej Krystyny Johannes Matthiae, który cieszy³ siê szacunkiem i sympati¹ szwedzkiej monarchini. Dba³ szczególnie o zasoby biblioteki, do której sprowadza³ ksi¹ ki z kraju i zagranicy, finansuj¹c te drogie zakupy zarówno ze œrodków w³asnych jak i diecezjalnych. Królowa Krystyna po abdykacji postanowi³a przekazaæ swojemu nauczycielowi i wychowawcy czêœæ w³asnej biblioteki, by tym samym wzmocniæ zaplecze biblioteczne biskupstwa i przykatedralnej szko³y. Przes³ane do Strängnäs królewskie zbiory ksi¹ kowe sk³ada³y siê w znacznej mierze z ³upów wojennych zagrabionych w O³omuñcu. Znaczna czêœæ poloników pochodzi w³aœnie stamt¹d, ale nie tylko. Z ca³¹ pewnoœci¹ kilka trafi³o tutaj z Braniewa. Pozycje te uwzglêdnione zosta³y w niedawno wydanym katalogu Józefa Trypuæki The Catalogue of the Book Collection of the Jesuit College in Braniewo held in the University Library in Uppsala / Katalog ksiêgozbioru Kolegium Jezuitów w Braniewie zachowanego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali. 12 W roku 1723 piorun uderzy³ w wierzê katedry w Strängnäs, która wal¹c siê zniszczy³a czêœciowo koœció³. Wiele ksi¹ ek, w tym tak e poloników, 12 J. Trypuæko: The Catalogue of the Book Collection of the Jesuit College in Braniewo held in the University Library in Uppsala / Katalog ksiêgozbioru Kolegium Jezuitów w Braniewie zachowanego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali. Oprac. M. Spandowski, S. Szyller. T Warszawa Uppsala 2007; J. Trypuæko: Polska klosterbibliotek såsom svenska krigsbyten. W: Äldre svensk slavistik. Bidrag till ett symposium hållet i Uppsala 3/4 februari Red. S. Gustavsson, L. Lönngren. Uppsala 1984, s Uppsala Slavic Papers : 9.

17 16 Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs za³a³a woda. W zwi¹zku z pracami remontowymi bibliotekê przenoszono do ró nych pomieszczeñ w katedrze. Przez jakiœ czas spoczywa³a nawet w pobliskiej drukarni i budynku gimnazjum im. biskupa Rogge. W po³owie XVIII wieku trzeba by³o zaopatrzyæ uczniów gimnazjalnych w Strängnäs w aktualne podrêczniki i ksi¹ ki, gruntownej renowacji domaga³ siê tak e dach szko³y. Poniewa barakowa³o na te cele œrodków, postanowiono oddaæ na aukcje reprezentatywne dublety z biblioteki diecezjalnej. W roku 1765 jedn¹ czêœæ wyselekcjonowanych ksi¹ ek sprzedano w Strängnäs, drug¹ w Sztokholmie (1000 egzemplarzy), sk¹d wiele pozycji trafi³o do Biblioteki Narodowej w Kopenhadze. W ten sposób zasoby biblioteczne katedry znacznie siê zmniejszy³y. Raz jeszcze w swoich dziejach biblioteka w Strängnäs nara ona zosta³a na powa ne szkody: w wyniku po aru w roku 1864 czêœæ ksi¹ ek uleg³a zniszczeniu i wiele z nich trzeba by³o oprawiæ na nowo, aby zachowaæ dla potomnych te czêœciowo strawione ogniem starodruki. Poniewa biblioteka nigdy nie zosta³a po³¹czona z zasobami tamtejszej biblioteki szkolnej, utrzyma³a swój dawny, autentyczny wygl¹d. Obecnie mieœci siê w bocznej nawie koœcio³a, tu przy wejœciu g³ównym do katedry. Tam te jest pochowany biskup Johannes Matthiae, który swój prywatny ksiêgozbiór przekaza³ bibliotece. Dzisiejszy zasób biblioteki diecezjalnej w Strängnäs liczy 2000 woluminów oraz kilkadziesi¹t manuskryptów. Poniewa czêœæ tekstów oprawiono w tzw. klocki, liczba tytu³ów jest niemal podwójna. Wœród pozycji drukowanych znajduje siê 650 inkunabu³ów 13. Najstarszy manuskrypt pochodzi z roku 1367, najstarszy druk z 1468, najnowsza pozycja ksi¹ kowa z samego pocz¹tku XVIII wieku. Bardzo niewielka liczba druków to pozycje pisane w jêzyku szwedzkim, zdecydowana wiekszoœæ to ksi¹ ki ³aciñskie, a tak e druki w jêzykach krajów, z którymi Szwecja w XVII wieku prowadzi³a wojny; polskim, niemieckim i czeskim. W ksi¹ nicy biskupiej, oprócz tekstów teologicznych i religijnych (ró ne wydania Biblii, ksi¹ ki do liturgii mszalnej, postylle), przechowywane s¹ równie rozprawki z dziedziny filozofii, historii, prawa, medycyny, matematyki, astrologii i astronomii, gramatyki. Wœród nazwisk wa nych dla kultury europejskiej autorów znajdujemy prace Arystotelesa, Tomasza z Akwinu, Franciszka Petrarki, Erazma z Rotterdamu, Marcina Lutra, Filipa Melanchtona, Jana Kalwina. 13 Takie dane podaj¹ badacze szwedzcy. Nale y w tym miejscu przypomnieæ, e w polskiej kulturze za inkunabu³y uwa ane s¹ wydania do roku 1500, w Szwecji zaœ do roku 1525.

18 Wprowadzenie do katalogu 17 Stan opracowania zbiorów Polonika w katedrze w Strängnäs przez wieki nie by³y znane polskim badaczom. Zawartoœæ ca³ego ksiêgozbioru interesowa³a natomiast Szwedów. W roku 1674 powsta³ pierwszy, rêcznie spisany inwentarz biblioteki Catalogus Bibliothecae Strengnensis. Kolejny opis zbiorów bibliotecznych w Strängnäs to lista pozycji ksi¹ kowych przeznaczonych na aukcjê w 1765 roku. Wyprzeda ksi¹ ek mia³a cele praktyczne (chodzi³o o œrodki na przeprowadzenie remontów koœcio³a i zakupy podrêczników), ale odbywa³a siê o czym warto wspomnieæ w czasach, kiedy wiele pozycji bibliotecznych, w tym tak e zdobyczy wojennych, trafi³o na krajowe lub zagraniczne aukcje ksi¹ kowe organizowane w zwi¹zku z prowadzon¹ w Szwecji akcj¹ oczyszczania zbiorów z ksi¹ ek niepotrzebnych, zw³aszcza z dubletów 14. Nastêpnym inwentarzem zawartoœci biblioteki katedralnej jest Catalogus Bibliothecae Templi Cathedralis Strengnensis (1776) Barkmana, sporz¹dzony wed³ug dzia³ów rzeczowych: prawo, historia, teologia, gramatyka, matematyka itd. W wyniku przyjêcia takiej zasady opracowania spis odzwierciedla ówczesny stan ksiêgozbioru w obrêbie ka dego z poszczególnych dzia³ów. 15 W wymienionych tutaj rejestrach polonika by³y tylko w pewnym stopniu uwzglêdniane. Autorzy nie ujmowali pozycji polskojêzycznych oraz zawartoœci klocków, odnotowuj¹c jedynie tytu³ ksi¹ ki, na któr¹ w rzeczywistoœci sk³adaæ siê mog³o jak to jest w przypadku klocka polskiego kilkanaœcie samodzielnych druków 16. Najbardziej dok³adnym inwentarzem zbiorów diecezjalnych w Strängnäs jest natomiast katalog autorstwa Henrico Aminsona Bibliotheca Templi Cathedralis Strengnesensis (1863), sporz¹dzony jeszcze przed po arem biblioteki oraz przed przeniesieniem zbiorów do nawy koœcielnej 17. Autor uzupe³ni³ go kolejnym rejestrem, wydaj¹c ksi¹ kê Bibliotheca Templi Cathedralis Strengnesensis. Supplementum, continens codices manuscriptos et libros, quos Johannes Matthiae, episcopus Strengnesensis templo dono dedit (1864). W obydwu 14 O. Walde: Hur man sålde dupletter i forna tider. Nordisk tidskrift för bok- och biblioteksväsen T. 2: 1915, s Por. te : Catalogus librorum, ab antiquis bibliothecis Pragensi & Olomucensi, quibus olim regium gymnasium Gustavianum Strengnense donaverat [...]. regina Christina. Strängnäs 1765; I. Collijn: Duplettauktionen på böcker från Strängnäs domkyrkobibliotek Nordisk tidskrift för bok- och biblioteksväsen T. 9: 1922, s Catalogus bibliothecae Strengnensis (1765) oraz C. G. Barkman: Catalogus bibliothecae templi cathedralis Strengnesensis. Strengnesiae 1776, jak równie lista ksi¹ ek przeznaczonych do wyprzeda y s¹ dostêpne w bibliotece katedry w Strängnäs. 16 Biblioteka w Strängnäs. Sygn. M 287q. 17 H. Aminson: Bibliotheca Templi Cathedralis Strengnesensis. Stockholm 1863; H. Aminson: Bibliotheca templi cathedralis Strengnesensis. Supplementum, continens codices manuscriptos et libros, quos Johannes Matthiae, episcopus Strengnesensis templo dono dedit. Stockholmiae 1864.

19 18 Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs tych pozycjach Aminson podaje opisy bibliograficzne i format poszczególnych druków i manuskryptów, wyszczególnia tak e zawartoœæ klocka polskiego, który z czasem zwróci³ na siebie uwagê polskich badaczy. Bibliotece katedralnej w Strängnäs i jej cennym zbiorom poœwiêci³ uwagê Otto Walde w monografii Storhetstidens litterära krigsbyten. En kulturhistorisk-bibliografisk studie ( ), badaj¹c przede wszystkim proweniencje ksi¹ ek. 18 Isak Collijn, g³ówny bibliotekarz Szwecji w latach , interesowa³ siê natomiast najstarszymi pozycjami biblioteki, inkunabu³ami oraz akcj¹ wyprzeda y czêœci katedralnego zbioru 19. Polonika w Strängnäs nie s¹ do dzisiaj dok³adnie opracowane, nie s¹ te polskim badaczom literatury renesansu i baroku zupe³nie nieznane. Prace nad ksiêgozbiorem w Strängnäs rozpoczêto jednak póÿno, co wynika³o st¹d, e naukowcy z Polski d³ugo nie mieli informacji o znajduj¹cych siê tam materia³ach polskich. Jan oœ pisa³: O bibliotece w Strengnas i znajduj¹cych siê w niej rzadkich drukach polskich pierwsz¹ wiadomoœæ przywióz³ do Krakowa prof. Ludwik Birkenmajer, wróciwszy z naukowej podró y do Szwecyi 20. Tak wiêc dopiero organizowane na pocz¹tku XX wieku kwerendy polskich naukowców w szwedzkich bibliotekach i archiwach w celu wyszukania i spisania polskich unikatów i druków rzadkich spowodowa³y, e polonikom z biblioteki diecezjalnej w Strängnäs zaczêto poœwiêcaæ nieco uwagi. Badacze Polskiej Akademii Umiejêtnoœci wypo yczyli do kraju katalog Henrico Aminsona Bibliotheca Templi Cathedralis Strengnesensis i w roku 1904 Jan Czubek opublikowa³ na ³amach Pamiêtnika Literackiego króciutk¹ notakê Drobiazgi. Strängness, w której poda³ listê kilkunastu polskojêzycznych druków rzadkich. 21 Do Polski sprowadzono równie wspomniany wczeœniej klocek i na jego podstawie sporz¹dzono dok³adniejszy opis bibliograficzny zawartych w nim druczków. Listê tê opublikowa³ w roku 1911 Jan oœ we wstêpie do wydania Kalendarza wiecznego w serii Biblioteka Pisarzów Polskich. 22 Krótkie informacje na temat unikatów i druków rzadkich w bibliotece katedry 18 O. Walde: Storhetstidens litterära krigsbyten. En kulturhistorisk-bibliografisk studie. T Uppsala ; I. Collijn: Bericht über polnische Büchersammlungen in schwedischen Bibliotheken. Anzeiger der Akademie der Wissenschaften in Krakau. Philologische Klasse. Historisch-Philosophische Klasse 1911 [Wyd. 1912], s I. Collijn: Duplettauktionen på böcker från Strängnäs domkyrkobibliotek Nordisk tidskrift för bok- och biblioteksväsen T. 9: 1922, s J. oœ, Wstêp do: Kalendarz wieczny. Wyd. J. oœ, Kraków Biblioteka Pisarzów Polskich J. Czubek: Drobiazgi. Notatki. Strängness, Pamiêtnik Literacki R. 3: 1904, s Ibidem; J. Czubek: Joachima Bielskiego Pieœñ nowa o szczêœliwej potrzebie pod Byczyn¹ i Bartosza Paprockiego OdpowiedŸ. Kraków Biblioteka Pisarzów Polskich. 57; Kalendarz wieczny wydany zosta³ jako tekst anonimowy. Jest to, jak pisze Cz. Hernas, prawdopodobnie utwór Jana abczyca, por.: Cz. Hernas: Barok, Warszawa 1973, s Komedyja. Szo³tys z klech¹ w r. 1646, zob.: K. W. Wójcicki: Teatr staro ytny w Polsce. II. Warszawa 1841, s

20 Wprowadzenie do katalogu 19 w Strängnäs znalaz³y siê równie w opracowaniu Edwarda Chwalewika Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pami¹tek przesz³oœci w ojczyÿnie i na obczyÿnie w porz¹dku alfabetycznym wed³ug miejscowoœci u³o one ( ). 23 By³y to jednak przede wszystkim powtórzenia wiadomoœci przekazanych ju wczeœniej przez Jana osia. W tym miejscu nale y zwróciæ równie uwagê na pomoc, jak¹ badacze Komisji Polskiej Akademii Umiejêtnoœci uzyskali ze strony Isaka Collijna. Interesowa³ siê on zdobyczami ksi¹ kowymi armii szwedzkiej na terenach dawnej Rzeczypospolitej i towarzyszy³ polskiej Komisji w kwerendach po szwedzkich bibliotekach i archiwach. W nawi¹zaniu do tej dzia³alnoœci opublikowa³ w Krakowie artyku³ Bericht über polnische Büchersammlungen in schwedischen Bibliotheken, bêd¹cy swego rodzaju przewodnikiem po polonikach w zbiorach szwedzkich 24. W polskim katalogu Sprawozdanie z poszukiwañ w Szwecyi... (1914), opracowanym przez Komisjê Polskiej Akademii Umiejêtnoœci w sk³adzie Birkenmajer, Barwiñski i oœ, wymienionych zosta³o kilka tekstów unikatowych, zw³aszcza manuskryptów ze zbiorów strängnäskich, w tym pozycje, w których Miko³aj Kopernik w³asn¹ rêk¹ poczyni³ na marginesie notatki. 25 Wiadomoœæ o tym odkryciu poda³ Birkenmajer i Colljin we wspólnie opublikowanym artykule w Nova Copernicana. 26 W tym miejscu warto równie dodaæ, e w latach 70. XX wieku badania w Strängnäs kontynuowa³ Pawe³ Czartoryski, studiuj¹cy odrêczne notatki Kopernika w ksi¹ kach pochodz¹cych z prywatnej biblioteki polskiego astronoma. Rezultaty studiów opublikowa³ w artykule The Library of Copernicus. 27 Zbiorem manuskryptów ze Strängnäs zajmowa³ siê tak e Czes³aw Pilichowski w pracy Nieznane polonica w bibliotekach szwedzkich (1962), gdzie wœród innych poloników wymieni³ parê manuskryptów z biblioteki katedralnej 28. Do dzisiaj nie posiadamy jednak, oprócz fragmentarycznych spisów, pe³nego rejestru drukowanych poloników z biblioteki diecezjalnej w Strängnäs. Z tego powodu w roku 2008 z inicjatywy prof. Ewy Teodorowicz- -Hellman powsta³ projekt badawczy Polonica från Strängnäs domkyrkobibliotek / Polonika z biblioteki katedralnej w Strängnäs. W pracach tych, które obejmuj¹ jedynie druki, udzia³ bierze Ewa Teodorowicz-Hellman, polonista z Uni- 23 E. Chwalewik: op. cit., s I. Collijn: Bericht über polnische..., s Sprawozdanie z poszukiwañ w Szwecyi dokonanych z ramienia Akademii Umiejêtnoœci przez E. Barwiñskiego, L. Birkenmajera, J. osia. Oprac. E. Barwiñski, Kraków L. A. Birkenmajer: Nova Copernicana. Bulletin international de l Académie des sciences mathématiques et naturelles T. 2: 1902, s P. Czartoryski: The Library of Copernicus. W: Science and history: studies in honor of Edward Rosen. Warszawa Studia Copernicana Cz. Pilichowski: Nieznane polonica w bibliotekach szwedzkich. Gdañsk 1962.

21 20 Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs wersytetu Sztokholmskiego (kierownik projektu), Maria Juda, specjalista z dziedziny dziejów polskiej ksi¹ ki i drukarstwa XVI i XVII wieku oraz Ragnhild Lundgren, bibliotekarz odpowiadaj¹cy za zbiór katedralny. W opracowaniu katalogu Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs szczególnie pomocny by³ wspomniany wczeœniej katalog Henrico Aminsona. Du e znaczenie dla prowadzanych badañ mia³y równie prace Ragnhild Lundgren, która przygotowa³a w ramach projektu Svenskt och europeiskt kulturarv. Strängnäs domkyrkobibliotek (Szwedzkie i europejskie dziedzictwo kulturowe. Biblioteka diecezjalna w Strängnäs) komputerow¹ wersjê zasobów biblioteki. 29 Dane bibliograficzne z pierwszych wersji szwedzkiego katalogu, chocia wymaga³y skompletowania i weryfikacji, w znacznym stopniu przyœpieszy³y, zw³aszcza w fazie pocz¹tkowej, prace nad polonikami ze Strängnäs. Charakterystyka poloników Przygotowany do edycji katalog poloników biblioteki katedralnej w Strängnäs liczy 139 pozycji. Druki te pochodz¹ ze zbiorów ksi¹ kowych, jakie zrabowane zosta³y przez armiê szwedzk¹, przede wszystkim w kolegiach klasztornych w O³omuñcu. Œwiadcz¹ o tym zapisy proweniencyjne ekslibrisy i superekslibrisy o treœci: Collegium Olomucense Societatis Jesu, Loci Capucinorum Olomucensium, Cathedralis Ecclesia Olomucensis. W katalogu widnieje 9 piêtnastowiecznych inkunabu³ów, 112 starodruków z XVI wieku i 13 z XVII, dwa dzie³a nie posiadaj¹ datacji. Najstarszym drukiem jest wenecka edycja Andreasa de Calabria z 1485 r. Expositio super quarta primi Canonis Avicennae z komentarzem Marsiliusa de Santa Sophia Hugo Senensisa. Dzie³o to wczeœniej znajdowa³o siê w zasobach biblioteki Kolegium Jezuitów w Braniewie, a widniej¹ca na jego kartach nota proweniencyjna wskazuje na przynale noœæ do Miko³aja Kopernika. Na dziewiêæ zidentyfikowanych inkunabu³ów, siedem wykazuje zwi¹zki z ksiêgozbiorem braniewskim. Najstarszym drukiem XVI-wiecznym jest Questiones librorum Jana G³ogowczyka (Ioannes Glogoviensis) z 1501 roku, opublikowane w Metzu przez Kaspra Hochfedera, a wydane nak³adem póÿniejszego krakowskiego typografa Jana Hallera, prowadz¹cego od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych XV wieku szeroko zakrojon¹ dzia³alnoœæ nak³adcz¹. NajpóŸniejsz¹ zaœ datê edycji rok 1612 posiada Peregrinacya dziadowska Sowizdrza³a, opublikowana przez anonimowego drukarza. 29 R. Lundgren: Svenskt och europeiskt kulturarv. Strängnäs domkyrkobibliotek. Strängnäs 2004 (manuscript); R. Lundgren: Katalogisering av Strängnäs domkyrkobiblioteks tryckta böcker. W: Riksbankens Jubileumsfond. Årsberättelse 2005, Stockholm, s. 128.

22 Wprowadzenie do katalogu 21 Publikacje szesnastowieczne stanowi¹ 82,5% zasobu poloników w Strängnäs. Prawie w po³owie (48%) s¹ one wytworami drukarñ skupionych w ówczesnej stolicy pañstwa Krakowie, który by³ centrum ycia politycznego, naukowego i kulturalnego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. ZnaleŸæ tu mo na publikacje tak e oficyn funkcjonuj¹cych w mniejszych, ale wa nych dla dziejów polskiego drukarstwa oœrodkach, takich jak Poznañ, Toruñ, Nieœwie, Piñczów, Wilno, Ostróg, Królewiec. Wiele oficyn zagranicznych tak e publikowa³o dzie³a, które uzyska³y miano polonicum. W zasobie strängnäskim na uwagê zas³uguje stosunkowo du a liczba wytworów wiedeñskiej oficyny kierowanej przez Jana Singreniusa i Hieronima Wietora. PóŸniejszy krakowski impresor równolegle prowadzi³ dzia³alnoœæ ksiêgarsk¹ w stolicy pañstwa Jagiellonów. Humanistyczny i nowoczesny charakter ich dorobku wydawniczego znalaz³ nastêpnie odzwierciedlenie w samodzielnej dzia³alnoœci typograficznej Hieronima Wietora w Krakowie. Katalog rejestruje równie dzie³a polskich autorów i podnosz¹ce szeroko rozumiane kwestie polskie pozycje autorów zagranicznych, które trafia³y pod prasy oficyn na terytoriach obecnej Belgii, Holandii, Czech, Niemiec, Szwajcarii i W³och. S¹ równie inne ich wytwory, które nabywali polscy u ytkownicy zasilaj¹cy nimi ksiêgozbiory prywatne i instytucjonalne. Z uwagi na stosunkowo niewielk¹ liczbê zachowanych egzemplarzy z pierwszych dziesiêcioleci XVI stulecia, szczególnie cenne wydaj¹ siê byæ wytwory oficyn krakowskich: Kaspra Hochfedera (2), Jana Hallera (5), Floriana Unglera i wdowy po nim Heleny (8), Hieronima Wietora i wdowy po nim Barbary (7), Macieja Szarfenberga (2) oraz wspólne wiedeñskie edycje Jana Singreniusa i Hieronima Wietora (12). 30 Druki pozosta³ych oficyn z drugiej po³owy stulecia, mimo i wystêpuj¹ znacznie czêœciej, to jednak z uwagi na indywidualne cechy ka dego egzemplarza (proweniencje, oprawy, œlady lektury) stanowi¹ równie niezwykle cenne Ÿród³o dla poznania procesów bibliologicznych zachodz¹cych w Polsce i krajach oœciennych, zw³aszcza w s¹siaduj¹cych od po³udnia Morawach i Czechach. Z monarchi¹ habsbursk¹ ³¹czy³y bowiem Rzeczypospolit¹ o ywione kontakty polityczne, gospodarcze, kulturalne, naukowe i wyznaniowe. Ksi¹ ka zaœ, bêd¹c jednym z wa niejszych narzêdzi komunikowania siê, w tych relacjach odgrywa³a niema³¹ rolê i stanowi³a jedno z istotniejszych Ÿróde³ do pe³niejszego poznania tych zjawisk. Najwiêksza liczba egzemplarzy ze zbiorów strängnäskich jest wytworem krakowskiej Drukarni azarzowej (14), najlepiej i najwy ej ocenianej drukarni doby staropolskiej, której edycje pod wzglêdem technicznym i me- 30 Wykaz zachowanych wiedeñskich druków, ale bez strängnäskich egzemplarzy, zob.: H. Bu³hak: Wiedeñska oficyna Hieronima Wietora. Materia³y do dziejów zasobu typograficznego oraz bibliografii druków z lat Wstêp. W: Z badañ nad dawn¹ ksi¹ k¹. Studia ofiarowane Profesor Alodii Kaweckiej-Gryczowej w 85-lecie urodzin. T. 2. Warszawa 1983, s

23 22 Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs rytorycznym s¹ porównywalne z najlepszymi drukarniami europejskimi. 31 Jej w³aœciciel Jan Januszowski, absolwent Akademii Krakowskiej i w³oskich uczelni, znany tak e na dworze wiedeñskim, utrzymywa³ o ywione kontakty z biskupem o³omunieckim Stanis³awem Paw³owskim. W strängnäskiej bibliotece polonika pochodz¹ce z jego kolekcji posiadaj¹ skórzane oprawy opatrzone jego superekslibrisem. 32 W zbiorze katedry znajduj¹ siê dzie³a autorów zwi¹zanych z krêgiem Akademii Krakowskiej. Budzi³y one zainteresowanie u ytkowników ksi¹ ki w pierwszej æwierci XVI wieku, wywodz¹cych siê przede wszystkim ze œrodowiska uniwersyteckiego. Z jednej strony s¹ to prace wyrastaj¹ce z tradycji œredniowiecznej uczonoœci, publikowane g³ównie przez Jana Hallera, z drugiej zaœ zdradzaj¹ce pr¹dy renesansowe, chêtnie nabywane przez skupionych wokó³ Wszechnicy Krakowskiej intelektualistów oraz drukarzy i wydawców, do których nale a³ Hieronim Wietor. 33 Znajdujemy tu np. obszerny tekst przyrodnika i filozofa Akademii Krakowskiej Jana ze Stobnicy Introductio in doctrinam doctoris Subtilis... (1512) oraz pracê s³awnego uczonego okresu renesansu, geografa, historyka i lekarza Macieja Miechowity Conservatio sanitatis... (1522). Zawiera ona wskazówki, jak nale y zachowywaæ higienê w czasach, kiedy w Europie szerzy³a siê epidemia d umy. Obok pr¹dów humanistycznych w polonikach strängnäskich znalaz³o odzwierciedlenie inne wielkie zjawisko tej epoki reformacja protestancka i kontrreformacja katolicka. Odzywaj¹ siê tu echa dysput religijnych i teologicznych. Reprezentuje je z jednej strony dzie³o twórcy reformacji Marcina Lutra Der Evangelische Wetterhan (1590), z drugiej zaœ Confessio catholicae fidei (1559) Stanis³awa Hozjusza 34. Oba nurty wyznaniowe odzwierciedlaj¹ równie dzie³a zaliczane do wa nego nurtu homiletyki analitycznej, czyli luterañska Postilla domowa (1574) Marcina Lutra w królewieckiej edycji Jana Daubmanna i katolicka Postilla orthodoxa (1581) Marcina Bia³obrzeskiego krakowskiej Drukarni azarzowej. Uzupe³niaj¹ je teksty polemiczne autorów wywodz¹cych siê z ró nych nurtów okresu reformacji. Wœród tego typu tekstów mo na odnotowaæ np. List Czartowski do superintendentow y ministrow ewangelismu Luterañskiego (1609). Na uwagê zas³uguj¹ tak e ksiêgi liturgiczne, a wœród nich Ordo missae (1529) z oficyny Macieja Szarfenberga oraz Agenda 31 Zob.: Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. T. 1: Ma³opolska, cz. 1: Wiek XV XVI. Praca zbiorowa pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej. Wroc³aw 1983, s Na przyk³ad Agenda Olomucensis, Kraków, Druk. azarzowa, O superekslibrisie biskupa zob: A. Wagner: Superekslibris biskupa o³omunieckiego Stanis³awa Paw³owskiego. Z badañ nad ksi¹ kowymi znakami w³asnoœciowymi polskiej szlachty z XVI wieku. W: Ksi¹ ka w yciu Koœcio³a. Zbiór studiów, pod red. T. Kruszewskiego. Toruñ 2009, s Drukarze dawnej Polski..., s W szwedzkich bibliotekach istnieje wiêcej prac Hozjusza, por. J. Lichañski: Dzie³a Marcina Kromera i Stanis³awa Hozjusza w bibliotekach szwedzkich. Rekonesans. Studia Warmiñskie T. 26: 1989 [Wyd. 1994], s

24 Wprowadzenie do katalogu 23 [...] Olomucensis (1586) w starannej i wa nej dla polskiej typografii edycji Drukarni azarzowej. Drukarstwo liturgiczne wymaga³o odpowiedniego przygotowania oficyny: dobrej jakoœci zasobu typograficznego, wysokogatunkowego papieru, starannego wykonania i wspó³pracy z w³adzami koœcielnymi. 35 Wœród poloników ze Strängnäs spotykamy piœmiennictwo kaznodziejskie, obejmuj¹ce nie tylko postylle, ale tak e wszelkiego autoramentu kazania okolicznoœciowe mniej lub bardziej znanych autorów. Widniej¹ tutaj kazania Piotra Rozjusza (Pedro Ruiz de Moros), Stanis³awa Soko³owskiego, Wawrzyñca Goœlickiego, Piotra Skargi wyg³oszone z okazji ró nych wydarzeñ zwi¹zanych z rz¹dami Zygmunta Augusta, Stefana Batorego, Zygmunta III Wazy, ale te dedykowane biskupowi krakowskiemu Samuelowi Maciejowskiemu. W znacznej mierze s¹ one wyrazem apologii królów i wpisuj¹ siê w nurt coraz bardziej popularnej okolicznoœciowej literatury o charakterze panegirycznym. Uwagê przegl¹daj¹cego polonika w Strängnäs zwraca literatura prognostykarsko-kalendarzowa, stanowi¹ca w czasie renesansu i baroku piœmiennictwo masowe, chêtnie nabywane przez u ytkowników wywodz¹cych siê z ró nych grup spo³ecznych. 36 Wœród tego typu piœmiennictwa zauwa amy z pocz¹tków XVI wieku Jana G³ogowczyka Computus chirometralis (1507) z oficyny Jana Hallera, Ephemeris Jana Caffmana z 1531 oraz niedatowany Kalendarz wieczny, prawdopodobnie z roku 1617, wydany anonimowo. Jego przemyœlny tytu³ zadziwia konceptem autora, dlatego warto go tutaj przytoczyæ w ca³oœci: Kalendarz ná wieczny czás z pilnoœæi¹ pisány, W kámienicy gdÿie niemász dáchu áni œciány, Roku nigdy by³ego od pocz¹tku œwiátá, Liczbe k³ad¹c, ráchuy e pokiæ s³u ¹ látá. Drukowano ná wietrze á mgla przyciskano, Deszcz pápiru nie polal, przecie go wydano 37. Wœród popularnej wówczas literatury astrologicznej na wymienienie zas³uguj¹ opowieœci o niezwyk³ych zjawiskach na niebie, które zwraca³y na siebie uwagê ogó³u. Do takich nale y przede wszystkim druczek Bernata z Krakowa Rossadek wedlug dekretu y zdania astrologow, o komecie, abo miotle, na powietrzu goreiacey, która pojawi³a sie by³a roku pañskiego Pojawianie siê nowych cia³ niebieskich przede wszystkim komet uwa ano za zapowiedÿ 35 M. Juda: Przywileje drukarskie w Polsce. Lublin 1992, s E. Potkowski: Piœmiennictwo masowe w pocz¹tkach epoki nowo ytnej: Iudicia astrologia z Krakowa. W: Ksi¹ ka i pismo w œredniowieczu. Studia z dziejów kultury piœmiennej i komunikacji spo³ecznej. Pu³tusk 2006, s Kalendarz wieczny, zob. w katalogu nr 62.

25 24 Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs wielkiej katastrofy i nadejœcie rych³ego gniewu Bo ego, dlatego wydarzenia te, napawaj¹ce ludzi ubezw³adniaj¹cym niemal strachem, czêsto znajdowa³y swe odzwierciedlenie w literaturze tamtych czasów. Do druków u ytkowych, tak e reprezentowanych w zbiorze, zaliczyæ mo na s³owniczek Wokabularz rozmaitych sentencyi y potrzebnych, polskym y niemieckym mlodzieñcom... wydany w Królewcu w 1558 roku. Pomimo braku wiêkszej wartoœci literackiej tego typu tekstów, szesnasto- czy siedemnastowieczne druczki u ytkowe s¹ dzisiaj dla nas cenne, poniewa z powodu licznych strat wojennych nie zachowa³y siê w polskich bibliotekach, archiwach czy muzeach, wiele z nich uleg³o tak e ca³kowitemu zaczytaniu. Polonika w Strängnäs obejmuj¹ równie druki opisuj¹ce dla ówczesnego Polaka wa ne wydarzenia historyczne i wspó³czesne. Na pierwszym miejscu wymieniæ by tu nale a³o obszerne dzie³o Macieja Stryjkowskiego [...] Kronika Polska, Litewska, Zmodzka, y wszytkiey Rusi Kijowskiey, Moskiewskiey... (1582), utrwalaj¹ce w mentalnoœci Polaków przekonanie o staro ytnym pochodzeniu pañstwa i stanu szlacheckiego od dawnych Sarmatów i o szczególnych wartoœciach tradycji i dziedzictwa oraz religii katolickiej. Jak zwykle w szwedzkich zdobyczach wojennych, tak e i w bibliotece katedralnej w Strängnäs, znajdujemy pisma dotycz¹ce polityki i ustroju dawnej, wielonarodowoœciowej i wieloetnicznej Rzeczypospolitej: teksty konfederacji, konstytucji, propozycje uchwa³ sejmowych. S¹ tutaj np. Przywileje y constytucje seymu walnego... z 1588 roku, tom zbiorowy Constitucie, statuta i przywileie na walnych seymiech koronnych Roku Pañskiego oraz Votvm szlachcica polskiego, pisane na seymiki y seym 1606 roku. Wraz z innymi drukami o podobnej tematyce s¹ one przyk³adem literatury politycznej, jaka rozwija³a siê nadal pod wp³ywem wypadków bie ¹cych i dysput szlachty na temat polityki wewnêtrznej kraju. Na uwagê zas³uguje rzadko wystêpuj¹cy Edictum regium Svirense ad milites... (1579) opublikowany przez tak zwan¹ Drukarniê lataj¹c¹, czyli filiê krakowskiej oficyny Miko³aja Szarfenbergera, powo³an¹ z inicjatywy Jana Zamoyskiego. 38 Zainteresowanie wœród u ytkowników wzbudzi³y równie akty prawne, bêd¹ce podstaw¹ do obowi¹zuj¹cych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów swobód wyznaniowych. Nale y do nich Consensus in fide et religione Christiana (1592), tak zwana zgoda sandomierska, ustalaj¹ca równe prawa dla wyznawców katolicyzmu i wyznañ reformowanych, za wyj¹tkiem arian polskich. Na jej podstawie mog³y prowadziæ bez wiêkszych przeszkód dzia³alnoœæ typograficzn¹ oficyny pracuj¹ce na rzecz wyznañ reformowanych, na przyk³ad Drukarnia Danielowa w Nieœwie u, której druk Krótkie przypisanie sprawy... (1563) widnieje w Strängnäs i nale y do unikatów. 38 A. Kawecka-Gryczowa: Dzieje Drukarni lataj¹cej. Dzia³alnoœæ i wêdrówki. Rocznik Biblioteki Narodowej T. 7: 1971, s

26 Wprowadzenie do katalogu 25 Wielonarodowy i wielowyznaniowy charakter dorobku typograficznego Polski XVI i pocz¹tku XVII stulecia znamionuj¹ w zbiorach ze Strängnäs wydawnictwa zwi¹zane z mieszkañcami ziem wschodnich dawnej Polski Rusinów, wyznawców Koœcio³ów wschodnich. Zaliczyæ tu mo na tak zwan¹ Bibliê Ostrogsk¹ (1581), fundamentalne dzie³o Iwana Fedorowa, który na zaproszenie ksiêcia Konstantego Ostrogskiego arliwego obroñcy prawos³awia, zorganizowa³ oficynê w Ostrogu. Biblia Ostrogska jest wielkim osi¹gniêciem nie tylko w kontekœcie sztuki typograficznej, ale tak e w tradycji biblistyki wschodniej. Warto wspomnieæ o tekœcie patriarchy konstantynopolitañskiego Jeremiasza Censura orientalis ecclesiae (1582), który odwiedzi³ Polskê w zwi¹zku z podpisaniem unii brzeskiej, zapocz¹tkowuj¹cej wyznanie unickie (greckokatolickie). Wœród utworów polskojêzycznych znanych twórców epoki odrodzenia nale y wymieniæ przede wszystkim Wizerunk, w³asny ywota... (1560) Miko- ³aja Reja, parê tekstów Bart³omieja Paprockiego Historya zá³osna o prêktoœci y okrutnoœci tatárskiey (1575), Dziesiecioro przykazanie me owo... (1575), kazanie Piotra Skargi Wsiadanie na woynê. Modlitwa za Króla (1601), a wœród tekstów ³aciñskich Jana Kochanowskiego Ad Stephanum Bathorrheum regem Poloniae... (1583) oraz Andrzeja Frycza Modrzewskiego Ad regem pontifices, presbyteros, at populus Poloniae (1546) i Narratio simplex rei... (1561). Z popularnej literatury adresowanej do odbiorcy mieszczañskiego w zbiorze poloników ze Strängnäs znajdujemy anonimowego So³tysa z klech¹ (1598). Zbiór poloników z biblioteki katedralnej w Strängnäs zawiera sporo druków rzadkich i unikatów. Do unikatowych egzemplarzy nale y zaliczyæ Oratio (1565) Antoniusa arcybiskupa praskiego w edycji Jana Wolraba, Rossadek wedlug dekretu y zdania astrologow (1596?) Bernata z Krakowa, Epithalamium (1597) Gabriela Bia³ozora, Epigrammata (b. r.) Grzegorza Dambkowskiego, opublikowane w Wilnie bez podania roku wydania, Brevis explicatio (1606) Jacoba Fabriciusa z królewieckiej oficyny Jerzego Neycke, anonimowe Gratulatio (1608), Kalendarz wieczny (1617?) oraz List Czartowski... (1609?) anonimowego autora i wydawcy, Der Evangelische Wetterhan (1590) Marcina Lutra królewieckiej oficyny Jana Saxo, Wsiadanie na woynê (1602) Piotra Skargi krakowskiej oficyny Andrzeja Piotrkowczyka, Wyprawê zydowsk¹ na woyne (1606) oraz Fantazyjê krotofiln¹ (1606) Stefana Zaduskiego. Rzadkoœæ wystêpuj¹cych w innych zbiorach egzemplarzy wynika równie st¹d, e a 40 z nich to teksty o niewielkiej objêtoœci wydawane w postaci druków ulotnych. Popularna treœæ i tania forma edycji powodowa³y, e nie przywi¹zywano do nich zbytniej wagi, jeœli chodzi o przechowywanie, wiele te ulega³o zaczytaniu. Osobn¹ grupê w zbiorze poloników ze Strängnäs stanowi¹ teksty oryginalne lub przek³ady na jêzyk polski pisarzy i filozofów staro ytnych np. Arystotelesa, Cratesa Thebanusa, Fokylidesa z Miletu. Dzie³a te by³y

27 26 Polonika w bibliotece katedralnej w Strängnäs wykorzystywane w klasztorach przede wszystkim w nauczaniu greki i ³aciny lub czytane w celu uzyskania ogólnego wykszta³cenia. Kiedy porównamy polonika z biblioteki katedralnej w Strängnäs z nieco póÿniejsz¹ czasowo, jako e zagrabion¹ w czasach potopu, Kolekcj¹ poloników w Zamku Skokloster zauwa ymy, e obydwa zbiory w znacznym stopniu s¹ do siebie podobne: zwieraj¹ utwory po polsku, ³acinie i niemiecku, co dobrze odzwierciedla usus tych jêzyków w czasach odrodzenia i pocz¹tkach baroku. Liczba tekstów ³aciñskich w Strängnäs jest jednak znacznie wy sza ni polskich, co wynika z wczesnej chronologii kolekcji, obecnoœci bogatej tematyki ustrojowej, jak równie pochodzenia druków z bibliotek klasztornych, znajduj¹cych siê poza granicami Rzeczypospolitej. W obydwu zbiorach sporo miejsca zajmuj¹ utwory, w których pojawia siê apologia królów oraz innych wa nych postaci tamtych czasów. Wœród wymienianych osób historycznych oraz zwi¹zanych z nimi wydarzeniami (wojny, bitwy, koronacje, pogrzeby) wyró niaj¹ siê Stefan Batory, Zygmunt Stary i Zygmunt III Waza. Z uwagi na wczesny charakter zbioru w Strängnäs nie pojawia siê W³adys³aw IV, który natomiast zajmuje wa ne miejsce w kolekcji ze Skokloster. Teksty te, to przyk³ad typowej dla prze- ³omu XVI na XVII wieku okolicznoœciowej literatury panegirycznej, która w kolekcji ze Skokloster przyjmuje jeszcze szersze wymiary w postaci wyraÿnie zró nicowanych form gatunkowych (epitalamium, treny, laudacje) i obejmuje ró nego typu oracje na czeœæ nie tylko królów, ale równie mniej znanych rodów szlacheckich. Jest to zjawisko œwiadcz¹ce o procesie demokratyzacji pewnych tematów i przejmowaniu stylu ycia dworu przez œredni¹ szlachtê. Podobnie jak w Polonicasamlingen znajdujemy w Strängnäs teksty o charakterze astrologiczno-prognostycznym, np. kalendarze oraz opowieœci o ukazaniu siê komety, zjawiska rzadko ogl¹danego na niebie. Tego typu literatura by³a bardzo popularna w XVI i XVII wieku, st¹d jej œlady w obydwu zbiorach. Tematykê religijno-teologiczn¹ reprezentuj¹ zarówno w Strängnäs jak i w Skokloster teksty katolickie i reformacyjne, wœród których spotykamy pisma Marcina Lutra w przek³adach na jêzyk polski. Ich znajomoœæ z uwagi na prowadzone w czasach reformacji dyskusje na temat wiary musia³a mieæ miejsce, jeœli nie wœród samych wychowanków kolegiów klasztornych, to wœród ich wyk³adowców. W obu zbiorach figuruj¹ równie teksty autorów obcych, g³ównie antycznych. Ksi¹ ki te s³u y³y nauce jêzyków klasycznych. Nie znajdujemy w zbiorze poloników ze Strängnäs czytanej przez szlachtê literatury dewocyjnej: modlitewników, pieœni religijnych, tekstów Maryjnych. Ten rodzaj piœmiennictwa jest natomiast obficie reprezentowany w Kolekcji poloników z Zamku Skokloster. Ró nice dyktowane s¹ w tym wzglêdzie z pewnoœci¹ odmiennym pochodzeniem zbiorów: polonika ze Skokloster pochodz¹ siê z bibliotek œredniozamo nej szlachty, w których