Drewno zabytkowe: badania i konserwacja w XXI wieku. The Heritage Wood: Research & Conservation in the 21st century

Transkrypt

1

2 Drewno zabytkowe: badania i konserwacja w XXI wieku The Heritage Wood: Research & Conservation in the 21st century Warszawa 2013

3 Redaktor prowadzący: Robert Pasieczny Redakcja naukowa: dr Malgorzata Sawicki dr Austin Nevin Kate Seymour Marcin Draniak dr Elżbieta Pilecka-Pietrusińska prof. Iwona Szmelter Redakcja i korekta polskiej wersji językowej: Magdalena Mastykarz Disclaimer These papers are published and distributed by the International Council of Museums Committee for Conservation (ICOM-CC), with authorization from the copyright holders. The views expressed do not necessarily reflect the policies, practices, or opinions of ICOM-CC. Reference to methods, materials, products or companies, does not imply endorsement by ICOM-CC. Copyright by ICOM and Authors Projekt okładki, skład, łamanie i druk: Agencja Wydawnicza i Reklamowa AKCES ul. Kossaka 15, Warszawa tel.: akces500@interia.pl Wydawcy: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów ul. Goraszewska Warszawa ISBN NIMOZ: Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie Krakowskie Przedmieście Warszawa ISBN ASP:

4 Spis treści Wstęp...7 Ochrona polichromii ściennych na drewnie na przykładzie wybranych świątyń drewnianych w Polsce i na świecie...9 Badania dotyczące zastosowania nanokompozytu polimerowego (PNC) przy konserwacji drewnianej łodzi z Abu Roasz z pierwszej dynastii 2950 r. p.n.e Konserwacja i restauracja drewnianego mostu zwodzonego w Valletcie Portret króla Władysława Jagiełły wpływ czynników zewnętrznych na stan zachowania drewnianego podobrazia i polichromii. Prezentacja badań i zabiegów konserwatorskich Jeden, szczególny przypadek malarstwa na desce z Muzeum Eremitani. Rozwiązania konserwatorskie Siedząca Panna Maria malowana przez Mistrza Ołtarza Kefermarkt. Specyfikacja monochromatycznego opracowania powierzchni rzeźby Holzsichtigkeit Badając miniaturowe arcydzieła badania techniczne różańców z bukszpanu z Kolekcji Thomson w Art Gallery of Ontario Radiografia o wysokiej rozdzielczości cyfrowej do monitorowania zabiegów impregnacji drewna Drewno w architekturze Nepalu. Badania obiektów z Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie Arkana sztuki mistrza Schnella. Ewaluacja projektu badawczego Wisteria konserwacja jadalni w stylu art nouveau Rodzaj całkowicie różny bliższe spojrzenie na technikę warsztatu Davida Roentgena przez pryzmat owalnego biurka Konserwacja strukturalna sześciu obrazów na drewnie autorstwa Hansa Süssa z Kulmbachu (ok ) ze zbiorów bazyliki Mariackiej w Krakowie projekt realizowany w ramach Getty Panel Paintings Initiative Sklejka jako podłoże malarskie wstępny zarys problematyki Sto lat otwartej ekspozycji zewnętrznej: konserwacja kultowych słupów totemowych (totem poles) w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej Strukturalna konserwacja obrazów na podłożu drewnianym. Metody postępowania konserwatorskiego, konsolidacji i wzmacniania paneli drewnianych Polichromowane drewniane wnętrze z Damaszku wielometodyczne podejście do identyfikacji technik produkcji, materiałów i tła historii sztuki Elektroakustyczna metoda wykrywania owadów niszczących drewno dóbr kultury Projekt konserwacji Herkulanum charakterystyka archeologicznego, mokrego drewna przy użyciu pirolitycznej techniki spektrometrii masowej Badania wytrzymałościowe drewna lipowego (Tilia cordata) zdegradowanego przez grzyb Coniophora puteana, konsolidowanego Paraloidem B Dokumentacja WoodCultHer 2.0 wykorzystanie urządzeń komórkowych i systemów skanowania 3D do raportów konserwatorskich Badania nad technologią budowy strukturalnej dwóch romańskich frontali ołtarzy w Katalonii Konserwacja i badania technologiczne rzeźby Chrystus na osiołku warsztatu Michaela i Gregora Erhartów, Konserwacja polichromowanej drewnianej rzeźby egipskiej studium badawcze Drewniane sklepienie kasetonowe z Oratorio della Buona Morte w Ferrarze badania dotyczące możliwości i niepowodzeń postępowania konserwatorskiego Konserwacja strukturalna podobrazi drewnianych dwóch dzieł przypisywanych Giulio Romano przeprowadzona w ramach stażu Getty Panel Paintings Initiative w Londynie Azjatyckie historyczne wnętrza i ruchome dzieła sztuki dekoracyjnej w europejskich domach szlacheckich. Konserwacja i badania naukowe azjatyckich dzieł sztuki z laki Badania nad skutecznością stosowanych środków i metod wzmacniających drewno zabytkowe Historyczne wnętrza w syryjskich rezydencjach z XVIII i XIX w. materiały, techniki, zniszczenia i podejście do konserwacji Wpływ warunków impregnacji na rozmieszczenie środka impregnującego w strukturze drewna Nadaje się dla króla konserwacja i rekonstrukcja starożytnych drewnianych mebli z Gordion w Turcji

5 Emisja akustyczna jako nowe narzędzie do oceny wpływu niestabilności mikroklimatu na drewniane obiekty zabytkowe Zagrożenia dla drewnianych obiektów zabytkowych wynikające z właściwości rozpuszczalników żywic stosowanych w zabiegach impregnacji wzmacniającej Interdyscyplinarne podejście do identyfikacji i autorstwa Sądu Ostatecznego, tryptyku z Muzeum Narodowego w Gdańsku przypisywanego Hansowi Memlingowi Wpływ konstrukcji parkietażowej i mikroklimatu pomieszczeń ekspozycyjnych oraz magazynowych na stopień zniekształcenia i stan zachowania wybranych obrazów tablicowych Dwuźródłowa tomografia komputerowa jako nowatorska metoda badania drewnianych obiektów zabytkowych Klimat dla drewna Zastosowanie farby olejnej zieleń miedziowa we wnętrzach dworku Eidsvoll w Norwegii analiza odbarwionej farby architektonicznej z 1814 r Supramolekularne środki konsolidujące do konserwacji mokrego drewna archeologicznego Konserwacja obrazu Lucasa Cranacha Starszego Chrystus błogosławiący dzieci ze zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu zastosowanie współczesnych technik badawczych Studiowanie problemów konserwacji tajwańskich tradycyjnych świątyń przypadek polichromii Strażników bram na drzwiach ze świątyni Tainan Xingjigo Analiza i dokumentacja drewna zabytkowego z użyciem technologii skanowania Badania techniczne oraz identyfikacja starożytnego, malowanego egipskiego sarkofagu z drewna Konsolidacja Świętego Antoniego Wielkiego. Metoda wypełniania tuneli po owadach niszczących drewno Modelowanie 3D w badaniach drewnianych średniowiecznych struktur ołtarzy z Katalonii Badanie trofealnych ram z kolekcji Mauritshuisa dwie różne techniki złocenia na holenderskich ramach z 1660 r Wzmacnianie drewna zabytkowego poprzez aplikację materiału kompozytowego na bazie taśmy CFRP Prace konserwatorskie w świątyni Le-Cheng-Gong w Taichung, w Tajwanie Przydatność metody sztucznego starzenia drewna sosnowego i dębowego do oceny zmian zachodzących w zabytkowych elementach drewnianych pracujących w warunkach zewnętrznych Współczesne drewniane podłoża malarskie a końcowe efekty w kopii malarskiej Puzzle, które mają 3 tys. lat strategiczne podejście do powtórnego odrestaurowania i ponownego montażu zachowanego we fragmentach wieka antropoidalnej, starożytnej egipskiej trumny Konserwacja wybranych obiektów z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie Porównanie wybranych właściwości mechanicznych drewna czarnej dębiny ze średniowiecznego podgrodzia w Płońsku z drewnem współczesnym Badania biologiczne i fizykochemiczne reliktów przeprawy mostowej z terenu Ostrowa Lednickiego Badanie i postępowanie konserwatorskie dotyczące krzyża uświęconego z przełomu XVIII i XIX w. z Góry Athos Akustyczne wykrywanie owadów Xylophagous w instrumentach muzycznych Gotycka Pieta z bazyliki ojców dominikanów w Jarosławiu analiza technologiczna polichromowanej drewnianej rzeźby przy użyciu nieinwazyjnych metod badawczych Zakodowana kolorowa historia identyfikacja pigmentu na wieku Sarkofagu Ptolomejskiego Dziecka jako pomoc w identyfikacji powtórnie wykorzystanych elementów konstrukcyjnych Zabezpieczenie zabytkowego drewna przed podziemnymi termitami w Jazd, w Iranie. Studium przypadku: Lustrzany Pałac Muzeum Prace badawcze i konserwatorskie dotyczące XVIII-wiecznych, tradycyjnych ikon malowanych na podłożu drewnianym, z regionu Maramuresz: Trzy hierarchie z drewnianego kościoła Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Ieud Techniczne studium materiałów i występowania biodegradacji w drewnianej, grecko-rzymskiej tarczy Powrót do źródeł. O roli badań archiwalnych w rekonstrukcji historii i konserwacji mebli na przykładzie dzieł Louisa Delanoisa z Łazienek Królewskich w Warszawie Badania konserwatorskie malarstwa ściennego z XVIII w. w drewnianych kościołach z regionu Maramuresz Opracowanie wzornictwa, konstrukcji oraz technologii wykończenia powierzchni drewnianych posadzek ozdobnych w rekonstruowanym dworze w Kolbuszowej Projekt konserwacji Herkulanum: identyfikacja materiałów organicznych stosowanych na malowanym drewnie archeologicznym Projekt oceny metod czyszczenia markieterii Boulle a Zarządzanie schematem konserwacji pozłacanego, polichromowanego, rzeźbionego dzieła sztuki z wykorzystaniem aplikacji programu Open Source. Studium przypadku bram świątyni z ortodoksyjnego Templon w północnej Grecji

6 Smocze Sanie studium techniczne i konserwacja pojazdu konnego. Badania na temat zachowania i potrzeby powłoki zabezpieczającej na uszkodzonych złoceniach olejnych Konserwacja drewnianych struktur architektonicznych nowe warunki, potrzeby i perspektywy Zmiany właściwości drewna dębu po trzech latach ekspozycji w warunkach podwodnych na stanowisku archeologicznym w Zatoce Puckiej Badania stopnia degradacji mokrego drewna wykopaliskowego z Biskupina. Charakterystyka metodami klasycznymi i instrumentalnymi Protection of mural polychromy on wood based on the selected wooden temples in Poland and around the world A study on the application of a Polymer nano-composite (PNC) in conservation of the Abu Rouash wooden boat from the First Dynasty 2950 B.C.E The conservation-restoration treatment of the Valletta timber drawbridge The Impact of external factors on the condition of the wooden support and polychromy of the Portrait of King Władysław Jagiełło A presentation of research and conservation treatment One particular case of a panel painting from the Eremitani Museum and solutions for its conservation Seated Virgin Mary by Master of the Kefermarkt Altarpiece. Specification of the sculpture s monochrome surface treatment, so called Holzsichtigkeit Investigating miniature masterpieces: The technical study of boxwood prayer beads in the Thomson Collection at the Art Gallery of Ontario High-resolution digital radiography for monitoring wood impregnation treatments Wood in architecture of Nepal: research on objects from The Asia and Pacific Museum in Warsaw The mysteries of Martin Schnell s art and craft: Evaluation of the research project Wisteria The Conservation of an Art Nouveau Dining Room A Type Completely Different. A closer look at Roentgen s techniques through the lens of an oval writing table Structural conservation and restoration of six panel paintings by Hans Süss von Kulmbach (c ) from St. Mary s basilica in Kraków: project realised under the Getty s Panel Paintings Initiative Plywood as a support for a painting a discussion of problematic issues Years of Open Display: Treatment of Totem Poles at the American Museum of Natural History The structural conservation of panel paintings. The methods of treatment, consolidation and strengthening of wooden panels A polychrome wooden interior from Damascus: a multi-methodical approach for the identification of manufacturing techniques, materials and art historical background Electro-acoustic method for detection of wood-destroying insects in cultural heritage objects The Herculaneum Conservation Project: Characterisation of Archaeological Waterlogged Wood by Pyrolitic and Mass Spectrometric Techniques The strength tests for lime wood (Tilia cordata), degraded by the fungus Coniophora puteana and consolidated with Paraloid B WoodCultHer documentation 2.0: the use of mobile devices and 3D scanning system for condition reports Research on technology of the support structure of two Catalan Romanesque altar frontals Conservation and technological research of the sculpture Christ on a donkey, , from the workshop of Michael and Gregory Ehrhart Treatment and Conservation of a Polychrome Egyptian Wooden Sculpture: A Case Study The wooden lacunar ceiling of the Oratorio della Buona Morte in Ferrara: investigations on features and failures for conservation treatment Structural treatment of a panel attributed to the school of Giulio Romano the results of my Getty PPI training Historic Asian interiors and decorative mobiliar in European noble houses. Restoration and scientific investigation of Asian lacquer works of art Research on the effectiveness of materials and methods used for strengthening of heritage wood Historic interiors in Syrian residences of the 18th & 19th centuries: materials and techniques, deterioration, and conservation approaches An effect of impregnation conditions on the distribution of a consolidant in the wood structure Fit IT for a King: Conservation and Reconstruction of the Ancient Wooden Furniture from Gordion, Turkey Acoustic emission as a new tool for the assessment of microclimate instability impact on wooden art objects Hazards to heritage wooden objects caused by the solvents of resins, used for impregnation treatments Interdisciplinary approach to the identification and authorship of The Last Judgement triptych from the National Museum in Gdańsk attributed to Hans Memling Influence of the cradle structure and microclimate on the degree of distortion and the condition of panel paintings from the National Museum in Warsaw

7 X-ray Dual Source Computed Tomography as a modern tool in the investigations of wooden objects Climate4Wood The use of copper green oil paint in the interiors of the Eidsvoll manor in Norway: analysis on a discoloured architectural paint from Supramolecular consolidants for the preservation of waterlogged archaeological wood The Conservation of Lucas Cranach the Elder s Panel Painting Christ Blessing the Children from the Collections of the Wawel Royal Castle: The Use of Modern Analytical Techniques A Study of Taiwan s traditional Temples Restoration Problems: The Case of Tainan Xingjigo Temple s Door-gods Polychromy Laser scanning in the analysis and documentation of historic wood Technical examination of an ancient Egyptian painted wooden sarcophagus The Consolidation of Saint Anthony the Great. A method to fill woodworm tunnels D modelling for research on medieval wooden altarpiece supports from Catalonia Investigating the Mauritshuis trophy frames: Two different gilding techniques on Dutch trophy frames during the 1660 s Strengthening heritage wood through the application of composite materials based on Carbon Fibre Reinforced Polymer (CFRP) tape The restoration of the Le-Cheng-Gong Temple, Taiwan Usefulness of artificial aging of pine and oak to assess changes in the historical wooden elements working in outdoor conditions The effect of the use of a modern wooden support for copying a 17 th C. panel painting A 3000 year old puzzle: a strategic approach for de-restoring and reassembling a fragmented ancient Egyptian anthropoid coffin lid Conservation of selected lacquered objects from the collection of the National Museum in Warsaw A comparison of the mechanical properties of medieval black oak wood from Płońsk with those of contemporary wood Biological and physico-chemical studies of waterlogged wooden remains from a bridge from the area Ostrów Lednicki, Poland The study and treatment of a late 18th mid 19th C. Sanctification Cross from Mount Athos Acoustic detection of Xylophagous insects in musical instruments Gothic Pieta from the Dominicans Basilica in Jarosław: technological analysis of the polychrome wooden sculpture using non-invasive examination methods Colour-coded history: Pigment Identification on a Ptolemaic Child Sarcophagus Lid as an Aid in Identifying Reused Structural Elements Conservation of Heritage wood against subterranean termites in Yazd-Iran. Case study: Mirror Palace Museum Research and conservation of 18 th C. wooden painted icons, from the Maramures region: The Three Hierarchs from the wooden church of Nativity of the Virgin, Ieud The technical study of the materials and the presence of the biodegradation of a Greco-Roman wooden shield Back to the sources: on the role of archive-based research in the reconstruction of history and conservation, through the example of Louis Delanois furniture of the Łazienki Królewskie (Royal Bath) Palace in Warsaw Studies of mural painting conservation treatments of 18 th C. wooden churches from the Maramures Region in Romania Study of the design, structure and technology of manufacture of decorative wooden parquets in the Kolbuszowa Manor House under reconstruction The Herculaneum conservation project: identification of the organic materials used on painted archaeological wood Evaluation project for cleaning methods on Boulle marquetry Managing and communicating a conservation scheme of gilded polychrome wood-carved work of art, utilizing open source software applications. The case study of the sanctuary gates from an orthodox templon in northern Greece The Dragon sleigh: technical study and treatment of a horse drawn vehicle. Research on the behaviour and the need of a protective coating on damaged oil-mordant gilding Conservation of wooden architectural structures - new conditions, requirements, and prospects Changes in the properties of oak wood after three years of exposure to the underwater conditions at the archaeological site of the Puck Bay Analyses of the degree of degradation in wet archaeological wood from Biskupin. Characteristics provided by conventional and instrumental methods

8 Wstęp ICOM-CC (International Council of Museums Committee for Conservation) liczący ponad 2 tys. członków jest największym międzynarodowym komitetem w ramach organizacji ICOM aktywnie propagującym współpracę pomiędzy 21 specjalistycznymi grupami komitetu (Working Groups), a także z innymi komitetami ICOM oraz organizacjami kultury i sztuki. Znakomitą formą upowszechniania takiej współpracy są organizowane przez poszczególne grupy ICOM-CC konferencje dotyczące specyficznej tematyki. Sympozja te nie są limitowane ani liczbą uczestniczących w nich grup, ani też liczbą uczestników danej grupy, toteż stanowią doskonałą platformę komunikacyjną zarówno dla członków grup, jak i dla konserwatorów nienależących do organizacji ICOM. Udział w takiej konferencji umożliwia im prezentowanie najnowszych badań i projektów przed szeroką, międzynarodową publicznością specjalistów w różnych dziedzinach konserwacji. Konferencja Drewno zabytkowe: badania i konserwacja w XXI wieku w Muzeum Narodowym w Warszawie ma na celu poruszenie różnych zagadnień związanych z konserwacją obiektów drewnianych i drewnianych struktur architektonicznych. W przygotowaniu tego spotkania uczestniczą trzy grupy ICOM-CC: Wood, Furniture & Lacquer, Scientific Research oraz Sculpture, Polychromy & Architectural Decoration. Zaangażowanie i profesjonalizm polskich specjalistów w zakresie konserwacji drewna są dobrze znane na całym świecie, dlatego też udział dwóch polskich prestiżowych instytucji kulturalnych Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie w organizowaniu tej konferencji jest zrozumiały i w pełni uzasadniony. Główny temat sympozjum dotyczy badań i konserwacji drewna zabytkowego w bardzo szerokim rozumieniu tego zagadnienia. Obejmuje zarówno rozważanie mechanizmu zniszczenia drewna spowodowanego specyficznymi właściwościami fizycznymi i zmianami warunków środowiska, jak i dyskusję na temat zależności pomiędzy drewnianym podłożem a warstwami dekoracji powierzchni. Niniejsza publikacja prezentuje badania w zakresie zabytkowych struktur drewnianych oraz analizy dotyczące malarstwa na drewnie, zabytkowych mebli drewnianych, drewna malowanego, złoconego, lakierowanego i wszystkich innych drewnianych obiektów zabytkowych. Znajdą się tu omówienia problemów związanych z konserwacją takich obiektów oraz kwestie dotyczące zrozumienia ich procesów zniszczenia. Jednocześnie zaprezentowane zostaną właściwe rozwiązania i postępowania konserwatorskie. Tematyka i poruszane zagadnienia obejmują: nowości w badaniach naukowych dotyczących konserwacji i analizowania drewna zabytkowego, studiowanie mechanizmu destrukcji drewna spowodowanej specyficznymi właściwościami fizycznymi i zmianami środowiska naturalnego, zależności pomiędzy podłożem drewnianym a różnorodnymi warstwami dekoracji powierzchni, 7

9 nowe metody stosowane w konserwacji drewnianych obiektów, w tym polichromowanych lub pozłacanych, bez warstwy lakieru oraz obiektów lakierowanych (rzeźby, obrazy na podłożu drewnianym, meble i wyposażenie wnętrz, struktury architektoniczne i obiekty dekoracyjne), prezentację przykładów ukazujących problemy związane z konserwacją drewna zabytkowego, a także oferujących nowe rozwiązania i właściwe postępowania konserwatorskie, prezentację przykładów ukazujących złożoność badań dotyczących zabytków sztuki o podłożu drewnianym, łączących analizy techniczne z kontekstem historycznym obiektu i wynikającym z tego postępowaniem konserwatorskim. Liczymy na powstanie forum do dyskusji pomiędzy naukowcami z dziedziny konserwacji drewna, wykładowcami w zakresie konserwacji zabytków oraz praktykującymi konserwatorami. Wierzymy, że konferencja zgromadzi międzynarodowych ekspertów i stworzy możliwość konserwatorom z całego świata do wymiany poglądów oraz doświadczeń. Pokładamy również nadzieję, że niniejsza publikacja spełni Państwa oczekiwania i będą Państwo z niej zadowoleni. Redakcja: dr Malgorzata Sawicki, koordynator, ICOM-CC Wood, Furniture & Lacquer Working Group, margaret.sawicki@ag.nsw.gov.au dr Austin Nevin, koordynator, ICOM-CC Scientific Research Working Group, austin.nevin@ifn. cnr.it Kate Seymour, koordynator, ICOM-CC Sculpture, Polychromy & Architectural Decoration Working Group, k.seymour@sral.nl Marcin Draniak, koordynator, kierownik Laboratorium, Muzeum Narodowe w Warszawie, mdraniak@mnw.art.pl dr Elżbieta Pilecka-Pietrusińska, starszy konserwator, Muzeum Narodowe w Warszawie, epilecka@mnw.art.pl prof. Iwona Szmelter, Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, iwona.szmelter@asp.waw.pl 8

10 Ochrona polichromii ściennych na drewnie na przykładzie wybranych świątyń drewnianych w Polsce i na świecie Jarosław Adamowicz Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Polska jadamowicz@asp.krakow.pl Zagadnienie związane z badaniami i konserwacją polichromii ściennych na drewnie nierozerwalnie wiąże się z ochroną architektury drewnianej, która wraz z malowidłami ściennymi na drewnie wpisuje się w krajobraz kulturowy i dziedzictwo wielu krajów. Polska z obiektami, które posiada, zajmuje wśród nich wyjątkowe miejsce. Polskie przykłady polichromowanych wnętrz drewnianych świątyń różnych grup wyznaniowych wpisane są na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Od wielu lat na forach krajowych i międzynarodowych propagujemy również nasze dokonania w zakresie badań, konserwacji i prewencji konserwatorskiej obiektów architektury drewnianej i ich wyposażenia. Międzynarodowa konferencja ICOM-CC zorganizowana w 2013 r. w Warszawie jest znakomitym miejscem do podzielenia się dotychczas zebranymi dokonaniami, doświadczeniami i refleksjami w tej dziedzinie. Drewniane budowle sakralne powstające od czasów średniowiecza do współczesności stanowią niepowtarzalne, odrębne zjawisko w krajobrazie architektonicznym i artystycznym Polski. Znaczna część tego typu świątyń zachowanych do dnia dzisiejszego dekorowana jest malowidłami ściennymi. W wielu z nich znajdują się bezcenne średniowieczne tryptyki i obrazy tablicowe, które są z tymi obiektami nierozerwalnie związane. Tematyka malarstwa na drewnie w kontekście architektury drewnianej pojawia się więc tu w wielu obszarach. Możemy wyodrębnić: monumentalne malarstwo ścienne na drewnie dekorujące ściany i stropy, malarstwo dekorujące elementy stałego wyposażenia kościołów, takie jak: belki tęczowe, ławy kolatorskie, tabernakula czy ambony ściśle związane z polichromią ścienną tych wnętrz, malarstwo tablicowe reprezentowane przez średniowieczne nastawy ołtarzowe: tryptyki i dyptyki, malarstwo tablicowe reprezentowane przez obrazy samodzielne lub obrazy stanowiące część nowożytnych nastaw ołtarzowych oraz polichromie i monochromie dekorujące elementy stałego wyposażenia kościołów. Od wielu lat zespół krakowskich konserwatorów dzieł sztuki i naukowców realizuje program ochrony najcenniejszych zabytków architektury drewnianej w Małopolsce. w latach prowadzone były kompleksowe prace badawcze i konserwatorskie przy kilku drewnianych, średniowiecznych kościołach, m.in. w miejscowościach: Dębno na Podhalu, Harklowa, Grywałd, Sromowce Niżne, Trybsz, Przydonica czy Szalowa. W wielu innych obiektach odbyły się prace badawcze oraz inwentaryzacyjne. Konserwatorem prowadzącym i nadzorującym kompleksowe działania konserwatorskie jest dr Jarosław Adamowicz z Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięk- 9

11 nych w Krakowie, współautor i koordynator wielu programów badawczo-konserwatorskich polichromowanych kościołów drewnianych w Polsce. Badania własne prowadzone w innych krajach pozwalają również na prezentację kilku analogicznych przykładów stanu zachowania i ochrony tego typu zabytków np. w Austrii, Szwajcarii, Rumunii, Norwegii czy Japonii. Kilka wybranych obiektów zarówno realizacji własnych, jak i obserwacji oraz analiz będzie przedmiotem prezentacji w ramach planowanej konferencji. 10

12 Badania dotyczące zastosowania nanokompozytu polimerowego (PNC) przy konserwacji drewnianej łodzi z Abu Roasz z pierwszej dynastii 2950 r. p.n.e. O. Ali, M. AbdRahman, M. Othman, M. Abd el Aziz, E. Taha, A. Adel, A. Elkhiar, B. Gehad*, A. Medhat, H. Khalil, A. Adel, N. Badr, M. Ragab, A. Gamil, A. el Magraby, I. Ezzat, M. Dayhoum The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Laboratorium Specjalnych Projektów, Giza, Egipt * basem_gehad@gem.gov.eg Y. Tristani, M. Wuttmann Institut français d archéologie orientale, IFAO-Le Caire, Egipt M. Mostafa Ministry of State of Antiquity, Aleksandria, Egipt A. Orabi The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Oddział Przygotowywania Ekspozycji, Giza, Egipt E. Kamal The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Oddział Informacji, Giza, Egipt H. Galal The Grand Egyptian Museum, Centrum Konserwatorskie, Laboratorium Badań Mikrobiologicznych, Giza, Egipt Łódź pogrzebowa znaleziona w 2012 r. przez francuską misję w starodawnym miejscu Abu Roasz ma ogromne znaczenie dla historii sztuki szkutniczej starożytnego Egiptu. Dokumentując informacje o budowie łodzi oraz jej aspektach technologicznych, zastosowano różnorodne metody. Części metalowe i deski tworzące kadłub zeskanowano przy użyciu skanera o wysokiej rozdzielczości do 600 dpi. Sposób połączenia desek w każdej sekcji został na podstawie obrazu określony w skali dzięki temu możliwe było znalezienie zależności między wymiarami a rodzajem mocowania. Analiza sposobu budowy łodzi dała rozeznanie w zaawansowanej technologii stosowanej w tym okresie i wyjaśniła jej relacje w stosunku do późniejszych obiektów, np. łodzi Cheopsa czy łodzi ze Starego Państwa. Datowanie radiowęglowe potwierdziło datę zaproponowaną dla łodzi oraz cmentarza według kalibrowania rokiem wynikającym z analizy był 2950 r. p.n.e. Drewno i włókna roślinne są głównymi składnikami starszych łodzi. Charakterystyka drewna jest ważna nie tylko z perspektywy historycznej umożliwia ona również świadome postępowanie konserwatorskie. Poszczególne kawałki drewna deski mogą wykazywać swoiste cechy lub szczególną degradację, przez co niekiedy wymagają niestandardowego podejścia do konserwacji. Degradacja termiczna celulozy może także powodować spadek krystaliczności. Ponadto istnieje zależność pomiędzy właściwościami mechanicznymi a zachowaniem ściany komórkowej strukturalne połączenia ściany komórki drewna zwijają się pod charakterystycznym kątem i według kąta osi włókna. Jest to widoczne wyraźnie, gdy użyjemy skaningowego mikroskopu elektronowego SEM. 11

13 Celem tych doświadczalnych badań była analiza zmian wywołanych w fizycznomechanicznych właściwościach drewna, które poddano konsolidacji wybranymi żywicami. W ten sposób chciano wybrać najodpowiedniejszą metodę konsolidacji drewna, które zostało poważnie uszkodzone przez owady i mikroorganizmy. Przeprowadzono zatem kilka testów konsolidowania i zastosowania wypełniaczy, używając przy tym resztek fragmentów oryginalnej łodzi i biorąc pod uwagę różny stopień zniszczenia oraz wyglądu próbek drewna. Różnorodne materiały konsolidacyjne połączono ze sobą, tworząc kompozyty, które następnie poddawano ocenie przed serią testów przyśpieszonego starzenia (UV starzenie, starzenie cieplne) i po niej. Dzięki temu możliwe było wybranie najlepszego zespołu materiałów do stosowana w łodzi według oceny mikroskopowej (LOM, SEM), analizy FTIR i pomiaru kolorów. Ponadto doświadczenia miały na celu określenie zachowania próbek jako funkcji obu nanokompozytów polimerowych i właściwości drewna zgodnie z następującymi parametrami: gęstość, higroskopijność, skurcz objętościowy, twardość, wytrzymałość na ściskanie osiowe. Nanonauka i nanotechnologie rewolucjonizują inżynierię materiałową wszechstronnie podobnie do rewolucji chemii polimerów w inżynierii materiałowej w poprzednim wieku. Sekwencjonowanie badań eksperymentalnych doprowadziło do jednolitych metodologii przygotowań PNC z wykorzystaniem ekologicznego wspomagania ultradźwiękami. Eksperymentalne próbki były poddane działaniu (Co-MEMA, HPC) nano-foto-katalizatorów, przez co uzyskano oczywistą poprawę właściwości mechanicznych i odporności na drobnoustroje. Celem tych badań jest ewaluacja kilku wybranych nanopolimerów przy konserwacji drewnianej łodzi z Abu Roasz. 12

14 Konserwacja i restauracja drewnianego mostu zwodzonego w Valletcie Josef Aquilina Departament Konserwacji Drewna, Zabytki Malta, Malta joseph.schiro@gov.mt Po wielkim oblężeniu Malty w 1565 r. suwerenni rycerze szpitalnicy św. Jana z Jerozolimy, Rodos i Malty zbudowali niezwykle obwarowane miasto Valletta, które zostało uznane za jedną z najważniejszych struktur architektury militarnej w Europie i było w owym czasie uważane za model fortyfikacji. Dostęp do miasta umożliwiony był przez trzy bramy, które niestety w czasie panowania brytyjskiego na Malcie zostały rozebrane i zastąpione innymi. Odkrycie mostu zwodzonego typu bascule (z zastosowaniem podnoszącego urządzenia dźwigniowego z przeciwciężarem), który znaleziono jako porzucony na nieużywanym obszarze w Fort Saint Elmo w Valletcie, przyczyniło się do powstania spekulacji, czy ów most nie był pierwotnie częścią kontynentalnej bramy przedniej zwanej Porta Reale. Pierwsza część prezentacji ilustruje różne typologie mostów zwodzonych odkrytych na Malcie i w innych krajach, po czym następuje omówienie cech charakterystycznych i elementów znalezionych na drewnianym pokładzie mostu zwodzonego z Fort Saint Elmo. Druga część opisuje elementy składowe i badania naukowe, które zostały przeprowadzone na drewnie i jego wykończeniu w celu próby datowania drewnianej konstrukcji. Zostaną zaprezentowane i wyjaśnione metody, które wykorzystano do budowy mostu zwodzonego, włączając w to strukturę obramowania, połączenia stolarskie i sposoby łączenia poszczególnych części, ich system numeracji oraz dowody naznaczania narzędzi. Trzecia część prezentacji przedstawia stan zachowania mostu zwodzonego i elementy wykazujące poważną destrukcję, np.: duże zwietrzenie i erozja powierzchni, napęczniałe włókno, zagrzybienie, działanie owadów ksylofagicznych oraz zabarwienia kwasem taninowym ze względu na korozję metali zawierających żelazo. Przy uwzględnieniu opisanych teoretycznych i metodologicznych rozważań wyjaśniona zostanie aktualna interwencja konserwatorska, w tym konsolidacja, czyszczenie i zabezpieczenie drewna oraz elementów metalowych stanowiących część mostu. Interdyscyplinarne podejście do interwencji konserwatorskiej mostu zwodzonego okazało się katalizatorem dla dalszych badań, ponieważ jak do tej pory nie został odkryty żaden inny most zwodzony typu bascule z czasów rycerzy maltańskich. Jako że analiza porównawcza z innymi podobnymi mostami jest niemożliwa, tylko dalsze badania naukowe i analiza materiałów archiwalnych mogą odpowiedzieć na pytania, które pojawiły się w wyniku tej interwencji. Most zwodzony jest obecnie eksponowany w nowo otwartym centrum interpretacji Budowniczowie Twierdz (The Fortress Builders), które jest przeznaczone właśnie do prezentowania historii i osiągnięć architektury militarnej na Malcie od najwcześniejszego okresu do XX w. 13

15 Portret króla Władysława Jagiełły wpływ czynników zewnętrznych na stan zachowania drewnianego podobrazia i polichromii. Prezentacja badań i zabiegów konserwatorskich Oliwia Buchwald-Zięcina Zamek Królewski na Wawelu, Kraków, Polska oliwia@onet.pl Degradacja obrazów wykonanych na podobraziu drewnianym następuje pod wpływem wielu różnych czynników: biologicznych, chemicznych, fizykochemicznych i fizykomechanicznych. Warstwa polichromii jest matrycą odzwierciedlającą procesy zachodzące w drewnie podobrazia. Przykładem obiektu poddanego działaniu wymienionych czynników jest portret króla Władysława Jagiełły (własność Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu). Ten najstarszy znany wizerunek króla datowany na drugą ćwierć XVI w. zachował się do naszych czasów w bardzo złym stanie. W celu dokładnego określenia budowy technicznej obrazu i właściwego sformułowania programu prac konserwatorskich wykonano wiele badań fizykochemicznych, m.in.: badania w promieniowaniu luminescencji UV, reflektografii IR, RTG oraz badania chemiczne spoiwa, zaprawy i pigmentów z oryginalnej warstwy malarskiej. Wyniki badań laboratoryjnych potwierdziły, że pod warstwą przemalowań zachowało się oryginalne, renesansowe malowidło wyróżniające się wysoką klasą pod względem estetycznym i technologicznym. Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich stan zachowania drewna podobrazia, warstwy malarskiej i ramy, która jest integralną częścią obiektu, był katastrofalny. Tablica podobrazia (212 x 65 cm) zbudowana jest z trzech desek lipowych sfazowanych na krawędziach, które są sklejone na styk w układzie pionowym. Wzrost wilgotności względnej powodował ich pęcznienie, co było przyczyną licznych pęcherzy i ubytków warstwy malarskiej. Drastyczne wahania wilgotności względnej powietrza doprowadziły natomiast do pęknięcia desek. Wewnętrzna struktura drewna podobrazia została osłabiona, a w niektórych partiach całkowicie uszkodzona przez działanie grzybów, pleśni, a przede wszystkim przez żerujące w obiekcie czynne owady. Powstające w wyniku sorpcji i adsorpcji zmiany wymiarów drewna podobrazia wpłynęły na zły stan zachowania warstwy polichromii. Warstwa malarska i warstwa zaprawy o wyraźnie osłabionej wewnętrznej strukturze oraz licznych ubytkach były bardzo słabo skonsolidowane z podłożem obiekt wymagał natychmiastowej interwencji konserwatorskiej. W trakcie prac przeprowadzono proces konsolidacji odspajających się warstw obrazu, wykonano też trudny demontaż listew ramy. Funkcję stabilizującą ruchy drewna podobrazia przejęły na czas konserwacji listwy o odpowiednim kształcie, dopasowane do jego trwałych deformacji. Obiekt poddany został dezynfekcji, dezynsekcji i impregnacji. Usuwając wtórne nawarstwienia, odsłonięto renesansowe malowidło tym cenniejsze, że niemające analogii w polskim malarstwie. Wtórne nawarstwienia usunięto także z powierzchni polichromowanej i złoconej ramy. Uzupełnione zostały zaprawy i wykonano rekonstrukcję brakujących elementów kompozycji malarskiej. 14

16 Dzięki tym zabiegom obraz odzyskał wygląd najbardziej zbliżony do pierwotnego. System montażu obrazu w ramie nie zmienił się dzięki wzmocnieniu struktury drewna ramy gotycka rama pełni funkcję stabilizującą ruchy drewna podobrazia. Podczas prac konserwatorskich prowadzono monitoring warunków klimatycznych, w jakich znajdował się obiekt, oraz pomiar odkształceń desek podobrazia. Przywrócony do dawnej świetności XVI-wieczny portret króla Władysława Jagiełły jest niezwykle cennym obiektem, konserwacja doprowadziła zatem do uratowania ważnego dla kultury polskiej zabytku. Malowidło stanowi obecnie znaczący element stałej ekspozycji Muzeum Diecezjalnego w Sandomierzu. 15

17 Jeden, szczególny przypadek malarstwa na desce z Muzeum Eremitani. Rozwiązania konserwatorskie Raffaele D Agostino Akademia Sztuk Pięknych w Lecce, Włochy raffaele55@teletu.it Naszą intencją jest przedstawienie konserwacji przeprowadzonej w 2009 r. przez Raffaele D Agostino. Interwencja obejmowała zbiór czterech XVII-wiecznych obrazów malowanych na desce z kolekcji Stephen Piombin Collection, obecnie zdeponowanych w Muzeum Eremitani w Padwie. Ze względu na jednorodność warunków konserwatorskich czterech obrazów postanowiliśmy przedstawić działania wykonywane na jednym z nich według nas najbardziej interesującym, biorąc pod uwagę temat konferencji. Skoncentrujemy się zatem na drewnianym podobraziu i jego problemach wynikających ze stanu zachowania, a szczególną uwagę zwrócimy na wybór działań metodologicznych dotyczących postępowania konserwatorskiego. Omawiane podobrazie o wymiarach 72 x 101,5 x 0,5 cm zostało wykonane pod koniec XVII w. z drewna topolowego. Symboliczne dekoracje wykonano złotem płatkowym w technice olejnej. Z powodu ograniczonej grubości podobrazie było bardzo wrażliwe na zmiany temperatury i wilgotności z widocznymi, nierównymi deformacjami i wypaczeniami z podłużnym pęknięciem. Część po prawej stronie deski została złamana, zdeformowane krawędzie nie pasowały do siebie, a dwa inne boki miały różną grubość. W zakresie konserwacji obrazu dokonano odniesienia do innowacyjnych technik opracowanych przez Ciro Castelli i Andreę Santacesaria w Opificio delle Pietre Dure we Florencji. Pęknięcia zostały naprawione poprzez włączenie małych, trójkątnych części z drewna klinów. Najważniejszą i najbardziej delikatną częścią postępowania konserwatorskiego było przywrócenie integralności strukturalnej i płaskości podobrazia, które udało się uzyskać dzięki zastosowaniu specjalnej ramy z ruchomymi podpórkami. Działanie to było przeprowadzone z zachowaniem dużej ostrożności, wzięto też pod uwagę grubość deski. Wreszcie, w celu ograniczenia zmian podatności termo-higrometrycznej, deska została połączona ze specyficzną ramą ze sprężynami w celu kontrolowania elastycznych ruchów bez blokowania ich. 16

18 Siedząca Panna Maria malowana przez Mistrza Ołtarza Kefermarkt. Specyfikacja monochromatycznego opracowania powierzchni rzeźby Holzsichtigkeit Helena Dáňová*, Anna Tšeštíková, Radka Šefců Galeria Narodowa w Pradze, Czechy *danova@ngprague.cz Václav Pitthard Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, Austria Znakomity posąg Siedząca Panna Maria z kolekcji Galerii Narodowej w Pradze ( ) został niedawno przypisany Mistrzowi Ołtarza Kefermarkt z Górnej Austrii, naśladowcy słynnego rzeźbiarza Nikolausa Gerhaerta z Leyden. W przeszłości rzeźba ta niewątpliwie stanowiła część snycerki zniszczonego retabulum ołtarza. Gdy przeprowadzono jej konserwację i restaurację, znaleziono pod grubą warstwą współczesnej polichromii bardzo rzadko zachowane, oryginalne wykończenie powierzchni składające się z cienkiej, monochromatycznej glazury, którą nałożono bezpośrednio na drewno, co w niemieckiej literaturze specjalistycznej określane jest jako Holzsichtigkeit. Statua została wyrzeźbiona ze starannie dobranego drewna lipowego z widoczną, piękną strukturą, co jest dość nietypowe dla tego gatunku drzewa. Wyselekcjonowane drewno stanowi tutaj integralną część percepcji dzieła. Monochromatyczna, czerwono-brązowa glazura złudnie podkreśla wielkość rzeźby w głębi kolor jest intensywny i wzmacnia wrażenie głębszego modelowania, na fałdach wystających draperii glazura jest mniej intensywna, przez co wydaje się, że jest większa objętość. Monochromatyczne ołtarze z częściową polichromią (w partii oczu i ust) są specyficznym zjawiskiem typowym dla późnego średniowiecza. Jest to związane z rozwojem idei reformacji protestanckiej, ale również z subiektywnym upodobaniem fundatorów. Identyfikacja oryginalnego, monochromatycznego pokrycia drewna warstwą glazury jest zazwyczaj bardzo trudna ze względu na wtórne warstwy polichromii znajdujące się na powierzchni rzeźby. Podczas restauracji oraz usuwania wtórnej polichromii z posągu Siedząca Panna Maria stwierdzono na jego powierzchni takie glazury wraz z zachowaną starą patyną i osadami kurzu. Tylko usta, powieki i gałki oczne są widoczne w ciemnym kolorze, co było typowe dla tej techniki. Fakty te potwierdzono i udokumentowano poprzez badania próbek materiałów, których istotną zaletą było zidentyfikowanie bardzo cienkiej warstwy czerwono-brązowej na bazie organicznej (bez pigmentów nieorganicznych). Warstwę glazury potwierdziły analizy mikrooptyczne w świetle ultrafioletowym oraz przeprowadzone równoległe testy mikrochemiczne na obecność węglowodanów. Następnie analizowano ją za pomocą chromatografii gazowej i spektrometrii masowej (GC-MS). Analityczna procedura oparta jest na hydrolizie kwasowej polisacharydów uwalniającej monosacharydy, a następnie ich przekształcaniu w octany metylooksymowe (methyloxime acetates). Wyniki badań wykazały obecność storaxu (styrak), czyli żywicy gumowej otrzymywanej z drzew Liquidambar orientalia, który był znany w średniowieczu pod nazwą arabską Luban Jawi. Według danych z piśmiennictwa żywicy tej używano do produkcji perfum, w medycynie oraz jako rodza- 17

19 ju kadzidła. W naszym przypadku użyto storaxu ze względu na jego naturalny kolor, mógł być również zastosowany jako warstwa ochronna, ponieważ jest elastyczny i ma właściwości antybakteryjne. Generalnie gumożywice są kombinacją elementów występujących w gumach polisacharydowych i żywicach prawdziwych. Żywiczne części storaxu bazują na kwasie cynamonowym, alkoholu cynamonowym i żywicach triterpenoidowych, które zostały wykryte przez późniejsze analizy GC-MS, co potwierdziło wcześniejszą hipotezę. Badania oraz identyfikacja wykończenia powierzchni rzeźby z Galerii Narodowej w Pradze otwierają nowe możliwości dla interpretacji i analiz podobnych, monochromatycznych warstw glazury rzeźb późnego gotyku. Zrozumienie materialnej substancji tych warstw, a także wybór i obróbka specyficznego materiału drzewnego mogą pomóc zidentyfikować i określić proces rzeźbienia oraz tworzenia dzieł sztuki w poszczególnych warsztatach. Ołtarz Kefermarkt i rzeźba Siedząca Panna Maria są pierwszymi wśród późnogotyckich rzeźb z tak zachowaną monochromatyczną powierzchnią. 18

20 Badając miniaturowe arcydzieła badania techniczne różańców z bukszpanu z Kolekcji Thomson w Art Gallery of Ontario Lisa Ellis*, Alexandra Suda, Andrew Nelson, Ronald Martin, Zoe Morris, Elizabeth Moffatt, Richard Newman Art Gallery of Ontario, Toronto, Kanada *lisa_ellis@ago.net Niniejszy projekt jest skoncentrowany na największym w świecie zbiorze bukszpanowych paciorków różańca z Kolekcji Thomson ze sztuki europejskiej w Art Gallery of Ontario (AGO). Został zainicjowany przez kuratora i konserwatora z AGO w oczekiwaniu na główną wystawę zorganizowaną wspólnie przez Europę, USA oraz Kanadę i obecnie obejmuje także współpracowników z wydziałów chemii i antropologii na Uniwersytecie Western Ontario, a także naukowców z Kanadyjskiego Instytutu Konserwatorskiego oraz Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie. Cały zbiór 10 północnoeuropejskich różańców pochodzących z okresu późnego gotyku/wczesnego renesansu poddano obecnie badaniom, aby zrozumieć zawiłości ich budowy i zidentyfikować pracę poszczególnych rzeźbiarzy oraz warsztatów. Złożona konstrukcja tych drewnianych rzeźb nie pozwalała, aż do teraz, na ich pełne zrozumienie. Kuliste obiekty mają średnicę od kilku do maksymalnie 10 cm, a niektóre zawierają blisko sto oddzielnie rzeźbionych części. Oprócz tego, że obiekty są bardzo małe, a ich połączenia ukryte, poszczególne elementy są tak ciasno ułożone, że tradycyjna radiografia rentgenowska (X-ray) nie mogła w pełni ukazać konstrukcji. Poza badaniami mikroskopowymi i radiografią rentgenowską konstrukcje różańców poddano mikrotomografii komputerowej (wysokiej rozdzielczości tomografia rentgenowska), dzięki której zostały one w pełni rozpoznane. Urządzenie, które zastosowano, to mikrotomograficzny skaner (micro-ct) Nikon Metrology umożliwiający skanowanie perełek przy minimum 37 wokselach. Sprzęt ten znajduje się w Zakładzie Zrównoważonej Archeologii na Uniwersytecie Western Ontario. Mikroskaner CT pozwala na prowadzenie nieinwazyjnych badań archeologicznych oraz badań materiałów biologiczno-archeologicznych, a obecnie także dzieł sztuki, poprzez które ujawnia wewnętrzną strukturę i charakterystykę próbek. Może zbadać próbki o maksymalnej objętości zbliżonej do głowy ludzkiej, a co najważniejsze dla tych badań w komorze skanowania nie są wytwarzane wysokie temperatury oraz nie występuje niska wilgotność względna. Mikroskaner CT odsłania tajniki budowy badanych rzeźb: niektóre obszary głębokiego reliefu były dostępne przez tzw. okna części zewnętrzne zostały usunięte tak, że narzędzia rzeźbiarskie mogły sięgnąć do głębszych fragmentów reliefu. Te okna zostały następnie uzupełnione w sposób niewidoczny dla oglądającego. Wiele tradycyjnych technik łączenia, np. na pióro i wpust, spoin doczołowych zabezpieczonych kołkami w sporadycznych miejscach również zostało ujawnione podczas badania przyklejenia drewna. Dodatkowo w celu zrozumienia oryginalnej metody wytwarzania oraz kolejnych reperacji bardzo małe próbki klejów, powłok i polichromii są analizowane w Kanadyjskim Instytucie Konserwatorskim technikami FTIR (fourier transform infrared spectroscopy), SEM-EDS (scanning electron microscopy-energy dispersive spectrometry), TD-GC-MS (thermal desorption-gas chromatography-mass spectrometry), a także przy użyciu dyspersyjnego spektrometru Ramana firmy Bruker. Barwniki eks- 19

21 trahowane z próbki materiału włókienniczego są badane przy użyciu chromatografu cieczowego- -spektrometrii masowej (liquid chromatography-mass spectrometry) przez Richarda Newmana z Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie. Niniejsza prezentacja skupi się na technicznych aspektach projektu, w tym na procesie podejmowania decyzji, który doprowadził do ostatecznego wyboru mikroskanera CT. Uwzględni także udostępnianie danych z tego skanowania oraz zastosowanie i ograniczenie wyników naukowych w analizowaniu tych niesamowitych drewnianych dzieł sztuki. 20

22 Radiografia o wysokiej rozdzielczości cyfrowej do monitorowania zabiegów impregnacji drewna Piotr Frączek, Joanna Sobczyk, Michał Obarzanowski, Anna Klisińska-Kopacz, Julio M. del Hoyo-Meléndez* Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych, Muzeum Narodowe w Krakowie, Polska *jdelhoyo@muzeum.krakow.pl Łukasz Bratasz Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera Polskiej Akademii Nauk, Kraków, Polska oraz Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych, Muzeum Narodowe w Krakowie, Polska Impregnacja zdezintegrowanego drewna substancjami wzmacniającymi jest jednym z najczęściej stosowanych zabiegów konserwatorskich, który nierzadko też jest jedynym sposobem na zachowanie materialnej integralności obiektów. Do zabiegów impregnacji stosuje się szeroki wachlarz naturalnych i syntetycznych substancji wzmacniających, które różnią się od siebie głębokością penetracji, a także mogą mieć wpływ na odpowiedź wymiarową drewna. Równocześnie istotna jest ocena ilości wprowadzonego roztworu do zniszczonego materiału przy jednoczesnym zachowaniu równomierności nasycenia struktury drewna. Kolekcje muzealne są w posiadaniu obiektów drewnianych, które w przeszłości zostały zaimpregnowane przy użyciu różnych rodzajów roztworów wzmacniających. Zasięg polimerów w strukturze obiektów pozostaje jednak nieznany. Wzmocniona struktura jest połączeniem higroskopijnego drewna oraz nieabsorbującego organicznego polimeru, dlatego odpowiedź na zmiany parametrów mikroklimatycznych staje się parametrem trudnym do obliczenia. Jedną z technik skutecznego określania rozkładu substancji wzmacniających w strukturze drewna jest metoda neutronowego obrazowania, która swoją użyteczność zawdzięcza bardzo wysokiej czułości w wykrywaniu substancji bogatych w atomy wodoru. Niestety jest ona wykonalna wyłącznie w specjalistycznych laboratoriach badawczych, a transport obiektów do takich laboratoriów znacznie ogranicza możliwość stosowania tej metody w praktyce. Ogólnie dostępną metodą obrazowania struktury drewnianych dzieł sztuki jest rentgenografia, która jednak dotychczas była uważana za bezużyteczną w wykrywaniu niewielkich ilości substancji organicznych w znacznie gęstszej strukturze drewna. Powodem takiego podejścia do tej techniki jest niewielki współczynnik pochłaniania promieniowania rentgenowskiego lekkich pierwiastków skutkujący niewielkim kontrastem otrzymywanych obrazów. Sytuacja ta uległa jednak zmianie, gdy wprowadzono na rynek wysokoczułe cyfrowe detektory promieniowania rentgenowskiego o wystarczającej rozdzielczości przestrzennej. Przeprowadzone przez Muzeum Narodowe w Krakowie badania wykorzystujące detektor firmy DIX-RAY koncentrowały się na opracowaniu metody śledzenia procesu impregnacji drewna i wyznaczaniu dwuwymiarowego rozkładu zastosowanego polimeru. Opracowana procedura pomiarowa oparta na cyfrowej normalizacji uzyskiwanych w trakcie procesu impregnacji obrazów, a następnie wytwarzaniu obrazów różnicowych pozwoliła na pozbycie się obrazu struktury drewna 21