USŁYSZ EMOCJE I ZROZUM MOTYWY

Transkrypt

1 1 USŁYSZ EMOCJE I ZROZUM MOTYWY Co sądzicie o okuliście, który klientowi bez badania daje swoje okulary, bo przecież jemu świetnie służą?! To samo myślą uczniowie o nauczycielu, który udziela rad, nie wczuwając się w ich sytuację! Jak zatem mądrze rozmawiać z uczniami o ich problemach? Każdy wychowawca powinien być obdarzony wysokim poziomem inteligencji interpersonalnej, czyli zdolnością rozumienia innych osób. Koncepcja inteligencji Howarda Gardnera podkreśla rolę rozumienia samego siebie i innych osób, motywów, które nami kierują, rozumienia naszych nawyków oraz nawyków innych ludzi, a także wykorzystania tej intuicyjnej wiedzy do kierowania naszym życiem i życiem innych ludzi. W wielu opisach inteligencji personalnej badacze szczególnie akcentują znaczenie gry emocji i panowania nad nimi. Daniel Goleman jako pierwszy podjął się usystematyzowania analizy wpływu emocji na nasze funkcjonowanie i wykazał istnienie inteligencji emocjonalnej, różnej od inteligencji poznawczej. Inteligencja emocjonalna podzielona jest na pięć podstawowych dziedzin: znajomość własnych emocji, kierowanie emocjami, zdolność motywowania się, rozpoznawanie emocji u innych (empatia), nawiązywanie i podtrzymywanie związków z innymi. Przyjrzyjmy się samoświadomości w kontekście panowania nad emocjami oraz empatii jako zdolności do słuchania tego, co ważne dla innych. Spójrz z boku Podstawą inteligencji emocjonalnej jest samoświadomość, czyli umiejętność rozpoznawania uczucia w chwili, w której nas ogarnia. Samoświadomość wymaga umiejętności samoobserwacji. Jest to zdolność do tworzenia dokładnego, odpowiadającego rzeczywistości modelu samego siebie oraz adekwatnego korzystania z niego, by skutecznie działać. Istotna jest tu spokojna świadomość naszych uczuć. Chodzi o to, żeby w sytuacji pojawiających się emocji, zwłaszcza gdy mówimy o wzburzonych uczuciach, umieć pozostać jakby na uboczu, przyglądając się temu, co się z nami dzieje. W takiej sytuacji ogarniamy to, co się z nami dzieje, a nie dajemy się owładnąć wydarzeniom, które dzieją się wokół nas. Możesz być ogarnięty złością na ucznia, która będzie kierowała twoim zachowaniem w stosunku do niego i pozostałych osób w klasie, ale możesz też dokonać autorefleksji, włączając myśl: to, co czuję, to złość. Skupiasz się wtedy na własnych myślach poprzez nazywanie emocji, uświadamiasz sobie swój nastrój, a także myśli o tym nastroju. Świadomość emocji, które odczuwamy, jest podstawową zdolnością emocjonalną, na której nabudowują się inne, takie jak samokontrola emocjonalna (Goleman, 1997). Obserwując pewną konsekwencję uświadomienia sobie własnych uczuć, możesz podjąć działania zmierzające do ich zmiany. W pracy nauczyciela ogromną rolę odgrywa umiejętność komunikacji z uczniem. Stwierdzenie to wydaje się banalne, ale komunikacja z innymi przestaje być banalną kompetencją, jeśli spojrzymy na nią jako na zdolność rozumienia drugiej osoby usłyszenia, jakie emocje nią kierują czyli zdolność do empatii. Jak komunikować się empatycznie, wykorzystując zdolność rozumienia innych? Wyobraź sobie, że przychodzisz do okulisty i mówisz mu, że pogorszył ci się wzrok. Ten bez chwili zastanowienia zdejmuje swoje okulary i wkłada ci je na nos, mówiąc, że jemu

2 2 doskonale służą od kilku lat. Oczywiście, tobie widzenie nie poprawia się dzięki tym okularom, a nawet widzisz w nich gorzej. Okulista nie może wyjść ze zdziwienia jak to, przecież jemu od lat doskonale poprawiają wzrok! Może powinieneś się bardziej postarać, żeby lepiej widzieć w tych okularach? Odkładając okulary na biurko, okazujesz się niewdzięcznikiem. Nie skorzystałeś z pomocy świetnego specjalisty, który na sobie wypróbował działanie proponowanych ci okularów. Czy kiedykolwiek jeszcze przyjdziesz do specjalisty, który zamiast postawić diagnozę i dowiedzieć się, jakie są twoje dolegliwości oraz potrzeby, od razu zaaplikował rozwiązanie? Rozwiązanie najlepsze dla niego, ale czy na pewno najlepsze dla ciebie? Spróbuj zrozumieć Czasami tak właśnie wygląda nasza komunikacja z innymi. Zamiast ich wysłuchać, zebrać informacje i na ich podstawie postawić diagnozę, od razu dajemy gotowe rozwiązania przepisujemy leki bez rzetelnego rozpoznania. Kiedy przychodzi uczeń, jesteśmy gotowi do dania mu dobrej rady zwykle takiej, która sprawdziła się w naszym życiu czy zadziałała w przypadku innych uczniów. Oznacza to, że spieszymy się z diagnozą. Na początku trzeba zrozumieć, o co tak naprawdę chodzi i jaki jest problem tego konkretnego ucznia. Według Stephena R. Coveya, autora 7 nawyków skutecznego działania, kluczem empatycznej komunikacji z innymi ludźmi jest zasada: staraj się najpierw zrozumieć innych, potem być zrozumianym. Jeśli chcesz skutecznie współdziałać ze swoimi uczniami i wpływać na nich, musisz ich najpierw zrozumieć. Wiele lat zajmuje nam nauka mówienia, pisania, czytania, ale kto z nas tak naprawdę trenuje sztukę słuchania innych? Taki trening należy zacząć od zbudowania dobrego kontaktu z samym sobą. Słuchanie empatyczne to nie tylko słuchanie aktywne, które wykorzystuje pewne techniki, ale również słuchanie z intencją zrozumienia. Chodzi o to, by starać się najpierw zrozumieć przyjąć punkt widzenia drugiej osoby, zrozumieć świat tak, jak ona go aktualnie odbiera. Nie oznacza to, że musisz się ze swoim rozmówcą zgadzać czy okazywać mu sympatię. Słuchanie empatyczne oznacza, że kogoś głęboko i w pełni rozumiesz, zarówno intelektualnie, jak i emocjonalnie. Wymaga ono nie tylko usłyszenia i zarejestrowania słów drugiej osoby, ale także usłyszenia jej uczuć i myśli. Jak powiedział lis z Małego Księcia: dobrze widzi się tylko sercem, najważniejsze jest niewidoczne dla oczu... Chcąc naprawdę usłyszeć, co ktoś do ciebie mówi, musisz zrozumieć jego zachowanie, uruchomić swoją intuicję i uczucia. Zamiast serwować złote myśli i interpretacje wynikające z twojego doświadczenia, możesz zająć się prawdziwym przeżywaniem tej drugiej osoby, słuchać jej tak, aby zrozumieć. Z pewnością nie jest to możliwe bez wysokiej kompetencji w zakresie inteligencji intrapersonalnej. Oznacza to, że najpierw musisz naprawdę dobrze rozumieć własne uczucia (pozwali ci to odróżnić to, co teraz czujesz i myślisz, od tego, co czujesz, myślisz i słyszysz od drugiej osoby). Koncentrując się na głębokiej komunikacji z drugą osobą poprzez słuchanie jej emocji, zaspokajasz w niej bardzo ważną psychiczną potrzebę bycia rozumianym, cenionym i akceptowanym. Można by powiedzieć, że dajesz jej psychologiczne powietrze. Dzięki temu uczeń czuje się przy tobie bezpieczny, nie boi się, że zostanie przez ciebie zmanipulowany i wykorzystany, że potraktujesz go z pozycji siły wie, że przy tobie może swobodnie oddychać, może opowiedzieć o tym, kim jest i co dla niego jest aktualnie ważne. Dzięki temu stajesz się osobą, która stara się zrozumieć i postawić właściwą diagnozę, zanim przepisze receptę...

3 3 Poznaj jego świat Ucząc się słuchać innych ludzi, ty także stajesz się podatny na ich wpływ. Jesteś uważniejszy w sądach, potrafisz zmienić zdanie o danej osobie i jej funkcjonowaniu, przyznać się do pomyłki w ocenie pewnych zachowań. Chcesz wpływać na innych i zarazem sam zaczynasz podlegać ich wpływom oraz rozumieć ich sposób przeżywania. Dobry inżynier, zanim zaprojektuje most, zbiera informacje na temat wytrzymałości materiału i konstrukcji, a także warunków, w jakich most będzie eksploatowany. Aby postawić właściwą diagnozę, musisz najpierw zadać sobie trud zebrania faktów dotyczących danej osoby tak jak zwykle, gdy starasz się poznać i ocenić poziom klasy, zanim zaczniesz ją uczyć. Mamy jednak tendencję do autobiograficznego sposobu słuchania innych ludzi. Oznacza to, że często działamy według jednego z czterech schematów: interpretujemy wyjaśniamy ich motywy i zachowania, opierając się na własnych motywach i zachowaniu, czyli rozumiemy ich, bo sami coś podobnego przeżyliśmy i wiemy, co nami kierowało; oceniamy zgadzamy się lub nie z tym, co mówi druga osoba; sondujemy zadajemy pytania, mając w głowie gotową odpowiedź, przygotowaną z naszego punktu widzenia; radzimy udzielamy rad opartych na naszym doświadczeniu. Czy w takim sposobie komunikowania się jest miejsce na powietrze psychologiczne? Nie dajesz uczniowi przestrzeni do jego rozwoju, ponieważ stajesz się odtwórcą, a nie twórcą. Zamiast słuchać i poznawać świat przeżywania drugiej osoby, a przez to tworzyć go razem z nią, odtwarzasz świat swojego przeżywania, uruchamiając dobrze sobie znane schematy funkcjonowania i interpretowania zachowań. Czy możesz liczyć na otwartość komunikacji z uczniem, jeśli oceniasz wszystko, zanim on w ogóle cokolwiek wyjaśni? Czy ty sam lubisz być sondowany? Trudno jest stworzyć atmosferę, w której uczeń dzieli się swoimi przeżyciami, skoro ciągle wkraczamy ze swoimi autobiograficznymi poradami, czasami własnym a nie mówiłem. Bywa, że jesteśmy tak głęboko osadzeni w scenariuszu własnych reakcji, że nie zdajemy sobie sprawy, że go używamy. Próba zrozumienia drugiej osoby na podstawie samej warstwy słów nie przynosi pożądanych efektów, zwłaszcza jeśli patrzysz na nią przez pryzmat swoich okularów. Nie zatrzymuj się na słowach Potrzebne jest słuchanie nie tylko słów, które są do nas kierowane, ale także zrozumienie myśli i uczuć, które ze sobą niosą. Zobacz, jak mógłby wyglądać krótki dialog między nauczycielem a uczniem na poziomie słów i uczuć (w nawiasach podaję uczucia ucznia). (Potrzebuję z tobą porozmawiać i zwrócić na siebie twoją uwagę). Co się stało Maciek? (Cieszę się, że interesuje cię to, co do ciebie mówię). Przedmioty humanistyczne są zupełnie niepraktyczne, nic mi nie dają. (Mam kłopoty z tymi przedmiotami i dlatego czuję się okropnie). Tylko na razie nie widzisz z nich pożytku, w twoim wieku myślałam podobnie, wszyscy uczniowie tak myślą, kiedy chodzą do szkoły. (Nie chcę słuchać twojej autobiografii, nie obchodzi mnie to, chcę, żebyś usłyszała, jakie ja mam z tym problemy, chcę ci o nich opowiedzieć).

4 4 Ja też uważałam za stratę czas poświęcony na naukę niektórych przedmiotów, a potem okazało się, że bardzo przydały mi się w dorosłym życiu. I wiesz, co się okazało? Jednego z nich nawet uczę. Daj sobie trochę czasu i więcej się ucz. (Czas tu nic nie pomoże, chciałbym ci powiedzieć, jaki naprawdę jest problem). Chciałbym zmienić szkołę i zostać mechanikiem samochodowym. (Spróbuj usłyszeć, co dla mnie ważne i czego się boję). Ty mechanikiem, taki zdolny uczeń? Za kilka lat będziesz żałował, że nie skończyłeś naszej szkoły i nie poszedłeś na studia (A skąd ty o tym wiesz? Czy ty w ogóle masz pojęcie, czego ja chcę i kim jestem?). Dialog mógłby trwać dalej, ale zauważ, że stosowanie takich odpowiedzi (wynikających z twojego własnego doświadczenia) nie powoduje, że poznajesz problemy drugiej osoby nie wchodzisz w świat jej przeżywania. Słuchaj aktywnie Aby zobaczyć świat oczyma drugiej osoby, warto nauczyć się empatycznego słuchania, które składa się z czterech etapów. Pierwszy to sztuka bycia aktywnym i uważnym w słuchaniu, czyli powtarzanie treści. Ten etap jest najmniej satysfakcjonujący dla drugiej strony, jednak wymusza na tobie aktywne wysłuchanie twojego rozmówcy. Ważne, żebyś nie oceniał, nie radził, nie interpretował, ale niemalże dosłownie powtarzał to, co zostało powiedziane. W ten sposób okazujesz przynajmniej, że cię to interesuje. Ten etap empatycznego słuchania przypomina technikę parafrazy: Uważasz, że szkoła nie ma sensu. Drugi etap empatycznego słuchania polega na przekształcaniu treści. Jest ono bardziej skuteczne, jednak nadal pozostajemy w warstwie werbalnej komunikatu: Masz dość. Nie masz ochoty dalej się uczyć. Kolejny etap nauki empatycznego słuchania wymaga zaktywizowania prawej półkuli mózgu, czyli zastosowania umiejętności odzwierciedlania uczuć: Jesteś naprawdę sfrustrowany. Nie zatrzymujesz się i nie zwracasz uwagi na to, co uczeń mówi w warstwie werbalnej komunikatu. W tej fazie starasz się usłyszeć i zwrócić uwagę na to, jakie uczucia spowodowały tę wypowiedź.

5 5 Kiedy już opanujesz drugi i trzeci etap, możesz je połączyć i przejść do czwartego przekształcenia treści oraz odzwierciedlenia uczucia: Jesteś naprawdę sfrustrowany naszą szkołą. Frustracja jest uczuciem, szkoła treścią, a ty aktywizujesz i używasz obu półkul mózgowych, by zrozumieć ucznia. W ten sposób starasz się go autentycznie zrozumieć, słuchając tego, co do ciebie mówi, a nie tego, co wydaje ci się, że mówi, jeśli zastosujesz autobiograficzne odpowiedzi. Daj psychologiczne powietrze Przekształcając treść i odzwierciedlając uczucia (nie argumentujesz swoimi uczuciami czy przeżyciami), dajesz uczniowi psychologiczne powietrze i pomagasz mu uporać się z jego własnymi uczuciami i myślami. Prezentowany wcześniej dialog mógłby wyglądać tak: (Potrzebuję z tobą porozmawiać i zwrócić na siebie twoją uwagę). Jesteś naprawdę sfrustrowany naszą szkołą. (Tak jest, tak właśnie się czuję). Tak, jestem, czuję, że nic mi nie daje. Czujesz, że niczego się tu nie uczysz. (Hm, zaraz, czy ja faktycznie tak myślę?) Nie, to nie tak, uczę się wielu praktycznych rzeczy, ale są też przedmioty, które uważam za niepraktyczne. Chciałbym zostać mechanikiem samochodowym. Jakich przedmiotów nie musi się uczyć mechanik samochodowy? No, wie pani OK i tak będzie trzeba o tym powiedzieć. Dostałem dzisiaj wyniki testu z polskiego. Jestem na poziomie czwartoklasisty, kompletna klapa przecież jestem w szkole średniej! Co cię najbardziej martwi? To, że nie zdam. Równie dobrze mogę rzucić tę szkołę i zostać mechanikiem samochodowym. Masz kłopoty z przedmiotami humanistycznymi i nie wiesz, co z tym zrobić. Jak mogę ci pomóc?

6 6 Próbując zrozumieć, co mówi do ciebie uczeń, otwierasz sytuację, w której jest miejsce na twoje oddziaływanie. Tworząc atmosferę bezpiecznego zrozumienia, dajesz mu poczucie bycia akceptowanym z jego trudnościami. Odrywając się od swojej autobiografii, mogłeś spojrzeć na problem ucznia przez pryzmat jego przeżywania. Dając mu psychologiczne powietrze, otwierasz także sobie przestrzeń do zbudowania klimatu, w którym będziesz mógł mu udzielić rady. Przecież on przyszedł do ciebie po pomoc: dla ciebie powinno być ważne to, by mu jej udzielić w jego problemie, a nie w problemie, który kiedyś był twoim udziałem! Oczywiście, udzielając rad, nadal musisz być wyczulony na sposób komunikacji. Zadajesz więc pytania i radzisz, ale nadal zwracasz uwagę na reakcje ucznia jeśli zaczną być emocjonalne, wróć do słuchania empatycznego. Pytaj z mocą Pomocnym narzędziem w empatycznym słuchaniu mogą być tzw. pytania z mocą, które wykorzystywane są do diagnozowania problemu, gdy człowiek sam czuje się bezradny i nie wie, jaką podjąć decyzję. Pytania z mocą nie zawierają rad, ocen, instrukcji. One pomagają odkryć potencjał osoby, dają jej możliwość przyjrzenia się swojemu problemowi i mobilizują do działania. Sztuka budowania pytań z mocą zaczyna się, oczywiście, od słuchania. Aby nadać moc pytaniom: 1. bądź wspierający, 2. precyzuj to, co rozmówca chce ci przekazać, 3. bądź uważny na to, co on mówi, 4. wskazuj kierunek i plan, 5. pobudzaj swojego rozmówcę do myślenia. Do pytań z mocą należą: Dlaczego to dla ciebie ważne? Co jest w tym ważne? Jak zamierzasz to zrobić? Czego potrzebujesz najbardziej? Jakie są plusy i minusy tej sytuacji dla ciebie? Jak mogę ci w tym pomóc? Kiedy to zrobisz? Potrafisz formułować pytania z mocą, jeśli twoje pytania są: otwarte i zwięzłe, pozytywnie sformułowane, odniesione do sedna problemu, bez ocen, pouczeń i zaprzeczeń, skłaniające do działania. Te pytania pomogą twojemu rozmówcy wyjść z martwego punktu, pobudzą go do szukania rozwiązań problemu. W efekcie budujesz relację z uczniem, uważnie go słuchając i pozwalając mu na pokazanie ci jego sposobu przeżywania. Uruchamiasz jego potencjał i motywujesz go do podjęcia działania, które sam odnajdzie w sobie. A co ty zyskujesz? Przestajesz być dla ucznia wujkiem-dobra rada, a stajesz się towarzyszem, do którego zawsze chętnie przyjdzie, ponieważ nie poczuje się zdominowany i przytłoczony przez ciebie. Dr Agnieszka Kozak Autorka jest psychologiem i psychoterapeutą, adiunktem w Katedrze Psychologii Organizacji i Zarządzania Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, dyrektorem Działu Badań i Rozwoju Instytutu Rozwoju Biznesu. Działalność naukową koncentruje wokół zagadnień związanych z postawami wobec pieniądza oraz z kulturą organizacyjną.