Niziny i Dziurdziowie, czyli o powieściach ludowych Elizy Orzeszkowej

Transkrypt

1 Niziny i Dziurdziowie, czyli o powieściach ludowych Elizy Orzeszkowej

2 Powieść pisała Eliza Orzeszkowa łatwo jest nabyć, łatwo przeczytać, łatwo zapamiętać. Dramat w niej zamknięty sprawionym wraŝeniem wdziera się w umysł a jeśli w dramacie tym spoczywa myśl zacna i wyŝsza, więc i ona wpłynie w istotę człowieka, pobudzi go do rozmyślań, rozświeci przed nim nieznane lub przyćmione dotąd światy pojęć 1. Autorka stawia tutaj tezę, iŝ powieść jest tym gatunkiem literackim, w którym skrystalizowane są zarówno treści intelektualne, jak i obserwacje współczesnych zjawisk. Ponadto oddziałuje na czytelnika za sprawą swej funkcji rozrywkowej, przez co dociera do szerokiego kręgu odbiorców. Zatem nie jest zaskakującym fakt, Ŝe to właśnie powieść uczyniła pisarka naczelnym gatunkiem swojego pisarstwa. Lata to ten okres w twórczości Elizy Orzeszkowej, kiedy powstają dzieła, które zaliczyć moŝna do tzw. powieści ludowych. Mam tutaj na myśli Niziny i Dziurdziów. Oba te utwory miały złoŝyć się na cykl pt. Wiejskie obrazy i sceny. Autorka wykreowała w tych utworach ponury obraz wsi, poddała analizie jej społeczeństwo, kładąc nacisk na zuboŝałość i zacofanie. Omawiając przywołane powieści, warto zaznaczyć ich związki z rozwijającym się w tym czasie na zachodzie naturalizmem. Kolebką tego prądu literackiego jest Francja, z której to rozprzestrzenił się on na inne kraje Europy i pojawił się takŝe w Stanach Zjednoczonych. Naturalizm to pewna filozofia twórczości i jednocześnie technika pisarska, związana z teorią i prozatorskimi osiągnięciami Emila Zoli. To właśnie ów francuski autor w 1865 roku uŝył po raz pierwszy tego terminu. Jak zaznacza GraŜyna Borkowska: MoŜna mówić o trzech elementach naturalizmu jako programu literackiego: o światopoglądzie naturalistycznym, o wyobraŝeniach na temat roli pisarza i artysty, o wynikającej z tych załoŝeń technice pisarskiej 2. Powieści naturalistyczne były niejako dokumentalnym opisem rzeczywistości. Priorytetem stało się akcentowanie problematyki społecznej, zaś fikcja literacka została ograniczona. Novum stanowiło wprowadzenie bohaterów, którymi byli ludzie pochodzący z najniŝszych warstw społecznych. Z kolei tematyka utworów opierała się na kwestiach związanych z ich codzienną egzystencją. Twórców tego okresu intrygowały takŝe sprawy dotyczące niesprawiedliwości społecznej oraz powszechnego wyzysku. Naturaliści wprowadzili równieŝ nowatorski sposób ekspresji. W swych dziełach stosowali elementy turpizmu oraz brutalnego obrazowania. Często wprowadzali do wypowiedzi bohaterów 1 E. Orzeszkowa, Kilka uwag nad powieścią [w:] Pozytywizm, wyboru dokonała D. Kysz-Tomaszewska, Warszawa 2000, s G. Borkowska, Pozytywiści i inni, warszawa 1999, s

3 autentyzm językowy. W powieściach ludowych dowodem na występowanie autentyzmu jest gwara, którą posługują się bohaterowie. Twórcy szukali praw rządzących rozwojem społeczeństw i wykazywali zainteresowanie biologicznym i socjologicznym środowiskiem, które determinuje rozwój człowieka. Około roku 1880 naturalizm znalazł naśladowców równieŝ w naszym kraju. Polscy naturaliści byli krytycznie nastawieni wobec współczesnych im stosunków społeczno obyczajowych. W swych utworach bardzo mocno akcentowali wpływ środowiska na człowieka. Chodzi tutaj między innymi o czynniki klimatyczne, mieszkaniowe, warunki pracy, ale takŝe o poglądy i postawy otoczenia. UwaŜali, Ŝe te uwarunkowania wpływają niekorzystnie na charakter jednostki, a tym samym na motywy postępowania. Oto, co mówi na ten temat Henryk Markiewicz: Naturalizm ukazuje złoczyńców, ich bezradne, choć często takŝe egoistyczne ofiary, prawie nie zna natomiast bohaterów 3. Autor podkreśla takŝe, Ŝe głównym celem naturalistów było moŝliwie najdokładniejsze i najbardziej obiektywne odtworzenie rzeczywistości współczesnej 4. Zwraca uwagę równieŝ na fakt odrzucenia przez nich zasady tendencyjności społecznej. Zatem twórca powinien dochować wierności prawdzie, pokazywać rzeczywistość, nie zaś komentować i nawoływać do poprawy. Badacz wskazuje na zasadniczą tematykę krytyki naturalistycznej, która odsłania przede wszystkim kryzys moralności klas posiadających bezwzględność i zachłanność ich przedstawicieli, uległość wobec potęgi pieniądza i obłudę obyczajową. ( ) Celem ataku była równieŝ ciasnota intelektualna, prymitywizm, brak wraŝliwości estetycznej i zły smak mieszczanina 5. W centrum powieści naturalistycznej często pojawiał się obraz pewnej zbiorowości, a w mniejszym zakresie los jednostki. WaŜna jest takŝe funkcja opisów i dialogów, których głównym celem była charakterystyka bohaterów. Te powieści stanowiły niejako studium społeczno obyczajowe, uwzględniające poniekąd kwestie psychologiczne. W niniejszej pracy postaram się przeanalizować wspomniane we wstępie powieści ludowe Elizy Orzeszkowej, biorąc pod uwagę zasadniczy wpływ naturalizmu na zamieszczone w nich treści. PrzeŜycia osobiste pisarki utrwaliły w niej na długie lata kompleks kobiety opuszczonej i niekochanej. Stanisław Nahorski nie zawsze okazywał się godny ofiarowanego mu przez pisarkę uczucia, powalał sobie na niewierności w stosunku do niej. Orzeszkowa, świadoma tego, bardzo przeŝywała swoje uczuciowe rozterki. Doświadczenie było tak 3 H. Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 1978, s Ibidem. 5 Ibidem, s

4 cięŝkie, Ŝe w kilka lat później, pisząc do Henryka Elzeberga, stwierdziła: Rzecz pewna, Ŝe nie ma na ziemi piękniejszego zjawiska, jak wielka, bezwarunkowa, wzajemna i dobrze umieszczona miłość. Rozumiem to, bom i ja takŝe nie z rodu ślimaków i ja teŝ kiedyś byłam w Arkadii Kochałam mocno, szlachetnie, bez warunków i zastrzeŝeń, nie rachując się z niczym, nie lękając się świata i jego potępień ( ). Ale to nic. To, co mię spotkało, jest trafem wyjątkowym, o który nic i nikogo prócz niedoskonałej zawsze natury ludzkiej i własnej nieoględności nie obwiniam 6. Doświadczenie to znalazło odzwierciedlenie w jednej z powieści ludowych pisarki. Krystyna, główna bohaterka Nizin, swego czasu takŝe przeŝyła trudne chwile związane z nieodwzajemnionym uczuciem. Była to niegdyś piękna kobieta, która została wykorzystana przez miejscowego ekonoma, a teraz sama wychowuje dwóch synów. Akcja powieści rozpoczyna się w wiosenny wieczór, kiedy to Krystyna idzie boso przez pola do ekonoma Stefana Bahrewicza, nota bene ojca jej dzieci, aby pomógł uratować ich syna Filipa od poboru do wojska. Kobieta miała cięŝkie Ŝycie, bowiem Maksym jej były mąŝ krzywdził ją. Kiedy Bahrewicz umieścił ją w czworaku w Wólce, mogła poczuć się bezpieczniej. Orzeszkowa przedstawia koleje losu kobiety, akcentując jej samotność, brak wsparcia ze strony bliskich, a takŝe wielką, matczyną miłość i poświęcenie. Krystyna kochała Stefana Bahrewicza. On jednak, przed laty, porzucił chłopkę dla kobiety z bogatego domu Madzi. Jak pisze Orzeszkowa: serce walczyło w nim z rozumem, i rozum zwycięŝył 7. Z kolei jego córka Karolcia zakochana jest w zamoŝnym adwokacie Ludwiku Kaprowskim, ale on myśli o Klarze niemieckiej szansonistce. Stefan, widząc jak jego córka cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości, uświadamia sobie jak bardzo skrzywdził Krystynę. Jego Ŝona, Madzia, nazywa ją chamką i traktuje jako zagroŝenie, gdyŝ ma świadomość, Ŝe Stefan darzył ją ogromnym uczuciem. Orzeszkowa patrzy na świat z perspektywy kobiecej i ukazuje tragizm związany z róŝnicami społecznymi. Miłość Krystyny i Stefana otacza tłem obyczajowym i przedstawia jej genezę. Ukazuje historię rodzin róŝniących się pozycją w hierarchii ziemiańskiego świata. Stefan jest jednym z najwaŝniejszych bohaterów tej powieści. Zajmuje od blisko dwudziestu lat najlepszą z kilku ekonomskich posad w dobrach kranowolskich. Sprawuje teŝ opiekę nad folwarkiem. Docenia starania Ŝony, która wykreowana została przez autorkę na wzorową gospodynię. Stefan Bahrewicz, pragnąc uchronić swoje dzieci przed zacofaniem, zatrudnia guwernantkę pannę Szurkowską która uczy jego córki języka francuskiego, gry 6 E. Jankowski, Eliza Orzeszkowa, Warszawa 1964, s E. Orzeszkowa, Niziny, Warszawa 1974, s

5 na fortepianie, wyszywania, śpiewania. Orzeszkowa, prezentując postacie ze świata wiejskiego, kontrastuje je z bohaterami świata mieszczańskiego, ukazując przy tym prymitywizm, zacofanie i biedotę tych pierwszych. Warto zwrócić uwagę na postać Ludwika Kaprowskiego. To człowiek zamoŝny, podróŝnik - zwiedził Warszawę, Petersburg. Uznawany jest za typowego dorobkiewicza, który twierdził, Ŝe Ŝycie bez pieniędzy jest głupstwem 8. Rózia córka Stefana w sposób bardzo dobitny określa stosunek Ludwika do świata wiejskiego. Stwierdza: kuzynek, z wielkiego świata kawaler, pogardza swymi krewnymi dlatego, Ŝe są wieśniakami i parafianami 9. Ale ona takŝe próbuje izolować się od tej społeczności. Kiedy Ludwik postanawia, Ŝe zeswata ją z wiejskim chłopakiem Karolem dziewczyna oznajmia: Nam tutejsi kawalerowie nie w guście. My lubimy tylko młodzieŝ miejską 10. Interesującą postacią w powieści jest Mikołaj, który dba o rozwój mieszkańców swojej wsi. Wyrabia skrzypce i rozdaje je dzieciom, pragnąc rozbudzić w nich jakąś pasję. Czyta teŝ chłopom otrzymane przez nich listy. W wyniku tego darzony jest przez ludzi wielkim szacunkiem i zaufaniem. Orzeszkowa kontrastuje wielkomiejski świat z przejmującym obrazem wiejskiego Ŝycia w czworakach. Tak opisuje to miejsce: Budynek ten zawierał mieszkania dla rodzin czterech parobków, z których kaŝda miała tam posiadać izbę i komórkę z osobnym wejściem. Ale gospodarstwo w Wólce wymagało parobków ośmiu, czworak zaś znajdował się tam jeden 11. I dalej przedstawia Orzeszkowa wygląd izby, w której mieszkała Krystyna wraz z dwoma synami: Jak wyglądała izba ta? Była ona obszerną, ale bardzo niską, ze ścianami i sufitem prawie do czarności okopconymi, z podłogą ubitą z gliny i jednym małym oknem, przez którego ramy wlatywały powiewy marcowego wiatru 12. Pisarka przedstawia takŝe wyzysk, jakim posłuŝyli się przedstawiciele mieszczaństwa w stosunku do biedoty wiejskiej. Krystyna pragnie uchronić swego syna przed słuŝbą wojskową. W związku z tym postanawia oddać wszystkie oszczędności swojego Ŝycia człowiekowi, który obiecał jej pomóc w tej sprawie. Orzeszkowa akcentuje tutaj wielkie matczyne poświecenie i podkreśla, Ŝe rodzina jest dla bohaterki jedną z najwaŝniejszych wartości. Dostrzec moŝna w tej powieści silny związek człowieka z ziemią oraz przeświadczenie, Ŝe to z niej człowiek wyrasta, jej zawdzięcza urodzaj i dostatek. Pojawiają 8 E. Orzeszkowa, Niziny, Warszawa 1974, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s.48. 5

6 się takŝe pieśni ludowe, a w dialogach widoczna jest gwara. Warto równieŝ zwrócić uwagę na ludową mentalność, przejawiającą się w przesądach, zwłaszcza kiedy Madzia Bahrewiczowa kieruje do córki słowa: Rózia patrzaj, Ŝebyś mnie we wtorek przypomniała o postnym obiedzie. Będziem wszyscy na intencję Karolki dziewięć wtorków do świętego Antoniego pościć 13. Orzeszkowa wykreowała w swej powieści ludowych bohaterów, ale nie są oni typowi. Pogłębiła bowiem ich analizę psychologiczną, która uwidacznia się przede wszystkim w rozbudowanych opisach. Z kolejnej powieści Elizy Orzeszkowej, napisanej w 1885 roku, takŝe wyłania się pesymistyczny obraz wiejskiej społeczności, w której zacofanie doprowadza do tragedii. Zasadniczą treścią Dziurdziów jest los Pietrusi, na której wieśniacy dokonują okrutnego mordu, podejrzewając kobietę o czary. Pisarka ukazuje w tym utworze białoruską wieś i jej folklor. Dokonuje przy tym trafnej charakterystyki społeczeństwa chłopskiego. Bardzo oryginalna jest kompozycja powieści, która rozpoczyna się i kończy na sali sądowej. I tutaj odnaleźć moŝna odniesienie do biografii pisarki. Bowiem związek Orzeszkowej z obrońcą prawnym, Stanisławem Nahorskim, ułatwił jej drogę do odwiedzenia sal sądowych. W liście do jednego z redaktorów, proszących pisarkę o przysłanie nowego utworu, Orzeszkowa pisze: Liczę tu trochę na mające w Godnie odbyć się posiedzenia sądów kryminalnych, mając nadzieję, Ŝe mi one dostarczą jakiegoś tematu z natury głębin społecznych. Od pewnego czasu przestałam całkiem fantazjować i potrzebuję koniecznie widzieć, słyszeć, dotknąć się, aby pisać. Nie wiem, czy to jest wynik starości ostudzającej wyobraźnią lub dojrzałości zraŝonej do najpiękniejszych choćby bajek. ( ) OtóŜ prawdopodobnie nowelę dla Was znajdę w listopadzie w sali sądowej. Zobaczymy 14. Wkrótce, zgodnie z załoŝeniami, Orzeszkowa rozpoczęła pracę nad Dziurdziami. Bohaterami utworu są: Pietrusia, młoda Ŝona kowala oraz chłopska rodzina Dziurdziów, Ŝywiąca do niej liczne urazy, spowodowane zazdrością i zacofaniem. Gromadę chłopską moŝna tu potraktować jako bohatera zbiorowego. Autorka zaznacza wyraźnie obyczaje i mentalność ludu. Wieś, w której rozgrywa się akcja, oddalona jest od dworu, stanowi niejako autonomiczną, odizolowaną przestrzeń. Centralnym punktem jest chata Piotra Dziurdzi. Wszystko, co występuje poza tym światem jest złe. Mieszkańcy Suchej Doliny wierzą własnej prawdzie, opartej na zabobonach, a prawo stanowi ten, kto ma władzę. Ludność tu Ŝyjąca, co jakiś czas roznieca wśród dróg rozstajnych Suchej Doliny ogień z osinowego drzewa i jest przeświadczona, Ŝe kobieta, która pierwsza nadejdzie na palenisko 13 Ibidem, s E. Jankowski, Eliza Orzeszkowa, Warszawa 1964, s

7 jest wiedźmą. Jedynym trzeźwo myślącym wydaje się być Klemens Dziurdzia, syn Piotra, który nie wierzy w istnienie czarownic. Gdy wypowiada swoje zdanie na ten temat, wywołuje oburzenie ludu. Jakub Szyszko stwierdza: Za dzidów, pradziadów naszych przychodziła, to czemuŝby i teraz nie miała przyjść? 15. A Stefanowi oznajmia, Ŝe wiedźma musi istnieć, gdyŝ rzuciła urok na krowy, które teraz nie dają mleka. Klemens podaje na to następujący argument: Wiadomo! Susza taka, Ŝe niech Pan Bóg broni, pasza kiepska to i mleko przepadło 16. Ludzie są przeświadczeni o swojej racji, wierzą w utarte przekonania i nic nie jest w stanie skłonić ich do zmiany myślenia. Zatem, kiedy Pietrusia, przechadzając się doliną, trafia na ogień, zostaje okrzyknięta wiedźmą. Od tej pory wszyscy odwracają się od niej, szemrają, a kobiety nie przychodzą juŝ śpiewać wspólnie pieśni, jak to bywało co niedzielę. Związek Pietrusi z Aksenią stanowi kolejny czynnik, potwierdzający to, Ŝe jest ona czarownicą. Aksenia babcia dziewczyny - posiadała ogromne doświadczenie Ŝyciowe, potrafiła teŝ przewidywać przyszłość, zajmowała się znachorstwem. Zdradziła wnuczce wiele wskazówek dotyczących leczenia ziołami, co mieszkańcy Suchej Doliny wykorzystali jako argument przemawiający za tym, Ŝe jest wiedźmą. Sprzecznym jednak wydaje się fakt, iŝ wśród tamtejszej ludności Pietrusia uchodziła za uosobienie ufnej Ŝyczliwości wobec świata, dobroci, miłości. Dlatego nic nie usprawiedliwia zbrodni, której dokonali na kobiecie Piotr, Stefan, Szymon i Klemens Dziurdziowie. W powieści pojawiają się takŝe inne elementy związane z wierzeniami ludu. Aksenia radziła wnuczce, by wyjawiła jej imię męŝczyzny, za którego chciałaby wyjść, a ona sprawi, Ŝe tak się stanie: Wszelakie są na to sposoby. MoŜna nietoperza w mrowisku zakopać i jak go mrówki ze wszystkim zjedzą, z kosteczek jego jedną taką wybrać; moŝna i ziela takiego poszukać, co nazywa się zaharduszką, a korzonki ma takie jak niby to dwie rączki połączone MoŜna i innego ziela 17. Pietrusia nie potrzebowała jednak takiej pomocy, gdyŝ była przekonana, Ŝe Michał Kowalczuk oŝeni się z nią. Pewnego dnia, kiedy wypiekała chleb, spostrzegła, Ŝe jeden z bochenków jest pęknięty. Według wierzeń ludu to zła wróŝba ktoś bliski odejdzie I rzeczywiście tak się stało Michała wezwano do wojska, ale kiedy wrócił po sześciu latach, oŝenił się z Piotrusią. W czasie nieobecności Michała, kobiety ze wsi namawiały ją, by wyszła za Stefana Dziurdzię, który zabiegał o jej względy, wysyłał do niej swaty, ale ona bała się go, twierdziła, Ŝe będzie ją bił. Z tego względu zrodziła się w Stefanie chęć zemsty na niej, a uraŝona duma popchała go do zbrodni. 15 E. Orzeszkowa, Dziurdziowie, Warszawa 1974, s Ibidem, s Ibidem, s

8 Aksenia, wykorzystując swoje umiejętności, doradziła Piotrowi Dziurdzi, jak wyleczyć jego syna Jasiuka. Najpierw poleciła Piotrowi, by pojechał z nim na odpust do cudownego miejsca, ale gdy to nie pomogło, kobieta nakazała wyprowadzić chłopca na suchy piasek. I to poskutkowało Jasiuk wyzdrowiał. Pewnego dnia ktoś ukradł Piotrowi z komory płótno. Poszedł on po radę do staruszki, która znalazła sposób na wskazanie złodzieja. Zaproponowała zabrać sito lub Ewangelię i wbić w nie noŝyce. Następnie naleŝało wypowiadać róŝne nazwiska, a na czyje nazwisko sito zakręci się, ten jest winny kradzieŝy. Michał, mąŝ Pietrusi, jako jedyny nie wierzył w te zabobony. Pobyt w wojsku wykształcił w nim trzeźwe spojrzenie na rzeczywistość, pogardę dla przesądów. Tak oto uspokaja Ŝonę zaniepokojoną agresywnym zachowaniem mieszkańców Suchej Doliny: Ja teŝ duŝo świata schodził i niemało widział i słyszał, a nigdy nie i wdział i nie słyszał, Ŝeby gdzie wiedźmę palili. Teraz juŝ tego robić nie wolno. Teraz juŝ tego nie ma 18. Aksenia była utwierdzona w przekonaniu, Ŝe wszystkie wiedźmy mają na plecach czerwony znak od czartowskiego kopyta. Szukała przyczyn, dla których jej wnuczkę lud tak znienawidził. Pytała: MoŜe ty w świętą niedzielę robiła co takiego, co pozwolone nie jest? 19. Jednak punktem kulminacyjnym i bodźcem do zaatakowania Pietrusi była spadająca nad jej domem gwiazda, którą chłopi zobaczyli pewnego wieczoru. Byli przekonani, Ŝe to czart wpada przez komin. Po tym, co zobaczyli juŝ nie mieli wątpliwości jest wiedźmą. Orzeszkowa akcentuje teŝ plotkarstwo wiejskie. W jednym z rozdziałów czytamy: Babskie języki latały jak młyńskie skrzydła 20. Zwraca uwagę na to, jak waŝnym dniem dla ludności wiejskiej była niedziela: Nazajutrz była niedziela, a wiadomo, Ŝe w niedzielę chłopu i chłopce wszystko na świecie jaśniej i piękniej wygląda, bo choć i dnia tego jaką taką robotę dokonać muszą, lecz po jej dokonaniu nie schylają juŝ twarzy nad zagonem lub tokiem stodoły, nad balią albo nićmi sobie mogą na słońce, niebiosa i wszystko, co z ziemi wysoko wyrasta, chodzić, siedzieć, śmiać się, gadać i śpiewać co kto chce 21. Pisarka wiejskie sceny przeplata pięknym opisem krajobrazu. Stosuje przy tym często obrazowanie metaforyczne, nastawiona jest na kolorystykę, oddziaływanie na zmysły czytelnika. Akcentuje teŝ Orzeszkowa jak ogromną rolę odgrywała praca w Ŝyciu bohaterów. Traktowali ją jak świętość, sakralizowali. 18 Ibidem, s Ibidem. 20 Ibidem, s Ibidem, s

9 W powieściach ludowych uczyniła Orzeszkowa bohaterem zbiorowym lud białoruski. Zwróciła uwagę na specyficzną gwarę tego regionu, którą moŝemy obserwować w dialogach bohaterów. W obu powieściach autorka ukazuje Ŝycie chłopskie w podobnej perspektywie. Podkreśla w nich dramaty społeczne swego czasu, zwracając uwagę na sprawę istotną - to ciemnota, zacofanie są główną przyczyną nieszczęść bohaterów. Orzeszkowa udowadnia, Ŝe zbrodnia Dziurdziów jest przeraŝająca, bo ofiarą stała się kobieta Ŝyczliwa wszystkim, a zabobonność mieszkańców Suchej Doliny doprowadziła do nieszczęścia. Warto zwrócić uwagę takŝe na fakt, iŝ zbrodni tej nie dokonali psychopatyczni mordercy, ale zwykli ludzie, posiadający świadomość ludzkiej moralności. Pisarka przedstawia genezę tej zbrodni, stosując specyficzną kompozycję powieści najpierw dowiadujemy się o tragedii, a następnie autorka rozwija cały wątek przyczynowo skutkowy tego zdarzenia. Jednak, co waŝne, Orzeszkowa nie dokonuje oceny moralnej tego czynu, krytykę pozostawia czytelnikowi. Widać tutaj pewne związki z determinizmem, wskazujące na zaleŝności między człowiekiem a środowiskiem. Autorka wykorzystuje w swych powieściach elementy folklorystyczne: podania ludowe, wierzenia, przytacza bajki, pieśni. Wprowadzają one w świat tych powieści elementy poetyckie. Orzeszkowa, ukazując Ŝycie wiejskiej społeczności, wskazuje na brutalność, której dopuszczają się chłopi, dokonuje aktualnej analizy społeczeństwa, nie ubarwia niczego, zachowuje się jak sprawozdawca, podający suche fakty, nieoceniający obserwowanych wydarzeń. Demaskuje prawdziwe oblicze białoruskiej wsi, łącząc elementy tragizmu z estetyką naturalizmu i realizmu. Do wypowiadanych treści stosuje konstrukcję dynamiczną. Janina Kulczycka Saloni stwierdza, Ŝe Zwolennicy i adepci naturalizmu godzili się na świat ludzki zdeterminowany czynnikami biologicznymi, ekonomicznymi i społecznymi, a takŝe dziedzictwem minionych epok, a więc niezaleŝny od poczynań jednostek ( ) 22. Taki właśnie świat wyłania się z powieści ludowych Elizy Orzeszkowej. Charakter i poczynania bohaterów w duŝej mierze wynikają z tego, w jakiej społeczności Ŝyją, z jakimi zmagają się problemami. Bieda, zacofanie, brak czynników mobilizujących do postępu, sprawiają, Ŝe ogarnia ich stagnacja. A jak powszechnie wiadomo, brak postępu powoduje regres, zatem trudno się dziwić, Ŝe w tej społeczności panuje tyle zawiści, zazdrości, chciwości, próŝności, zabobonności. Do zrewidowania charakterów, postaw i konfliktów bohaterów Orzeszkowa wykorzystuje głównie sceny zbiorowe. Często stosuje szyk przestawny zdania, co powoduje uwznioślenie wypowiedzi. Podkreśla tym samym waŝność i doniosłość historii, z którą dzieli 22 J. Kulczycka Saloni, Naturalizm [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław 2002, s

10 się z czytelnikiem. Charakterystyczne dla powieści ludowych jest występowanie bohaterów z nizin społecznych, drobnomieszczaństwa, chłopów, a co za tym idzie - zainteresowanie warunkami ich egzystencji i pracy. Orzeszkowa wprowadza do kompozycji ciąg luźnych scen, charakterystyczne opisy, które umoŝliwiają dogłębne zrozumienie psychiki i losów wiejskiej społeczności. Jak zaznacza Henryk Markiewicz, Orzeszkowa nazwała w korespondencji Niziny i Dziurdziów powieściami realistycznymi 23, czyli ukazującymi prawdę o Ŝyciu. Podkreśla takŝe, Ŝe realizm w sądach teoretyków literatury występuje często dla oznaczenia współczesnej powieści z kręgu naturalistycznego. Narrator jest w tych powieściach wszechobecny i jak określił go Andrzej Gurbiel: hiperdomyślny 24.Wprowadza w tych powieściach charakterystyki przeŝyć postaci, opisy przyrody, wyglądu zewnętrznego, wnętrz mieszkań. Dystansuje się w pewien sposób od zbiorowości wiejskiej, unikając komentarzy zachowań bohaterów. W powieściach tych magia zderza się z realiami. Elementem odnoszącym się do realizmu jest obiektywizm pisarki wobec przedstawionych zjawisk, ukrywanie własnego stosunku emocjonalnego do opisywanych wydarzeń. Poprzez uszczegółowienie narracji, zwolnienie jej tempa oraz upodobnienie jej do języka potocznego, autorka takŝe nawiązała do estetyki realizmu. Dlatego powieści ludowe Elizy Orzeszkowej moŝna potraktować jako kumulację realizmu i naturalizmu. Asia 23 H. Markiewicz, Realizm [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław 2002, s A. Gurbiel, O Dziurdziach Elizy Orzeszkowej [w:] Pozytywizm, wyboru dokonała D. Knysz Tomaszewska, Warszawa 1997, s

11 Literatura podmiotowa: 1. Orzeszkowa E., Dziurdziowie, Warszawa Orzeszkowa E., Niziny, Warszawa Literatura przedmiotowa: 1. Borkowska G., Pozytywiści i inni, Warszawa Gurbiel A., O Dziurdziach Elizy Orzeszkowej [w:] Pozytywizm, wyboru dokonała D. Knysz Tomaszewska, Warszawa Jankowski E., Eliza Orzeszkowa, Warszawa Markiewicz H., Pozytywizm, Warszawa Orzeszkowa E., Kilka uwag nad powieścią [w:] Pozytywizm, wyboru dokonała D. Knysz Tomaszewska, Warszawa Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław