Nowe stanowisko podejźrzona marunowego Botrychium matricariifolium w Beskidzie Śląskim

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Nowe stanowisko podejźrzona marunowego Botrychium matricariifolium w Beskidzie Śląskim Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (6): , 2013 A new site of Botrychium matricariifolium in the Silesian Beskids mountain range (the Western Carpathians) ZBIGNIEW WILCZEK, WOJCIECH ZARZYCKI Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytet Śląski Katowice, ul. Jagiellońska 28 zbigniew.wilczek@us.edu.pl, wojzarzycki@gmail.com Słowa kluczowe: podejźrzon marunowy, Botrychium matricariifolium, Beskid Śląski, Karpaty Zachodnie. Podejźrzon marunowy Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex W.D.J. Koch. jest niezwykle rzadkim gatunkiem paproci z rodziny nasięźrzałowatych Ophioglossaceae, w ostatnich 30 latach potwierdzanym w Polsce na około 30 stanowiskach. Spośród wszystkich znanych miejsc występowania podejźrzona marunowego w polskich Karpatach aktualnie obserwowany jest on wyłącznie na jednym w Beskidzie Małym. Nowe stanowisko, będące pierwszym w Beskidzie Śląskim, odkryto w 2012 roku na zboczach Cienkowa, nieopodal przysiółka Stryczków. Znajduje się ono w płacie pastwiska tomkowo-mietlicowego Anthoxantho-Agrostietum, na wysokości 723 m n.p.m. i jest najwyższym potwierdzonym obecnie stanowiskiem tej paproci w Polsce. Paprocie z rodziny nasięźrzałowatych Ophioglossaceae należą do bardziej interesujących pod względem ekologii przedstawicieli polskiej flory. Rozmnażają się one przez zarodniki lub podział kłącza. Z zarodników kiełkuje heterotroficzne przedrośle, którego rozwój uzależniony jest od mikoryzy (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Są one reprezentowane na obszarze naszego kraju przez 9 gatunków (Mirek i in. 2002).Wszystkie z nich są obecnie narażone na wyginięcie lub od kilku lat nieobserwowane w Polsce (Zarzycki, Mirek 2006). Jednym z najrzadszych nasięźrzałowatych w Polsce jest podejźrzon marunowy Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex W.D.J. Koch, uznany za gatunek krytycznie zagrożony wymarciem (kategoria CR; Szczęśniak 2001). Po 1980 roku był on obserwowany na około 30 stanowiskach (Szczęśniak 2001; Celka, Kasprowicz 2002; Czarna 2002; Kujawa i in. 2005; Gierczyk i in. 2007; Nowak, Nowak 2008; Tlałka, Rostański 2008; Karczewska 2010; Stosik 2011), z czego tylko jedno znajduje się w polskiej części Karpat w Beskidzie Małym (Tlałka 2011). Podejźrzon marunowy dotychczas nie był notowany w Beskidzie Śląskim (Piękoś-Mirkowa 2008). Podobnie jak wszyscy przedstawiciele rodzaju podejźrzon w Polsce, także ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową (Rozporządzenie 2012). Podejźrzon marunowy jest niewielkim geofitem, zwykle nieprzekraczającym 20 cm wyso- 509

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 6, 2013 kości. Podobnie jak inne nasięźrzałowate, posiada tylko jeden liść zróżnicowany na część asymilacyjną i zarodnionośną, przy czym ta druga jest zwykle krótkoogonkowa (Rutkowski 2008). Po wysianiu zarodników, tj. zwykle już w lipcu, liść obumiera. Kłącze może wydać liść w następnym roku, lecz często dopiero po upływie kilku lat, dlatego też na stanowiskach obserwuje się zaledwie po kilka osobników (Bobrowicz i in. 2004). Niepokaźne rozmiary i specyficzna biologia, utrudniają obserwację osobników podejźrzona marunowego w terenie. Nowe stanowisko zostało odnalezione 6 lipca 2012 roku w Beskidzie Śląskim, na stoku Cienkowa Postrzedniego (867 m n.p.m.) w południowej części Pasma Baraniej Góry. Cienków Postrzedni wchodzi w skład grzbietu górskiego o przebiegu południowo-zachodnim, którego najwyższy punkt (Cienków Wyżni) osiąga wysokość 957 m n.p.m. (ryc. 1). Stanowisko znajduje się na skraju polany (ryc. 2), nieopodal przysiółka Stryczków, będącego częścią miasta Wisła. Odkryta populacja podejźrzona marunowego składała się z zaledwie dwóch osobników, które w 2012 roku wykształciły liście, co, oczywiście, nie wyklucza istnienia tam większej liczby osobników w postaci bezlistnych kłączy. Osobniki podejźrzona rosły na zboczu zbudowanym z fliszu karpackiego z przewagą łupków, na którym wykształciło się pastwisko tomkowo-mietlicowe Anthoxantho odorati-agrostietum capillaris (ryc. 3) z dominacją jastrzębca kosmaczka Hieracium pilosella. Z innych roślin determinujących fizjonomię omawianego płatu, oprócz jastrzębca, są: tomka wonna Anthoxanthum odoratum, mietlica pospolita Agrostis capillaris i przetacznik leśny Veronica officinalis. Warto także wspomnieć o obecności w płacie innego chronionego gatunku Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska podejźrzona marunowego Botrychium matricariifolium w południowej części Pasma Baraniej Góry: a stanowisko, b szczyty górskie, c pasma górskie, d rzeki, e drogi Fig. 1. Loca on of the site with Botrychium matricariifolium in the southern part of Mt Barania Góra: a the site, b peaks, c mountain ranges, d rivers, e roads 510

3 Z. Wilczek i W. Zarzycki Podejźrzon marunowy w Beskidzie Śląskim Ryc. 2. Widok ogólny polany w przysiółku Stryczków i podejźrzon marunowy w płacie pastwiska tomkowo-mietlicowego ( r., fot. Z. Wilczek) Fig. 2. General view of the glade in the Stryczków hamlet and daisy-leaf moonwort in the patch of the Anthoxantho-Agros etum community (6 July, 2012; photo by Z. Wilczek) kruszczyka szerokolistnego Epipactis helleborine. Fitocenoza zajmuje zbocze o nachyleniu 30 o ekspozycji południowej, na wysokości 723 m n.p.m. Jest to zatem najwyższe potwierdzone w ostatnich latach stanowisko podejźrzona marunowego w Polsce (Bobrowicz i in. 2004; Tlałka 2011). Pełny skład florystyczny płatu z udziałem podejźrzona marunowego przedstawia poniższe zdjęcie fitosocjologiczne wykonane metodą Braun-Blanqueta (Dzwonko 2007), w którym wyróżniono gatunki diagnostyczne oraz uwzględniono nazwy syntaksonów według Matuszkiewicza (2008) oraz Jurko (1969) za Wilczkiem (2006). Data: r.; pastwisko tomkowo-mietlicowe Anthoxantho-Agrostietum Sillinger 1933 em. Jurko 1969 na skraju polany w pobliżu przysiółka Stryczków w Wiśle-Malince; ekspozycja południowa; nachylenie: 30 ; wysokość: 723 m n.p.m.; powierzchnia zdjęcia: 25 m2; pokrycie w warstwach: c 80%. D. Anthoxantho-Agrostietum: Anthoxanthum odoratum 2; Potentilla erecta 1; Viola canina +; Ch. Nardo-Callunetea: Hieracium pilosella 4; Veronica offi- cinalis 2; Luzula multiflora +; Danthonia decumbens +; Ch. Molinio-Arrhenatheretea: Achillea millefolium +; Plantago lanceolata +; Prunella vulgaris +; Ranunculus acris +; Taraxacum officinale +; Inne: Agrostis capillaris 3; Festuca ovina 1; Rubus plicatus 1; Alchemilla xanthochlora +; Bromus inermis +; Botrychium matricariifolium +; Epipactis helleborine +; Hypochoeris glabra +; H. radicata +; Veronica chamaedrys +. Odnalezione stanowisko wydaje się silnie zagrożone przede wszystkim ze względu na niewielką liczbę zaobserwowanych okazów oraz półnaturalny typ zbiorowiska. Można wnioskować, że zaprzestanie użytkowania polany mogłoby się przyczynić do zaniku tej rzadkiej paproci, zwłaszcza że w okolicznych lasach i zaroślach nie była obserwowana. Przypuszczalnie najlepszym sposobem na ochronę stanowiska jest regularne wykaszanie lub ekstensywne spasanie polany w okresie po obumarciu liści, a więc od końca lipca. Wskazany jest także regularny, coroczny monitoring populacji. 511

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 6, 2013 PIŚMIENNICTWO Bobrowicz G., Narkiewicz C., Szczęśniak E Występowanie Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex W.D.J. Koch (Ophioglossaceae) na Dolnym Śląsku. Acta Bot. Siles.1: Celka Z., Kasprowicz M Nowe stanowiska Botrychium matricariifolium i B. multifidum (Ophioglossaceae) w Wielkopolsce. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9 (9): Czarna A Występowanie Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex W.D.J. Koch w Lesie Taczanowskim koło Pleszewa (Wielkopolska). Rocz. AR Pozn. 347, ser. Bot. 5: Dzwonko Z Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Vademecum geobotanicum, Sorus, Poznań Kraków. Gierczyk B., Kujawa A., Wójtowski M Nowe stanowisko Botrychium matricariifolium (Ophioglossaceae) w środkowej Wielkopolsce. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 14 (1): Jurko A Die Weidegesell schaften des Strazover Berglandes in der Nordwestslowakei und die syntaxonomischen Probleme des Cynosurion- -Verbandes in der Westkarpaten. Folia geobot. phytotax., Praha, 4: Karczewska M Nowe stanowisko podejźrzona marunowego Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex W.D.J. Koch (Ophioglossaceae) w Białowieskim Parku Narodowym. Parki Nar. Rez. Przyr. 29 (4): Kujawa A., Gołdyn H., Arczyńska-Chudy E A new locality of daisy leaf grape fern (Botrychium matricariifolium) in western Poland. Rocz. AR Pozn. 372: Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Institute of Botany, PAS, Kraków. Nowak S., Nowak A A new locality of Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex W.D.J. Koch in the Sudeten Foreland. W: Szczęśniak E., Gola E. (red.). Club Mosses, Horsetails and Ferns in Poland resources and protection. Polish Botanical Society & Institute of Plant Biology, University of Wrocław, Wrocław: Piękoś-Mirkowa H Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex W.D.J. Koch. Podejźrzon marunowy. W: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. (red.). Czerwona księga Karpat polskich. Rośliny naczyniowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyrody PAN, Kraków: Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Rośliny chronione. Flora Polski. Multico Oficyna Wyd., Warszawa. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 w sprawie ochrony gatunkowej roślin Dz. U. Nr 0 (2012), poz. 81. Rutkowski L Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN, Warszawa. Stosik T Nowe stanowisko podejźrzonów: marunowego Botrychium matricariifolium i księżycowego Botrychium lunaria w Borach Tucholskich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (4): Szczęśniak E Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex W.D.J. Koch. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyrody PAN, Kraków: Tlałka D Podejźrzon marunowy Botrychium matricariifolium nowy gatunek we florze Beskidu Małego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (4): Tlałka D., Rostański A Peculiar pteridophyte species of the administrative Silesia Province (Southern Poland). W: Szczęśniak E., Gola E. (red.). Club Mosses, Horsetails and Ferns in Poland resources and protection. Polish Botanical Society & Institute of Plant Biology, University of Wrocław, Wrocław: Wilczek Z Fitosocjologiczne uwarunkowania ochrony przyrody Beskidu Śląskiego. Uniwersytet Śląski, Katowice. Zarzycki K., Mirek Z Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, PAS, Kraków. 512

5 Z. Wilczek i W. Zarzycki Podejźrzon marunowy w Beskidzie Śląskim SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69 (6): , 2013 Wilczek Z., Zarzycki W. A new site of Botrychium matricariifolium in the Silesian Beskids mountain range (the Western Carpathians) Daisy-leaf moonwort Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex W.D.J. Koch. is an extremely rare species of fern from the family Ophioglossaceae. In the last 30 years, it has been confirmed in Poland only at several locations. In the Polish Carpathians, it was observed at only one location in the Little Beskids range. The new site of this moonwort was found in 2012 on the southern slope of the hill called Cienków, near the hamlet Stryczków. It is the first record of B. matricariifolium in the Silesian Beskids. The newly discovered population occurred in the community of Anthoxantho-Agrostietum at an altitude of 723 m above sea level. It is the highest existing site of the daisy-leaf moonwort in Poland. 513