Wlatach 2006 i 2007 ukazały się w Sztokholmie dwie książki, traktujące o trudnym, Ewa Teodorowicz-Hellman

Transkrypt

1 Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. II red. W. Walczak i K. Łopatecki, Białystok 2010 (Sztokholm) Polonika w Szwecji w świetle dyskusji nad europejskim dziedzictwem kulturowym. Zbiory archiwalne i biblioteczne I. Wstęp Wlatach 2006 i 2007 ukazały się w Sztokholmie dwie książki, traktujące o trudnym, często przemilczanym, niekiedy budzącym liczne kontrowersje temacie szwedzkich zdobyczy wojennych z czasów mocarstwowości Szwecji w XVII wieku. Obydwie te pozycje Krigsbyten i svenska samlingar (Zdobycze wojenne w szwedzkich zbiorach) oraz Krigsbyte/ War-booty wydane zostały przez Livrustkammaren Zbrojownię Zamku Królewskiego 1. Jest to instytucja nierzadko nadająca ton dyskusjom o zagrabionych częściach dziedzictwa kulturowego krajów, z którymi Szwecja prowadziła długie i grabieżcze wojny. Fakt pojawienia się tych publikacji, podobnie jak zorganizowanie wystawy Krigsbyte (Zdobycze wojenne ) oraz międzynarodowej konferencji poświęconej tej problematyce świadczy bezspornie o zaktualizowaniu się w szwedzkim społeczeństwie tematu dawnych zdobyczy wojennych. Wymienione tutaj przejawy zainteresowania siedemnastowiecznymi łupami wojennymi są dowodem zabierania przez Szwecję głosu w sprawie zaboru dóbr kultury materialnej i duchowej innych narodów, są też próbą ustalenia obecnego statusu tych zdobyczy w nowej i zjednoczonej Europie. Zaangażowanie szwedzkich instytucji Livrustkammaren (Zbrojowni Królewskiej), Riksarkivet (Archiwum Narodowego Szwecji), biblioteki 1 Livrustkammaren, Krigsbyten i svenska samlingar. Rapport från seminarium i Livrustkammaren , Stockholm 2007; Livrustkammaren, Krigsbyten. War-booty, Stockholm 2007

2 168 uniwersyteckiej Carolina Rediviva, Skoklosters slott (Zamku Skokloster) w dyskusje o łupach wojennych jest bezsprzecznie spowodowane, a raczej sprowokowane narodzinami idei o wspólnym europejskim dziedzictwie kulturowym, rozumianym w myśl haseł Europa nostra, Nasza Europa, Europa bez granic, czy wreszcie Wspólne europejskie dziedzictwo kulturowe. W wypowiedziach szwedzkich naukowców, bibliotekoznawców, archiwistów, kulturoznawców, historyków, jak również polityków, wyraźnie zaznacza się aktualne stanowisko Szwecji wobec zagrabionych także na terenach dawnej Rzeczypospolitej zbiorów książkowych. Te zdobycze wojenne interpretowane są obecnie jako integralna część wspólnego dziedzictwa kulturowego Europy. W celu lepszego zobrazowania tego problemu przytoczę prestiżową wypowiedź byłego Naczelnego Archiwisty Szwecji (Riksarkivarie) Erika Nordberga, aktualnie sekretarza Szwedzkiej Akademii Umiejętności (The Royal Swedish Academy of Letters, History and Antiquities ), który o szwedzkich zdobyczach wojennych w tym również o polonikach pisze: Sama myśl o wspólnym dziedzictwie kulturowym jest pociągająca (...). Przyjęcie takiego stanowiska musi być jednak zarówno pod względem intelektualnym jak i moralnym możliwe do obrony. Podstawowym warunkiem jego istnienia (...) jest otwartość, otwartość odnośnie pochodzenia poszczególnych obiektów, miejsca ich przechowywania i proweniencji, na ile jest ona możliwa do ustalenia. Na instytucji przechowującej dany obiekt spoczywa wielka odpowiedzialność, której musi ona sprostać. Rejestry i systemy poszukiwawcze winny być rozwinięte w taki sposób, aby materiał był dostępny naukowcom i wszystkim zainteresowanym 2. Podobne stanowisko zajmuje Elisabeth Westin Berg, bibliotekarz w Zbrojowni Królewskiej oraz kusztosz na Zamku Skokloster. Swój artykuł Krigsbytesböcker i biblioteken på Skokloster (Książki jako łupy wojenne w bibliotekach w Skokloster) zamyka słowami: Jest bardzo ważne, abyśmy w sprawach, które dotyczą książek ze zdobyczy wojennych zachowali możliwie jak największą otwartość (...). Dzięki współpracy ze studentami i naukowcami z krajów, z których przywiezione zostały książkowe zdobycze wojenne, rośnie nasza wiedza na temat tych częściowo ukrytych skarbów kultury. Dotyczyć to powinno zarówno działań w ramach wspólnych projektów jak i wypożyczania książek bibliotekom i muzeom. (...) Mamy nadzieję na dalszą współpracę i zwiększoną wymianę informacji na temat tego wspólnego, europejskiego dziedzictwa kulturowego 3. Jako uzupełnienie tych głosów można przytoczyć jeszcze parę zdań ze strony internetowej wystawy Krigsbyte, zorganizowanej przez Zbrojownię Królewską w Sztokholmie: Nasza wystawa ma na celu pokazać, że zdobycze wojenne raczej powinny być uważane za wspólne europejskie dziedzictwo kulturowe, za które odpowiedzialność ponoszą razem obecni ich posiadacze: Zbrojownia Królewska oraz inne muzea, biblioteki i archiwa. Biegu historii nie można cofnąć 4. 2 E. Nordberg, Segrarens rätt om krigsbyten i historien, [w:] Livrustkammare, Krigsbyten i svenska samlingar, s E. Westin Berg, Krigsbytesböcker i biblioteken på Skokloster, [w:] ibidem, s Livrustkammaren. Krigsbyten,

3 Polonika w Szwecji w świetle dyskusji nad europejskim dziedzictwem kulturowym 169 Tekst zwraca się do przeciętnego odbiorcy i ma charakter opiniotwórczy. Wystawa o siedemnastowiecznych zdobyczach wojennych była bowiem miejscem odwiedzin nie tylko turystów, ale przede wszystkim Szwedów zainteresowanych historią własnego kraju, stała się też celem masowych wręcz wycieczek uczniów gimnazjalnych, licealnych i studentów. Połączenie zaś wystawy z serią wykładów na temat historii Szwecji państwa grabieżcy nadało całemu przedsięwzięciu charakter edukacyjny. II. Stanowisko Szwecji wobec dawnych zdobyczy bibliotecznych i archiwalnych Aktualne stanowisko Szwecji w sprawie dawnych zdobyczy wojennych jest nadal restryktywne, przy czym szczególnie mocno akcentowane są następujące argumenty: 1. Zagrabianie kultury duchowej i materialnej innych krajów dokonywało się zgodnie z siedemnastowiecznym obyczajem i prawem wojennym. 2. Obecnie nie ma możliwości zwrotu dawnych łupów wojennych ich prawowitym właścicielom: granice Europy przez wieki zmieniały się nieustannie, jedne monarchie upadały, inne się rodziły, jedne państwa dyktowały granice, inne podważały ich pełnoprawność. Zwroty siedemnastowiecznych zdobyczy mogą stać się przyczyną wielu nowych konfliktów. 3. Dawne łupy wojenne, w tym polonika, są związane z historią Szwecji, są też integralną częścią wspólnego dziedzictwa kulturowego Europy. 4. Odpowiedzialność za przechowywanie, udostępnianie i konserwację obiektów spoczywa na szwedzkich bibliotekach, muzeach i archiwach, które są otwarte na współpracę z instytucjami zagranicznymi. 5. Nowoczesna technika pozwala na tworzenie wirtualnych egzemplarzy różnych obiektów, w tym faksymili manuskryptów i druków, co zastępuje bezpośredni kontakt z oryginałem. Miejsce przechowywania zabytku jest w tej sytuacji nieistotne 5. Z tak deklarowanym stanowiskiem Szwecji nie zgadzają się jedynie nieliczni naukowcy, którzy uważają, że pewne obiekty kultury innych krajów, zwłaszcza te, które posiadają znaczenie symboliczne ważne dla tożsamości danego narodu, jego kultury i historii powinny być przez Szwecję zwrócone. Są to jednak głosy rzadkie, należące zdecydowanie do wyjątków. 5 Temat ten poruszył w swoim wystąpieniu dyrektor Biblioteki Narodowej T. Makowski w czasie prezentacji katalogu Biblioteki Braniewskiej w Warszawie. Z jego wypowiedzi wynika, że także Polska jako członek Unii Europejskiej akceptuje takie stanowisko Szwecji. Por. A. Kwiecień, Symboliczny powrót biblioteki, Rzeczpospolita z 28 I 2008, (wersja elektroniczna Polska kultura poniosła niepowetowane straty mówi dyrektor Biblioteki Narodowej Tomasz Makowski. Podczas II wojny światowej utraciliśmy ok. 70 procent zasobów archiwalnych i bibliotecznych, ale i wcześniejsze straty były dotkliwe. Dlatego w przypadkach, które nie budzą wątpliwości i zwrot jest możliwy, należy podejmować takie starania. Porozumienie ze Szwedami pokazało, że potrafimy współpracować bez konfliktów. W tej chwili naszym celem nie jest rewindykacja, tylko wymiana informacji i uzupełnianie rejestru polskich strat. Nie prowadzimy agresywnej polityki w sprawie zwrotów i to przynosi efekty w Szwecji, ale też i w Rosji, skąd otrzymaliśmy wiadomość o 60 egzemplarzach z renesansowej biblioteki Zygmunta Augusta, znajdujących się obecnie w Bibliotece Narodowej w Sankt Petersburgu. Dziś technika cyfrowa właściwie może zastąpić dostęp do oryginału. Przystąpiliśmy do internetowej Biblioteki Europejskiej, żeby całe dziedzictwo polskie, rozproszone w różnych miejscach na świecie, można było scalić w jednym miejscu w przestrzeni wirtualnej.

4 170 III. Oczekiwania w stosunku do prac prowadzonych nad polonikami Ze strony szwedzkich bibliotek i archiwów istnieje duże zainteresowanie rezultatami badań, które prowadzone są indywidualnie, czy też w większych projektach badawczych nad siedemnastowiecznymi zdobyczami wojennymi przechowywanymi w Szwecji. Stosowanie w publikacjach na temat poloników tekstów paralelnych w języku polskim i angielskim lub angielskojęzycznych streszczeń pozwola szybko włączyć te prace w międzynarodowy stan badań i uczynić je dostępnymi dla archiwistów i bibliotekarzy, odpowiadających za polskie zbiory za granicą. W ciągu ostatnich lat opracowano w ten sposób The Catalogue of the Book Collection of the Jesuit College in Braniewo held in the University Library in Uppsala/ Katalog księgozbioru Kolegium Jezuitów w Braniewie zachowanego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali, rejestr map Cartographica Poloniae , katalog The Polonica Collection from Skokloster Castle, tak też wydano na Uniwersytecie Sztokholmskim książkę pokonferencyjną Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory/ Polonica in the Swedish National Archives. The Skokloster Collection and Other Materials 6. Brak streszczeń w innych publikacjach na temat poloników w Szwecji ogranicza jednak odbiór tych prac poza kręgami slawistycznymi. Szwecja, stosując zasadę otwartości, udostępnia badaczom wszelkie prace dotyczące poloników: rejestry, inwentarze, katalogi, różnego typu opracowania. W archiwach i bibliotekach szwedzkich istnieją bowiem spisy dawnych polskich druków i manuskryptów. Z uwagi na wymogi współczesnej archiwistyki są one nieprofesjonalnie wykonane, ale mogą być przydatne w wielu pracach rejestracyjnych, świadczą poza tym o historii polskich zbiorów na szwedzkiej ziemi oraz o zainteresowaniu, jakie wzbudzały w obcej kulturze. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że w podejściu do tematu polonika między Szwecją a Polską istnieją diametralne różnice. Podczas gdy biblioteki i archiwa szwedzkie do opracowania zbiorów polskich mają głównie stosunek pragmatyczny chodzi przede wszystkim o sporządzenie nowoczesnych katalogów polonika zrabowane przez wojska szwedzkie nadal budzą emocje wśród Polaków w kraju i za granicą; przypominają dawne krzywdy, niedotrzymanie w pełni umów międzynarodowych (Paragraf 9 traktatu pokojowego w Oliwie z roku 1660), długie wieki milczenia na temat zagarniętej części polskiej kultury, wydanie w czasie zaborów zbiorów archiwalnych z Prus Wschodnich pruskiemu okupantowi. 6 J. Trypućko, The Catalogue of the Book Collection of the Jesuit College in Braniewo held in the University Library in Uppsala/ Katalog księgozbioru Kolegium Jezuitów w Braniewie zachowanego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali, oprac. M. Spandowski, S. Szyller, Warszawa-Uppsala, 2007, vol. 1 3; M. Eder, The Polonica Collection from Skokloster Castle, Stockholm Slavic Papers 16 (2008); U. Ehrensvärd, Cartographica Poloniae Catalogue of manuscript sources in Swedish collections to the history of Polish territories/ Cartographica Poloniae / Katalog źródeł rękopiśmiennych do historii ziem polskich w zbiorach szwedzkich, Warszawa 2008; A. Nowicka-Jeżowa, E. Teodorowicz-Hellman (red.), Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory/ Polonica in the Swedish National Archives. The Skokloster Collection and Other Materials, Stockholm 2007, Stockholm Slavic Papers: 14. Należy zaznaczyć, że przy opracowywanych zbiorach konieczne jest podawanie dokładnych nazw kolekcji, ich sygnatur oraz miejsc przechowywania. Ta sama nazwa może bowiem pojawiać się kilkakrotnie w odniesieniu do różnych kolekcji.

5 Polonika w Szwecji w świetle dyskusji nad europejskim dziedzictwem kulturowym 171 Różnie przedstawiają się poza tym cele prac nad polonikami w Polsce i w Szwecji. Oczywistym jest, że sporządzanie katalogów i inwentarzy zbiorów oraz ustalanie listy unikatów i pozycji rzadkich to podstawowe działania, bez których nie można kontynuować dalszych, zaawansowanych studiów. Ten typ prac interesuje i angażuje obydwie strony. Badania prowadzone w Polsce mają także inne zadania: chodzi o uzupełnianie w obrazach literatury renesansu i baroku ewentualnych luk, które mogły być spowodowane wywozem polskich bibliotek do Szwecji. Chociaż badania te dotyczą spraw istotnych zwłaszcza dla polskiej kultury, wzbudziły one ostatnio w Szwecji duże zainteresowanie. Mam na myśli przede wszystkim podjęte z mojej inicjatywy badania o charakterze historyczno-literackim prowadzone nad łupem wojennym generała Wrangla, zbiorze spoczywającym zarówno w Archiwum Narodowym Szwecji jak i na Zamku Skokloster. IV. Prace nad polonikami z biblioteki zamkowej Karola Gustawa Wrangla Badania nad polonikami ze zdobyczy wojennych generała i marszałka Karola Gustawa Wrangla ( ), zdobywcy Warszawy i wielu miast Wielkopolski, właściciela jednej z największych w XVII w. w Szwecji biblioteki prywatnej, zachowanej w niemal niezmienionej formie do dnia dzisiejszego na Zamku Skokloster, rozpoczęły się w roku W centrum zainteresowania naukowców stanęły, nie jak to było poprzednio, materiały historyczne, ale teksty literackie, zwłaszcza polska proza i poezja okazjonalna, która z uwagi na liczne wojny, a także na charakter użytkowy większości tych tekstów, nie zawsze zachowała się w polskich bibliotekach i archiwach. Prace nad polonikami podjęła prof. Alina Nowicka-Jeżowa wraz ze swoim zespołem badawczym w ramach projektu Kultura polskiego baroku w Europie XVII wieku 8. W badaniach tych brałam udział, opracowując bibliografie, stany badań i historie zbiorów oraz patronując przeprowadzanym na terenie Szwecji kwerendom bibliotecznym. Do dnia dzisiejszego w tym szerokozakrojonym programie badawczym ukazała się na Uniwersytecie Warszawskim seria książkowa Polonika w Riksarkivet/ Polonika w Zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji. Skoklostersamlingen. Tom pierwszy, będący pracą zbiorową, zawiera artykuły o historii, stanie badań i zawartości zbioru, prezentuje także inwentarz kolekcji 9. Tom drugi, Sprawa smoleńska: z literatury okolicznościowej pierwszej połowy XVII wieku: ze zbiorów Archiwum Narodowego Szwecji. Skoklostersamlingen, opracowany przez Martę M. Kacprzak, obejmuje teksty literackie wiersze, przemowy dowódców, dzienniki wszystkie tematycznie skupione 7 E. Teodorowicz-Hellman, E. Westin Berg, The Discovery of a Collection of Polonica at Skokloster Castle and the Process of Cataloguing the Collection/ Odkrycie kolekcji poloników na zamku w Skokloster oraz prace nad skatalogizowaniem zbioru, [w:] M. Eder, op. cit., s. 5 22; E. Teodorowicz-Hellman, E. Westin Berg, Nieznana Kolekcja poloników z Zamku Skokloster / En okänd «Polonicasamling» från Skoklosters slott, Suecia Polonia 7 (2008), 3, s W skład zespołu badawczego wchodzili w pierwszym rzędzie naukowcy z Uniwersytetu Warszawskiego R. Krzywy, Marta M. Kacprzak oraz z UMCS D. Chemperek. W pracach brała również udział, Uniwersytet Sztokholmski. 9 E. Teodorowicz-Hellman; A. Nowicka-Jeżowa; M. Straszewicz; M. Wichowa, Polonika w Zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji (Riksarkivet). Skoklostersamlingen, [w:] Polonika w Riksarkivet. Skoklostersamlingen, t. 1, red. A. Nowicka- Jeżowa, Warszawa 2006.

6 172 wokół Smoleńska. Teksty opisują walki o tę potężną twierdzę obronną na wschodniej granicy Rzeczypospolitej, opiewają dzielność żołnierzy, ukazują różne sytuacje z życia codziennego 10. Tom trzeci, Pamiątka rycerstwa sarmackiego i senatorów Obojga narodów przy żałosnej śmierci Jana Karola Chodkiewicza, opracowany przez Dariusza Chemperka, jest poematem, który dla historyka stanowi świadectwo, jak narodziła się w kulturze polskiej legenda Chodkiewicza, literaturoznawcy natomiast pozwala poznać epikę rycerską, reprezentatywną dla kultury sarmackiej początku XVII wieku 11. Tom czwarty, przygotowany do druku przez Romana Krzywego, zawiera spisany przez Stanisława Niemojewskiego Diariusz drogi spisanej i różnych przypadków pociesznych i żałosnych prowadząc córkę Jerzego Mniszka, Marynę, Dymitrowi Iwanowiczowi w roku W tym przypadku cenna jest zarówno sama wartość literacka utworu jak i funkcja kulturowa tych notatek z podróży do Moskwy. Zapiski te bowiem z całą pewnością przyczyniły się do utrwalenia w polskiej mentalności negatywnego stereotypu wschodniego sąsiada 12. Do nowszych prac na temat poloników ze zbiorów Wrangla zaliczyć należy tom Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory/ Polonika in the Swedish National Archives. The Skokloster Collection and Other Materials (2007) wydany pod redakcją A. Nowickiej-Jeżowej i E. Teodorowicz-Hellman w serii Stockholm Slavic Papers 13 i będący pokłosiem konferencji Polonica w Riksarkivet w Sztokholmie. Konferencja z udziałem Ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w Szwecji, Pana Michała Czyża, polskich i szwedzkich naukowców, bibliotekarzy i archiwistów, a także studentów odbyła się w Instutycie Slawistyki Uniwersytetu Sztokholmskiego (8-10 maja 2006 r.) i miała za zadanie podsumowanie badań na temat poloników, znajdujących się w kolekcji Skoklostersamlingen w Riksarkivet. Stanowiła ona również forum do zaprezentowania innych, aktualnych prac nad polonikami przechowywanymi w szwedzkich bibliotekach i archiwach. Środki na zorganizowanie konferencji przeznaczyła przede wszystkim Szwedzka Akademia Umiejętności (The Royal Swedish Academy of Letters, History and Antiquities) oraz Uniwersytet Sztokholmski. Oprócz tych pozycji książkowych badania nad zbiorami Wrangla zaowocowały również licznymi artykułami o charakterze naukowym i popularno-naukowym w języku angielskim, szwedzkim i polskim, co spowodowało, że rezultaty badań mogły dotrzeć do 10 Sprawa Smoleńska. Z literatury okolicznościowej pierwszej połowy XVII wieku, ze zbiorów Archiwum Narodowego Szwecji. Skoklostersamlingen, oprac. M. M. Kacprzak, Warszawa 2006 ( Polonika w Riksarkivet. Skoklostersamlingen, red. A. Nowicka-Jeżowa, t. 3). 11 Pamiątka rycerstwa sarmackiego i senatorów Obojga Narodów przy żałosnej śmierci Jana Karola Chodkiewicza, ze zbiorów rękopiśmiennych Archiwum Narodowego Szwecji Skoklostersamlingen, oprac. D. Chemperek, Warszawa 2006 ( Polonika w Riksarkivet. Skoklostersamlingen, t. 2, red. A. Nowicka-Jeżowa, Warszawa 2006). 12 S. Niemojewski, Diariusz drogi spisanej i różnych przypadków pociesznych i żałosnych prowadząc córkę Jerzego Mniszka, Marynę, Dymitrowi Iwanowiczowi w roku 1606, oprac. R. Krzywy, Warszawa 2006 ( Polonika w Riksarkivet. Skoklostersamlingen, red. A. Nowicka-Jeżowa). 13 Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory / Polonica in the Swedish National Archives. The Skokloster Collection and Other Materials, red. A. Nowicka-Jeżowa, E. Teodorowicz-Hellman Stockholm Stockholm Slavic Papers : 14.

7 Polonika w Szwecji w świetle dyskusji nad europejskim dziedzictwem kulturowym 173 szerokiego grona odbiorców. W osiągnięciu tak efektywnych wyników badań ogromną rolę odegrał pracujący pod kierunkiem prof. A. Nowickiej-Jeżowej z Uniwersytetu Warszawskiego zespół młodszych polskich badaczy oraz wieloletnia już współpraca polskich i szwedzkich naukowców, bibliotekarzy i archiwistów. Od roku 2006 prace nad polonikami z bilioteki Karola Gustawa Wrangla kontynuowano w ramach dwóch projektów: najpierw szwedzkiego Polska skrifter på Skoklosters slott (Polonika na zamku Skokloster), prowadzonego przez Ewę Teodorowicz-Hellman z Uniwersytetu Sztokholmskiego, a potem także polskiego Humanizm. Nurty idee paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej, kierowanego przez Alinę Nowicką- Jeżową z Uniwersytetu Warszawskiego. Tam też w zakresie tematu Polonika ukazały się dwie publikacje książkowe: katalog Polonika ze zbiorów Zamku Skokloster (2008), będący rejestrem poloników z bibliotek szwedzkich rodów Wrangel, Brahe, Bielke i Scheffer w opracowaniu Macieja Edera oraz edycja unikatowych tekstów polskiej poezji okazjonalnej z biblioteki zamkowej w Skokloster 14. Z kolei w ramach projektu szwedzkiego wydano na Uniwersytecie Sztokholmskim w języku angielskim katalog dotąd prawie nieznanej kolekcji poloników, zwanej w Szwecji Polonicasamlingen The Polonica Collection from Skokloster Castle (2008) 15, również autorstwa Edera. W tym miejscu należy zaznaczyć, że prace nad księgozbiorem Karola Gustawa Wrangla stały się w Szwecji ważną formą promocji polskiej kultury. Dzięki wykładom polskich i szwedzkich naukowców na uniwersytetach w Sztokholmie i Lundzie, oraz prelekcjom w Instytucie Polskim i w szwedzkich instytucjach, zajmujących się przechowywaniem poloników Livrustkammaren, Carolina Rediviva 16 oraz dzięki publikacjom rezultatów badań w kilku językach nastąpiło uaktualnienie tematu polonika w szwedzkim społeczeństwie i wśród tamtejszej Polonii. Informacje na temat odkrywczych badań nad zbiorami Wrangla umieściły na swoich stronach internetowych Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Sztokholmie i Ambasada Szwecji w Warszawie 17, zaś Biblioteka Noblowska zamówiła serię publikacji projektu Humanizm. Wszystko to wywarło znaczny wpływ na dalsze losy polskich zbiorów w Szwecji. Obecnie pracom konserwatorskim poddawana jest unikalna kolekcja Polonicasamlingen, niedługo do szwedzkiego systemu międzybibliotecznego 14 M. Eder, Polonika ze zbiorów Zamku Skokloster, red. D. Chemperek, Warszawa 2008; S. Baczewski, Polska siedemnastowieczna literatura okolicznościowa ze zbiorów zamku w Skokloster, red. D. Chemperek, Warszawa W pracach nad Kolekcją poloników strona polska sponsorowała studia bibliologiczne i tekstologiczne, zaś strona szwedzka umożliwiała kwerendy biblioteczne, finansowała stypendia pobytowe, pomoc szwedzkich bibliotekarzy i naukowców oraz wydanie ksiażki The Polonica Collection from Skokloster Castle, pozycji, która zwraca się przede wszystkim do odbiorcy zagranicznego. 16 Prelekcje Aliny Nowickiej-Jeżowej, Ewy Teodorowicz-Hellman, Elisabeth Westin Berg oraz Macieja Edera. 17 Informacje zamieszczono w obydwu przypadkach w języku polskim i szwedzkim w związku z prezentacją prac nad polonikami w Zbrojowni Królewskiej z okazji zamknięcia wystawy Łupy wojenne. Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Sztokholmie: oraz Ambasada Szwecji w Warszawie: aspx?id=23148&search=unik%20polsk; oraz

8 174 Libris bedą włączone polonika z Zamku Skokloster i biblioteki diecezjalnej w Strängnäs. Od paru lat studenci Uniwersytetu Sztokholmskiego na kierunkach polonistyka i kulturoznawstwo zapoznają się też z tematem Szwedzkie zdobycze biblioteczne i archiwalne na terenach dawnej Rzeczypospolitej 18. Zainteresowanie polonikami przechowywanymi w Szwecji wzrosło ostatnio z powodu zaakcentowania tego tematu w ramach toczącej się tam dyskusji o wspólnym, europejskim dziedzictwie kulturowym (vide wystawa Krigsbyte). Grunt dla pozytywnego przyjęcia badań nad zbiorami Wrangla przygotowały dwa inne projekty badawcze, które niedawno zaowocowały znakomitymi publikacjami: katalogiem Biblioteki Braniewskiej oraz rejestrem map dawnych terytoriów polskich. Ważną rolę odegrała tutaj także wspomniana wcześniej szwedzko-polska konferencja oraz sztokholmska książka pokonferencyjna wydana po polsku i angielsku. Dla prowadzenia w Szwecji prac nad polonikami duże znaczenie miało również poparcie ze strony Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej i Instytutu Polskiego w Sztokholmie, Uniwersytetu Sztokholmskiego, Zamku Skokloster, Szwedzkiej Akademii Umiejętności, Zbrojowni Królewskiej, Archiwum Narodowego Szwecji. V. Nowy projekt badawczy: Polonika w bibliotece diecezjalnej w Strängnäs/ Polonika i Strängnäs domkyrkobibliotek Projekt Polonika w bibliotece diecezjalnej w Strängnäs powstał z inicjatywy autorki artykułu i jest wynikiem współpracy między Instytutem Slawistyki w Sztokholmie (Ewa Teodorowicz-Hellman), Biblioteką diecezjalną w Strängnäs (Ragnhild Lundgren) oraz Instytutem Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (Maria Juda). Projekt finansowany jest obecnie przez stronę szwedzką. Polonika w Strängnäs są niewielkim, ale cennym zbiorem. W polskiej wersji językowej jest ich według obecnego stanu badań ponad trzydzieści, pisanych po łacinie o polskiej proweniencji lub autorstwa polskich pisarzy około sześćdziesiąt, w innych językach zaledwie kilka. Druki te pochodzą ze zbiorów książkowych, jakie zdobyte zostały przez armię szwedzką głównie w kolegium w Ołomuńcu w czasie wojny trzydziestoletniej. Świadczą o tym zapisy proweniencyjne i ekslibrisy o treści: Collegium Olomucense Societatis Jesu, Loci Capucinorum Olomucensium, Cathedralis Ecclesia Olomucensis. Do najczęstszych miejsc druku należy Kraków, Braniewo, Toruń, Królewiec. Kilkakrotnie pojawiają się na stronach tytułowych nazwiska znanych polskiej kulturze drukarzy: Haller, Lasarus (Oficyna Łazarzowa), Szarffenberger, Siebeneicher, Ungler, Wirzbięta, Wietor. Polonika z biblioteki katedralnej są w znacznej części darem królowej Krystyny dla byłego wychowawcy i nauczyciela szwedzkiej monarchini biskupa w Strängnäs, Johannesa Matthiaesa Gothusa Instytut Slawistyki: Polonistyka. Poziom magisterski: Polonika w Szwecji; Instytut sztuki, Poziom podstawowy i magisterski. Kurs: Dziedzictwo kulturowe w perspektywie globalnej (Kulturarv i globalt perspektiv). Zajęcia o polonikach tam wprowadzone zostały z inicjatywy autorki artykułu, która również prowadzi na ten temat wykłady. 19 E. Teodorowicz-Hellman, Polonika w zbiorach biblioteki diecezjalnej w Strängnäs, Katowice (w druku).

9 Polonika w Szwecji w świetle dyskusji nad europejskim dziedzictwem kulturowym 175 Polonika w Strängnäs to zbiór niewielki, ale też i zbiór bardzo wczesny: pochodzenie najstarszego polonikum ustalono wstępnie na rok Jest to obszerny 134-stronicowy tekst przyrodnika i filozofa Akademii Krakowskiej Jana ze Stobnicy ( Johannes Stobnicensis), Paruulus philosophie naturalis cum expositio[n]e textuali ac dubiorum magis necessariorum dissolutione ad intentionem Scoti co[n]gesta in studio Cracouiensi a Joanne Stobnicensi artium magistro, wydany w drukarni Hallera w Krakowie. Polskie druki z biblioteki katedralnej w Strängnäs nie zostały dotąd dokładnie opracowane, dlatego celem projektu Polonika w bibliotece diecezjalnej w Strängnäs jest przygotowanie katalogu, który oprócz inwentarza zawierać będzie historię zbioru wraz z rozdziałem o dotychczasowym stanie badań nad kolekcją oraz listę druków rzadkich i ewentualnych unikatów. Prace w ramach projektu są już daleko zaawansowane. Mamy nadzieję, że zachowana przez wieki w bibliotece diecezjalnej w Strängnäs część polskiej kultury będzie niedługo udostępniona w formie nowoczesnego katalogu, który wydany zostanie w serii książkowej Stockholm Slavic Papers. I że ten skromny zbiorek wkrótce stanie się w pełni dostępny dla badań polonistycznych, bibliotekoznawczych i kulturoznawczych. VI. Zamiast zakończenia Punktem przełomowym w badaniach nad polonikami w Szwecji było wydanie w roku 1914 Sprawozdania z poszukiwań w Szwecyi dokonanych z ramienia Akademii Umiejętności przez E. Barwińskiego, L. Birkenmajera, J. Łosia 20. Po drugiej wojnie światowej prace nad polonikami w bibliotece uniwersyteckiej Carolina Rediviva prowadził prof. Józef Trypućko. Ostatnio stan badań nad polonikami w Szwecji uległ znacznej poprawie: powstał katalog Biblioteki Braniewskiej, resjestr map ziem polskich, katalogi i edycje tekstów unikatowych ze zbiorów Wrangla, opracowania leksykograficzne, rozpoczęto prace w bibliotece w Strängnäs oraz wszczęto digitalizację zbioru Extranea. Polen. Przeglądając ostatnie publikacje zauważamy, że historia poloników nie zakończyła się w roku 1660; zagrabione zbiory zaczęły żyć nowym, własnym życiem, najczęściej cichym i utajonym w podziemiach szwedzkich muzeów i archiwów. Były też takie kolekcje, które uległy bezpowrotnie zniszczeniu w wyniku pożarów (np. pożar Sztokholmu 1697 r.). Do dzisiaj istnieją też zbiory dobrze zachowane i opracowane, zwłaszcza te, które odnoszą się do stosunków politycznych polsko-szwedzkich i polsko-rosyjskich. Niektóre jednak tomy w drogich i ilustrowanych wydaniach rozproszone zostały po całej Europie w wyniku ich wyprzedaży na popularnych w początkach XVIII wieku aukcjach książkowych. Część poloników powróciła do kraju swego pochodzenia w Sprawozdanie z poszukiwań w Szwecyi dokonanych z ramienia Akademii Umiejętności przez E. Barwińskiego, L. Birkenmajera, J. Łosia, oprac. E. Barwiński, Kraków 1914.

10 176 roku, inne dopiero po odkupieniu ich przez posłów i bibliotekarzy Stanisława Augusta Poniatowskiego, jeszcze inne przekazane zostały Polsce w formie darów 21. Badania nad polonikami w Szwecji winny, moim zdaniem, uwzględniać tam, gdzie jest to możliwe, także znaczenie polskiej kultury dla rozwoju kultury szwedzkiej: księgozbiór Biblioteki Braniewskiej wywieziony do Szwecji w 1626 r. przez wojska Gustawa II Adolfa stał się podstawą biblioteki uniwersyteckiej w Uppsali, a katalog opracowany w Kollegium Jezuickim w Braniewie był wzorem do tworzenia szwedzkich katalogów systematycznych. Fragmenty polskich bibliotek klasztornych zamienione zostały na biblioteki gimnazjalne w szwedzkich biskupstwach, zdobycze militarne Szwedów w walkach z Rzeczypospolitą przyczyniły się do powstania w Sztokholmie Muzeum Armii (Arméemuseet), prace Mikołaja Kopernika przez wieki czyniły Szwecję atrakcyjnym miejscem badań z dziedziny astronomii. To zaledwie parę przykładów świadczących o tym, że rozsiane po Europie polonika, będące częścią polskiego dziedzictwa narodowego, przyczyniły się do rozwoju kultur innych narodów. Apendyks:, Uniwersytet Sztokholmski Lista publikacji temat Polonika w Szwecji Książki Polonika w zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji (Riksarkivet). Skoklostersamlingen, vol. 1. Warszawa 2006, s. 115, red. nauk. A. Nowicka-Jeżowa (wraz z: A. Nowicka-Jeżowa, M.Wichowa, M. Straszewicz) Książki redagowane Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory / Polonica in the Swedish National Archives: The Skokloster Collection and Other Materials, Stockholm, 2007, Stockholm Slavic Papers : 14, 170 s. (wraz z: A. Nowicka-Jeżowa). M. Eder, The Polonica Collection from Skokloster Castle, Stockholm Stockholm Slavic Papers : 16, 152 s. (red. dla SSP). Rozdziały w książkach i artykuły w tomach pokonferencyjnych Z historii i współczesności zbioru Skoklostersamlingen, [w:] E. Teodorowicz-Hellman, A. Nowicka-Jeżowa, M. Wichowa, M. Straszewicz, Polonika w zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji (Riksarkivet). Skoklostersamlingen, Warszawa 2006, s (red. nauk. A. Nowicka-Jeżowa). 21 Olof Palme w związku z odbudową Zamku Królewskiego w Warszawie w czasie swojej wizyty w Polsce w roku 1974 przekazał Polakom zrabowaną przez Szwedów tzw. Rolkę Sztokholmską (zwaną w Szwecji Polsk rulle czyli rolką polską ), przedstawiającą wjazd orszaku króla Zygmunta III Wazy do Krakowa w związku z jego ślubem z Konstancją Habsburżanką.

11 Polonika w Szwecji w świetle dyskusji nad europejskim dziedzictwem kulturowym 177 Bibliografia prac dotyczących poloników szwedzkich, [w:] E. Teodorowicz-Hellman, M. Wichowa, M. Straszewicz, Polonika w zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji (Riksarkivet). Skoklostersamlingen, Warszawa 2006, s. 9 29, red. nauk. A. Nowicka-Jeżowa (wraz z: M. Wichowa, M. Straszewicz). Wstęp/Preface, [do:] A. Nowicka-Jeżowa, E. Teodorowicz-Hellman (red.), Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory / Polonica in the Swedish National Archives: The Skokloster Collection and Other Materials, Stockholm 2007, Stockholm Slavic Papers : 14, s (wraz z: A. Nowicka-Jeżowa). Polonica in the Swedish National Archives Riksarkivet. The Skokloster Collection, [w:] A. Nowicka-Jeżowa, E. Teodorowicz-Hellman (red.), Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji. Kolekcja Skokloster i inne zbiory / Polonica in the Swedish National Archives: The Skokloster Collection and Other Materials, Stockholm 2007, Stockholm Slavic Papers : 14, s The Discovery of a Collection of Polonica at Skokloster Castle and the Process of Cataloguing the Collection / Odkrycie kolekcji poloników na zamku w Skokloster oraz prace nad skatalogowaniem zbioru, [w:] M. Eder, The Polonica Collection from Skokloster Castle, Stockholm Slavic Papers 16, Stockholm 2008, s (wraz z: E. Westin Berg. Tekst po polsku i angielsku). Najnowsze badania nad polonikami w Szwecji, [w:] A. Nowicka-Jeżowa, M. Cieński (red. nauk.), Humanizm polski. Długie trwanie Tradycje Współczesność, Warszawa, , s Polsk-ryska historiefragment skildrade av Stanisław Niemojewski, sändebud och memoarförfattare från 1600-talet, [w:] Литература как миропонимание. Сборник в честь Магнуса Юнггрена [sv. Litteratur som världsåskådning. Festskrift till Magnus Ljunggren], Festskrift till Magnus Ljunggren, Göteborg 2009, Gothenburg Slavic Studies 2, s Artykuły w pismach naukowych: O liście pisanym «ręką własną» Mikołaja Reja z Nagłowic. Język Polski 1998: 1 2, s Skoklostersamlingen ett krigsbyte från Polen i Riksarkivet i Stockholm Acta Sueco-Polonica (15), s Polonika ze zbiorów bibliotecznych Karola Gustawa Wrangla jako przedmiot najnowszych badań, Pamiętnik Literacki 2010 (w druku) Polonika w bibliotece diecezjalnej w Strängnäs, Postscriptum, Katowice 2010 (w druku). Artykuły popularnonaukowe: Biblioteka Jezuicka z Braniewa łup wojenny Gustawa II Adolfa / Jesuitbiblioteket från Braniewo Gustav II Adolfs krigsbyte. Suecia Polonia (Stockholm) 2008: 3, s (Tekst paralelny po polsku i szwedzku).

12 178 Nieznana dotąd XVII-wieczna kolekcja poloników z zamku Skokloster/ En hittills okänd 1600-talets Polonicasamling från Skoklosters slott. Suecia Polonia (Stockholm) 2008: 3, s (wraz z Elisabeth Westin Berg. Tekst paralelny po polsku i szwedzku). Wielkie niebia! Co się dzieje? (O unikalnej kolędzie ze Skokloster) Nowa Gazeta Polska (Stokholm), : 21 (214), s , 14. Unikalna polska kolęda z zamku Skokloster / En unik polsk julsång från Skoklosters slott, Suecia Polonia (Stockholm) 2009: 4, s. 6 9.

13 Polonika w Szwecji w świetle dyskusji nad europejskim dziedzictwem kulturowym 179 Polonica in Sweden in light of discussions on European cultural heritage the archives and library collections Summary Two books addressing the topic of seventeenth century Swedish spoils of war were recently published in Sweden. The first of them - Krigsbyten i svenska samlingar (War Booty in Swedish Collections) was published in 2006, the second Krigsbyte (War Booty) in The publisher of both books is the Royal Palace Armory in Stockholm. These publications, as well as the Krigsbyte exhibition (Spoils of War, ) and a series of lectures on Swedish spoils of war, update the old and for centuries the often passedover-in-silence subject of the material and spiritual cultural treasures of various nations looted by Sweden. The topic is examined in the context of discussions on common European cultural heritage. The position of Sweden in relation to the archives and library collection spoils from the former Commonwealth territory, as well as from other countries, is still restricted. Evidence of this is in the Krigsbyte/ War Booty exhibition and in statements by scientists, librarians and politicians who maintain that it is not possible to return the spoils of war to their rightful owners because the borders of Europe have evolved continuously over the centuries: Some monarchies fell; others were born; some states dictated boundaries; others questioned their rightfulness. Today, the return of seventeenth century captured goods may become the cause of new conflicts. In this case in reference to EU assumptions about common European cultural heritage - it is the Swedish libraries and archives duty to take care of the Polish collections, to provide information about the state of the resources and to ensure full access to the collections. To a large extent, new computer technology enabling the creation of virtual copies of historical sites appears to be contributing to Sweden s attitude. In relation to research carried out over Polonica, Swedish researchers, archivists and librarians request and at the same time claim to provide works with a summary in English, to allow the direct incorporation of research results into international research on the col-

14 180 lections as well as to make a specific impact on the work of Swedish libraries and archives in which Polish materials are located. Recently a great deal of Swedish attention was drawn to research on the spoils of war accumulated by Swedish general and field marshal Carl Gustaf Wrangel ( ). The purpose of this research was to catalog the collections, identify a list of rarities and to publish texts of literary and cultural interest, particularly those works complementary to the culture and literature of the Polish Renaissance and Baroque. These works were first undertaken at the Swedish National Archives and later also at Skokloster Castle. The work resulted in three folders, three volumes of critical editions, a post-conference book and numerous articles published in Poland and Sweden, in Polish, Swedish and English. The author of the article, presenting the current state of research on Polonica in Sweden, examines the latest research project Polonica in the diocesan library in Strängnäs, which aims to explore and compile the seventeenth-century cathedral library s Polish collection. The Polonica stored there is a small but early collection brought there from Ołumienc during the Thirty Years War. This is evidenced by the provenance notes and bookplates. The oldest Polonica in this collection is likely the extensive text of a naturalist and philosopher of the Cracow Academy, John of Stobnica (Johannes Stobnicensis), Paruulus philosophie naturalis..., published in Krakow in In the Strängnäs Cathedral library book collection, as is typcial among Swedish book spoils, we find writings on politics and the Commonwealth s political system, religious and theological texts, consumer and casual literature and writings showing different important historical and contemporary events for then-poles. According to the author, where possible, studies on Polonica in Sweden should show the importance of the Commonwealth territories spoils of war in the development of Swedish and European cultures. In Sweden, we find several such examples: books from the Braniewo monastery library taken by Gustav II Adolph s army in 1626 became the foundation of the Uppsala University library, and the directory developed in Braniewo s Jesuit college was the basis for creating systematic Swedish directories. Latin books from Polish monastic libraries have been incorporated into Swedish secondary school libraries; Swedish military gains in battle with the Commonwealth contributed to the Army Museum in Stockholm; for centuries the work of Nicolaus Copernicus made Sweden an attractive location for research in astronomy. These are just some examples showing how Polish heritage and the spread of Polonica through Europe helped develop the cultures of other nations. Translated by Leszek Czerski