KONSTYTUOWANIE ENERGII SWOBODNEJ POWIERZCHNI WIĄZKĄ LASERA

Transkrypt

1 KONSTYTUOWANIE ENERGII SWOBODNEJ POWIERZCHNI WIĄZKĄ LASERA Barbara CIECIŃSKA Streszczenie: W ostatnich latach obróbka laserowa staje się coraz owszechniejsza, a obszary jej stosowania są barzo zróżnicowane. Jenym z nich jest usuwanie zanieczyszczeń z owierzchni i rzygotowywanie ich o alszej obróbki. W racy rzestawiono wyniki baań ekserymentalnych, jakie rzerowazono w celu ustalenia efektów czyszczenia owierzchni stali AISI 4130 oraz X6Cr17 wiązką lasera światłowoowego. Miernikiem jakości rocesu była w tym rzyaku swobona energia owierzchniowa wielkość charakteryzująca stan energetyczny owierzchni rze oeracjami technologicznymi wymagającymi znacznej ahezji. Słowa kluczowe: laser, obróbka owierzchni, swobona energia, ahezja 1. Zastosowanie laserów w obróbce materiałów konstrukcyjnych Kształtowanie właściwości części maszyn może obywać się na wiele sosobów. Obok znanych sosobów, jak n. kształtowania formującego (jak olewanie, metalurgia roszków), lastycznego (m. in. kucia, walcowania, wyciskania, tłoczenia) i ubytkowego (obróbki ściernej, skrawaniem, erozyjnej) wykorzystujących owszechnie znane i ostęne urzązenia technologiczne i obrabiarki, ojawia się obróbka wiązką lasera. Poział obróbki laserowej związany jest najczęściej z otrzymywanymi efektami: wie ostawowe gruy to techniki rzetoieniowe i bezrzetoieniowe [1] Techniki obróbki laserowej związane z rzetaianiem materiału W celu zmoyfikowania właściwości warstwy wierzchniej wiązką lasera stosuje się różnorone sosoby. Są to mi.in.: umacnianie rzemianą, nataianie warstwy wierzchniej - oczas której laser nagrzewa cienką warstwę owierzchni obrabianej (n. hartowanie owierzchniowe); w wyniku obróbki uzyskuje się strukturę robnoysersyjną i barziej jenoroną, ogorszeniu ulega wrawzie chroowatość owierzchni, ale oleszają się właściwości eksloatacyjne tribologiczne, zmęczeniowe i antykorozyjne; w taki sosób mogą być moyfikowane elementy wykonane z wielu różnoronych materiałów: z żeliwa szarego, stali narzęziowych, w tym szybkotnących, stali nierzewnych, łożyskowych, węglowych i niskostoowych, a także ze stoów aluminium czy czystego tytanu [1, 2]. Inny rozaj obróbki stanowi szkliwienie. Jego celem jest uzyskanie struktury amorficznej w warstwie wierzchniej. Jest to ość truna obróbka, gyż nie wszystkie stoy wykazują skłonność o amorfizacji. Przy zaewnieniu użych szybkości chłozenia lekość ciekłego metalu w niektórych stoach wzrasta tak, że sto nie krystalizuje. Krzenie on w sosób nieuorząkowany, tworząc bezostaciowy sto o cechach masy szklanej. Szkliwienie uaje się w stoach nieeutektycznych na osnowie telluru z Ag, Ga, Cu, In; na osnowie ołowiu i cyny (n. Pb-Sn, Pb-Au, Sn-Cu i in.) oraz na stoach 701

2 o skłazie zbliżonym o eutektycznego z głęboką eutektyką o skłazie metal-niemetal (metale I i VII gruy ukłau okresowego ierwiastków z niemetalami, n. Si, Ge, P, C) i metal-metal ziem rzakich (metale Ag, Au, Cu, Al., Sn z La, Ce, N, Y, G), jak również metal-metal truno toliwy metale Fe, Cu, Co, Ni z Ti, Zr, Nb, Ta. Stoy amorficzne charakteryzują się znaczną wytrzymałością i twarością, rzy zachowaniu lastyczności, chociaż saa ich wytrzymałość w niskich temeraturach. Oznaczają się wysoką oornością na korozję, a niektóre z nich wykazują secjalne właściwości magnetyczne [1]. Z nataianiem warstwy wierzchniej wiąże się także zagęszczanie laserowe, olegające na rzetoieniu materiału na ewną głębokość, w celu uzyskania materiału o większej gęstości. Najczęściej w wyniku zagęszczania usuwa się orowatość, efekty owierzchniowe jak rysy, rozwarstwienia, it. Zagęszczane owierzchnie wyrobów charakteryzują się większą twarością, głakością, wyższą oornością na zużycie tribologiczne, zmęczeniowe, są barziej oorne na korozję. Zagęszczanie stosuje się o uszczelniania owierzchni n. stali z węglikami, owłok natryskiwanych cielnie czy owłok galwanicznych [1]. Poobnie, orównując arametry obróbki, rzebiega wygłazanie laserowe. W strukturze materiału zachozą te same rzemiany fazowe i strukturalne, ale głównym celem jest zmniejszenie chroowatości owierzchni i zmiana kształtu rofilu nierówności. Niekiey orawę głakości uzyskuje się wraz z orowazeniem o strefy stoionego materiału (tzw. jeziorka) oatków, wływających na zachowanie się materiału (wielkość zawirowań, szybkość i kierunek cyrkulacji), ale wówczas bęzie to już wygłazanie stoujące [1]. wrowazanie ierwiastków stoowych, co obywa się orzez stoienie wrowazanego materiału oraz materiału rzemiotu (ołoża); w rezultacie ruchów konwekcyjnych i grawitacyjnych oraz ciśnienia wiązki laserowej stoione materiały mieszają się. Przejście wiązki lasera wyzwala również efekt samohartowania się materiału ołoża w sąsieztwie nowo owstałego stou. W strefie rzetoionej wszystkie fazy rozłożone są równomiernie (z wyjątkiem barzo cienkiej warstwy yfuzyjnej na granicy fazy stałej i ciekłej), zaś warstwa stou jest metalurgicznie związana w ołożem. Tak otrzymana warstwa wierzchnia charakteryzuje się większą wytrzymałością zmęczeniową, leszymi właściwościami tribologicznymi, antykorozyjnymi oraz mniejszą chroowatością. Do stoowania stosuje się niemetale (C, N, Si, B), metale (m. in. Co, Cr, Sn, Mn, Nb, W, Ta) oraz węgliki metali trunotoliwych, zaś o stoowania laserowego rzeznacza się stale i żeliwa. Pojeynczymi ierwiastkami stouje się je w celu oleszenia właściwości: żarooorności i żarowytrzymałości, antykorozyjności, właściwości rzeciwściernych. Stouje się też materiały komozycjami ierwiastków w celu uzyskania jenocześnie oleszonych różnych właściwości eksloatacyjnych [3]. nataianie (naawanie) - technika wykorzystująca energię lasera o uzyskania określonych właściwości wyrobów orzez zmianę właściwości warstwy wierzchniej, zmiana ta okonuje się orzez stoienie grubej warstwy materiału nataianego i na otoieniu barzo cienkiej warstwy ołoża. Tym sosobem kształtuje się warstwę wierzchnią o większej oorności na korozję, erozję, zużycie ścierne, kawitację, o oniesionej żarooorności i żarowytrzymałości. Szczególne miejsce zajmuje tutaj naawanie regeneracyjne, stosowane o rzywrócenia ierwotnego stanu uszkozonych elementów, gzie natoionym metalem uzuełnia się szczeliny, ęknięcia, wykruszenia, otwarza zużyte owierzchnie. Regeneracja taka ozwala również orawić właściwości wyrobu (jest to tzw. naawanie uszlachetniające), z uwagi na możliwość nałożenia 702

3 materiału o zmoyfikowanym skłazie i właściwościach w orównaniu o materiału ołoża. Naawa się m.in. stal, stoy kobaltu, stoy tytanu, stoy aluminium [4-7] Techniki bezrzetoieniowe Do obróbki wybranych fragmentów owierzchni stosuje się lasery w celu wyżarzania lub ouszczania. Głównym celem wyżarzania jest ujenoronienie struktury, zmniejszeniu ulegają efekty struktury, w niektórych rzyakach może zwiększać się gęstość. Z uwagi na fakt, iż lamka lasera nie jest uża, wyżarzanie laserowe stosuje się o lokalnego nagrzewania, a co za tym izie, lokalnego obniżenia twarości, ulastycznienia, i nastęnego okształcania tych miejsc albo zwiększania wytrzymałości zmęczeniowej. Z kolei ouszczanie, olegające na nagrzaniu o określonej temeratury i ochłozenie, stosuje się w celu orawy ciągliwości i zmniejszenia kruchości. Ze wzglęu na wsomniane lokalne oziaływanie, obróbka taka ma szereg zalet: rzemiany fazowe i strukturalne zachozą w oobny sosób jak oczas obróbki w iecu, ale węgliki są barziej robnoziarniste, materiał ma wyższą twarość, wytrzymałość, uarność. Właściwości te można regulować orzez zmianę arametrów racy lasera. Ponato miejscowo usuwa się narężenia, n. hartownicze [1]. Bez rzetoienia warstwy wierzchniej rzerowaza się także hartowanie, stosowane w celu otrzymania określonej struktury, rzebiega ono w wyższych temeraturach z uwagi na znacznie większe rękości nagrzewania i chłozenia; ale struktura ta może być zróżnicowana, albo różne mogą być uziały innych faz szczątkowych. Generalnie w zahartowanych laserowo materiałach wzrasta wytrzymałość zmęczeniowa, uarność, ciągliwość, oorność na korozję i zużycie ścierne, otrzymuje się równomierny rozkła twarości oraz leszą głakość owierzchni, charakter zmian zależy o rozaju materiału oraz zabiegów orzezających tę obróbkę [3, 8]. Innym sosobem obróbki owierzchni jest laserowe czyszczenie, oczas którego wykorzystywane jest zjawisko ablacji (zw. również oarowywaniem ablacyjnym, esorcją lub trawieniem laserowym). Polega ono na oarowaniu warstwy wierzchniej o osiągnięciu wartości rogowej energii. W wyniku oziaływania imulsu energia zostaje ochłonięta, warstwa wierzchnia natoiona, a materiał ze stoionej strefy gwałtownie oarowany i wyrzucony w ostaci lazmy fragmentów cząsteczek materiału oraz rouktów reakcji [3, 9]. Sosób ten znalazł szerokie zastosowanie m. in. o usuwania zanieczyszczeń z owozeniem usuwa się warstwy różnoronych osaów organicznych i nieorganicznych z owierzchni malowanych, betonowych, metalowych; zwłaszcza, że w niektórych rzyakach zastosowanie lasera ozwala wyeliminować owszechnie otą stosowane substancje chemiczne, krytykowane niejenokrotnie z uwagi na tenencje rośroowiskowe. Przykłaem obszaru stosowania ablacji jest renowacja zabytkowych obiektów i zieł sztuki, gzie zachowanie owierzchni bez zniszczenia ma ierwszorzęne znaczenie. Lasery ozwoliły na selektywne usuwanie niekiey barzo starych nawarstwień o niejenoronej, często losowej strukturze i grubości, a także zastąiły z owozeniem szkoliwe la człowieka i śroowiska chemikalia [10] Inne sosoby wykorzystania energii lasera Wymienione wcześniej sosoby wykorzystania energii emitowanej rzez lasery nie wyczerują obszarów zastosowań. Samo zjawisko ablacji wykorzystywane jest także o nanoszenia ar materiałów na ołoże (roces zwany LAPVD z ang. laser assiste 703

4 hisical vaour isosition laserowe osazanie owłok z fazy gazowej), wówczas wytwarza się różnego rozaju owłoki cienkie i tware lub o secjalnych właściwościach (oobnych lub orównywalnych z PVD i CVD); o oarowywania i wybuchowego umacniania owierzchni w wyniku owstałej fali uerzeniowej [1, 9]. Lasery stosuje się o cięcia i wycinania elementów z blach - rozzielenie materiału jest wynikiem miejscowego stoienia i oarowania metalu za omocą wiązki lasera o określonej energii. Obróbka ta cieszy się zainteresowaniem z uwagi na kilka jej szczególnych cech: oziaływanie cielne na materiał jest ograniczone, można uzyskiwać znaczne rękości cięcia, rzy czym jego jakość jest wysoka (na ogół krawęzie nie wymagają oatkowej obróbki skrawaniem). Może być z owozeniem zautomatyzowana oraz zastosowana o wytwarzania wyrobów wycinanych o skomlikowanych kształtach. Ponato wiązką lasera materiały sawa się, graweruje, znakuje, wierci i rąży otwory [11-13] Wreszcie lasery stanowią ostawę nowoczesnych meto kształtowania rzyrostowego są to znane i rozwijane techniki szybkiego rototyowania (z ang. rai rototying), w których wiązką lasera staia się warstwowo roszki materiałów tworząc geometrię zefiniowaną w systemach CAD. Uznanie znalazły techniki selective laser melting, stereolitografia, selektywne siekanie laserowe iasków formierskich m.in. metoą irect croning roces, czy rzestrzenne sklejanie roszków metoą three imentional rinting [2, 14]. 2. Energia owierzchniowa i jej znaczenie W roukcji wielu wyrobów ojawiają się oeracje technologiczne olegające na nakłaaniu różnego rozaju owłok na wcześniej rzygotowane owierzchnie. Może to być malowanie, lakierowanie, klejenie, uszczelnianie, zabezieczanie owłokami antykorozyjnymi, ale również oeracje nakłaania smarów, czy roukcja nierzemakalnych tkanin. Poczas nakłaania owłok owierzchnie są zwilżane owłokącieczą, mięzy zwilżaną owierzchnią wyrobu-ciała stałego a styczną o menisku cieczy zwilżającej (wyrowazonej w unkcie styku zetknięcia cieczy z owierzchnią ciała stałego) tworzy się tzw. kąt zwilżania (zw. też kątem granicznym) θ. Jego wartość zależy o równowagi sił kohezyjnych rzyciągania mięzy cząsteczkami cieczy, sił rzyciągania cząsteczek cieczy rzez ciało stałe, sił rzyciągania tych cząstek cieczy, które nie mają styczności z ciałem stałym, ale znajują się w zasięgu oziaływań mięzycząsteczkowych, oraz sił grawitacji [15]. Połączenie się wóch owierzchni różnych ciał co w naszym rzyaku oznaczać może ołączenie owłoki z ciałem stałym - zwane jest ahezją i w wyżej wymienionych rocesach wytwórczych ma funamentalne znaczenie [16]. Wielu baaczy właściwości ahezyjne określa rzy omocy swobonej energii owierzchniowej (alej SEP) [n. 16, 17, 18] i jest to charakterystyczna wielkość właściwa każemu ciału. Wartość SEP można wyznaczać różnymi metoami. Jeną z nich jest metoa Owensa-Wenta oarta o omiar kąta zwilżania θ wykonany rzy użyciu cieczy o znanej energii swobonej [17]. W metozie tej rzyjmuje się, że swobona energia owierzchniowa baanego materiału ma wie skłaowe olarną i ysersyjną: γ S = γ S + γ S (1) 704

5 gzie: γ S swobona energia owierzchniowa materiału, γ S skłaowa olarna SEP materiału, γ S skłaowa ysersyjna SEP materiału. Swobona energia cieczy γ L, oobnie jak γ S, złożona jest z wóch skłaowych, olarnej i ysersyjnej (γ L i γ L ). Wyraża się wzorem, uwzglęniającym skłaowe energii materiału γ S i γ S : γ L (1 + cosθ/2) = (γ S γ L ) 0,5 + (γ S γ L ) 0,5 (2) gzie: θ kąt zwilżania owierzchni wybraną cieczą. Wówczas stosując wie ciecze omiarowe o znanych wartościach energii owierzchniowej oraz rozwiązując ukła równań: (γ L ) 0,5 + 1,53 (γ S ) 0,5 = 7,8 (1 + cos θ 1 ) (3) (γ L ) 0,5 + 0,22 (γ S ) 0,5 = 3,65 (1 + cos θ 2 ) (4) można wyznaczyć oszukiwaną γ S materiału [17]. Ta właśnie metoa wyznaczenia SEP została wykorzystana w baaniach ekserymentalnych, oisanych w kt. 3. Ze wzglęu na zjawisko ahezji rzygotowanie owierzchni ogrywa istotną rolę w zaewnieniu właściwej rzyczeności owłoki i jej trwałości oczas eksloatacji. Stą, zanim właściwa owłoka zostanie naniesiona na ołoże, jest ono oawane różnoronym zabiegom: czyszczenia w celu usunięcia yłów, nieotrzebnych smarów, mikroorganizmów, ęcherzyków gazów, korozji, nieotrzebnej ochrony rze korozją niejenokrotnie używa się o tego celu kwaśnych lub alkalicznych kąieli o określonym skłazie chemicznym; obróbki secjalnej mającej na celu rozwinięcie owierzchni ozwala ona na zwiększenie jej aktywności fizykochemicznej oraz zwiększenie sił wiązań ahezyjnych omięzy ołożem a owłoką. Wykonuje się wówczas obróbkę mechaniczną n. ścierną, strumieniowo-ścierną, iaskowanie, szczotkowanie która w efekcie aje określoną strukturę geometryczną owierzchni (określona chroowatość nie jest jenak gwarantem najkorzystniejszej SEP, najczęściej ożąana jest struktura o Rm = 7-25 µm). Obróbka mechaniczna może być jenak niekiey złym rozwiązaniem ze wzglęu na konstytuujące się namierne narężenia ściskające w warstwie wierzchniej. Rozwinięcie owierzchni uzyskuje się też orzez chemiczne trawienie wówczas w kąielach trawiących o określonym skłazie i temeraturze o określonym czasie otrzymuje się owierzchnie o użej aktywności fizykochemicznej (n. w zakłaach lotniczych la stoów aluminium stosuje się aloynowanie, zaewniające wysoką rzyczeność i trwałość owłok oraz ołączeń klejonych; oobne efekty aje obróbka elektrochemiczna anoowe utlenianie) [18]. Niektóre ciecze, jak farby i kleje z rozuszczalnikami wonymi mają większą swoboną energię owierzchniową niż owierzchnia tworzywa, na które są nanoszone. Wówczas konieczne jest zwiększanie SEP ołoża [17]. 705

6 3. Baania ekserymentalne energii owierzchniowa kształtowanej laserem W baaniach ekserymentalnych wykorzystano mobilny system laserowy SLCR FL500-N, o stanarowej wyajności rzemysłowej ojeynczego ulsowania 30mJ rzy 16,6 khz, regulowanej częstotliwości ulsowania w zakresie 2 o 25 khz oraz o maksymalnej mocy stałej 500W. W baaniach róbki rzygotowano ze stali stoowej AISI 4130 oraz stali nierzewnej X6Cr17. Próbki oczyszczono wiązką lasera o stałych, założonych arametrach racy w trzech wariantach rękości rzesuwu wiązki wzglęem owierzchni róbki (rys. 1): I wariant 30 mm/min. II wariant 110 mm/min. III wariant 170 mm/min. Rys. 1. Ilustracja rocesu czyszczenia laserowego Aby wyznaczyć γ S baanych stali o obróbce laserowej okonano omiarów kąta zwilżania θ 1 używając woy (γ L = 72,8 mj/m 2, γ L = 51 mj/m 2, γ L = 21,8 mj/m 2 ) i θ 2 używając ijoometanu (γ L = 50,8 mj/m 2, γ L = 2,3 mj/m 2, γ L = 48,5 mj/m 2 ). W tym celu wykorzystano goniometr PG-3 z orogramowaniem ozwalającym wyznaczyć wartość SEP (rys. 2), zaś omiary wykonano bezośrenio o obróbce oraz o uływie 24 gozin, w celu określenia trwałości efektu aktywacji owierzchni. Dla orównania wyznaczono energię swoboną la róbek rzygotowanych iaskowaniem, i uzyskano nastęujące wyniki: a) la AISI γ S = 31,9 mj/m 2, b) la X6Cr17 - γ S = 34,6 mj/m 2. Wyniki omiarów zasaniczych rzestawiono w tab. 1 i tab. 2.: 706

7 a) b) Rys. 2. Pomiar kąta zwilżania: a) wiok stanowiska omiarowego; b) wiok okna rogramu z interretacją kąta zwilżania Tab. 1. Zestawienie wyników omiarów kąta zwilżania i wyznaczonej SEP la AISI 4130 AISI 4130 Wariant obróbki I II III Wielkość Wynik uzyskany zaraz o obróbce θ 1 [ ] 75,6 79,7 θ 2 [ ] 33,2 37,4 γ S [mj/m 2 ] 43,1 41,3 γ S [mj/m 2 ] 9,8 8,4 γ S [mj/m 2 ] 53,0 49,7 Wynik uzyskany zaraz o uływie 24 goz. θ 1 [ ] 99,0 93,7 θ 2 [ ] 30,6 32,5 γ S [mj/m 2 ] 44,2 43,4 γ S [mj/m 2 ] 0,8 2,6 γ S [mj/m 2 ] 45,0 46,1 θ 1 [ ] 100,3 101,8 θ 2 [ ] 30,6 28,1 γ S [mj/m 2 ] 44,2 45,0 γ S [mj/m 2 ] 0,4 0,1 γ S [mj/m 2 ] 44,5 45,1 707

8 Tab. 2. Zestawienie wyników omiarów kąta zwilżania i wyznaczonej SEP la stali nierzewnej X6Cr17 Stal X6Cr17 Wariant obróbki I II III Wielkość Wynik uzyskany zaraz o obróbce θ 1 [ ] 34,1 40,6 θ 2 [ ] 36,6 27,4 γ S [mj/m 2 ] 41,7 45,4 γ S [mj/m 2 ] 30,2 26,2 γ S [mj/m 2 ] 71,9 71,6 708 Wynik uzyskany zaraz o uływie 24 goz. θ 1 [ ] 66,0 73,4 θ 2 [ ] 34,6 37,7 γ S [mj/m 2 ] 42,5 41,2 γ S [mj/m 2 ] 14,3 11,1 γ S [mj/m 2 ] 56,9 52,3 θ 1 [ ] 86,3 86,7 θ 2 [ ] 36,8 39,5 γ S [mj/m 2 ] 41,6 40,4 γ S [mj/m 2 ] 5,6 5,7 γ S [mj/m 2 ] 47,2 46,0 Gzie oznaczono rzez: θ 1 kąt zwilżania woą, θ 2 kąt zwilżania ijoometanem, γ S skłaową ysersyjną SEP baanej stali, γ S skłaową olarną SEP baanej stali, γ S SEP baanej stali. 4. Wnioski Ze wzglęu na wysoką cenę lasery znajują zastosowanie w rocesach roukcyjnych, gzie ich wykorzystanie bęzie ekonomicznie i technologicznie uzasanione. Jenak, omimo wysokich kosztów chętnie rozważa się ich stosowanie ze wzglęu na szereg zalet: okłaną regulację mocy, emitowanie energii o użej gęstości recyzyjnie o założonego miejsca, możliwość obróbki elementów o skomlikowanych kształtach i w truno ostęnych miejscach, możliwość uniknięcia eformacji kształtu lub utraty właściwości elementu wywołanych nagrzewaniem, możliwość obróbki w owietrzu bez atmosfer ochronnych. Działaniu wiązki lasera mogą być oawane materiały konstrukcyjne zróżnicowane o wzglęem skłau chemicznego i właściwości. Ponato w chwili, gy wiele substancji chemicznych uważa się za szkoliwe la śroowiska i człowieka, obróbka laserowa (o warunkiem stosowania filtrów rzemysłowych) ozwala toksyczne substancje wyeliminować. Wyniki baań ekserymentalnych wskazują, że taka możliwość istnieje także w rzyaku oeracji wykonywanych rze nakłaaniem owłok: wartość swobonej energii owierzchniowej była wyższa niż o traycyjnie stosowanym iaskowaniu. Co więcej efekt oczyszczenia i aktywacji owierzchni w rzyjętym zakresie arametrów okazał się stabilny. Orócz faktu wyeliminowania chemikaliów ze wzglęów śroowiskowych, możliwa jest także

9 oszczęność substancji (używanych o rzemywania, trawienia, łukania), energii (oczas suszenia), materiałów ściernych w oeracjach chroowacenia owierzchni. W ekserymencie fakt ten wioczny był szczególnie w rzyaku stali X6Cr17, której owierzchnia w stanie ostawy jest niemal lustrzana i charakteryzuje się wysoką głakością. Jenocześnie wyższa energia owierzchniowa eterminuje leszą rzyczeność owłoki (lakieru, kleju), a tym samym wływa na rzełużenie okresu eksloatacji gotowego wyrobu. Z uwagi na to, że efekt obróbki można uznać za trwały, w roukcji możliwe jest lanowanie oeracji wymagających czasu ustawiania, ozycjonowania, transortu. Należy jenak amiętać, że uzyskane wyniki i związane z nimi korzyści otyczą baanych materiałów w określonym ekserymentem rzeziale arametrów technologicznych. W rzyaku konieczności obróbki laserem innych owierzchni, niezbęne jest wykonanie baań wstęnych, określających rzyatność ablacji laserowej w konkretnym rzyaku. Literatura 1. Burakowski T., Wierzchoń T.: Inżynieria owierzchni metali. WNT, Warszawa Oczoś K., Kawalec A.: Kształtowanie metali lekkich. PWN, Warszawa Dobrzański L.A., Dobrzańska-Danikiewicz A.D.: Obróbka owierzchni materiałów inżynierskich. htt:// (z n ) 4. htt:// (z n ) 5. htt:// (z n ) 6. htt:// (z n ) 7. Blicharski M.: Inżynieria owierzchni. WNT, Warszawa Raziejewska J.: Laserowa moyfikacja warstwy wierzchniej wsomagana nagniataniem. Instytut Postawowych Problemów Techniki PAN, Warszawa Burakowski T., Marczak J., Naałek W.: Istota ablacyjnego czyszczenia laserowego materiałów. Prace Instytutu Elektrotechniki WAT, z. 228, Warszawa Marczak J.: Analiza i usuwanie nawarstwień obcych z różnych materiałów metoą ablacji laserowej. WAT, Warszawa Singh R.: Laser cutting. htt:// (z n ) 12. htt:// LASER_M.f (z n ) 13. Löffler N., Shannon G.: Marking, ablating, cleaning, cutting an even micro weling! Laser Technik Journal, WILEY-VCH Verlag GmbH&Co. KGaA, Weinheim, No 4/ Buzik G.: Synteza i analiza meto rojektowania i wytwarzania rototyów elementów o skomlikowanych kształtach na rzykłazie wirników turbosrężarek. Oficyna Wyawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów Heba M.: Procesy tarcia, smarowania i zużywania maszyn. Wy. Instytutu Technologii Eksloatacji PIB, Warszawa Dutkiewicz E. T.: Fizykochemia owierzchni. WNT, Warszawa Żenkiewicz M.: Ahezja i moyfikowanie warstwy wierzchniej tworzyw wielkocząsteczkowych. WNT, Warszawa

10 18. Ruawska A., Kuczmaszewski J.: Klejenie blach ocynkowanych. Wyawnictwa Uczelniane, Politechnika Lubelska, Lublin 2005 Dr inż. Barbara Ciecińska Katera Technologii Maszyn i Inżynierii Proukcji Politechnika Rzeszowska Rzeszów, al. Powstańców Warszawy 12 tel.: (0-17) bcktmio@rz.eu.l Baania ekserymentalne zostały wykonane rzy wsółracy z Ośrokiem Naukowo- Konserwatorskim Pracownia Konserwacji Zabytków S. z o.o., Poznań, ul. Rubież