ARTYKU Y GEOTURYSTYCZNE

Transkrypt

1 ARTYKU Y GEOTURYSTYCZNE Kamienio³om Sadowa Góra w Jaworznie przysz³oœæ pod znakiem GEOsfery! Pawe³ WoŸniak 1, Monika Krzeczyñska 2 Sadowa Góra quarry in Jaworzno future under the sign of GEOsphere! Prz. Geol., 62: P. WoŸniak M. Krzeczyñska Abstract.DuetoinitiativeofboththeGeological administration at Jaworzno's City hall as well as Polish Geological Institute-NRI Upper Silesian Branch, a project on the Sadowa Góra Eco-Geological Educational Centre facility has been realized. The project has been supported financially by the EU and its European Regional Development Fund under the Regional Operational Programme for the Silesian University and done in The implementation of the programme was divided into two parts. The primary one concentrated on the comprehensive technical and educational exploitation of the old Sadowa Góra quarry. The secondary one consisted of plans to build an educational and museum-like facility. The educational centre is planned as a focal point of Jaworzno and its residents. The GEOsphere completion (phase I) ought to be achieved by May Keywords: Sadowa Góra quarry in Jaworzno, geotourism, Eco-Geological Education Centre GEOsphere project Pierwsze wzmianki o wydobywaniu surowców skalnych w rejonie Sadowej Góry pochodz¹ z XVIII w. (Nowak, 1996). Wydaje siê jednak, e prawdziwie z³oty czas dla jaworznickiego kamienia nadszed³ pod koniec XIX w. wraz z rozwojem przemys³u (Proksa, 2006) i zwiêkszeniem zapotrzebowania na wapno oraz cement. Do ich produkcji niezbêdny jest wapieñ, który wraz z dolomitem i marglem stanowi geologiczny fundament Pagórów Jaworznickich. Eksploatacja tych surowców zaspokaja³a potrzeby ówczesnego, lokalnego budownictwa i zak³adów przeróbczych (ryc. 1). Dopiero w 1954 r. nast¹pi³ wyraÿny wzrost znaczenia gospodarczego kopalin u ytecznych Jaworzna (Zawistowski, 1996). Wówczas to stwierdzono przydatnoœæ wystêpuj¹cych tu ska³ dla przemys³u chemicznego szczególnie do produkcji cementu portlandzkiego. Przedmiotem wydobycia sta³ siê g³ównie marglisty poziom zlepieñcowy (górne warstwy gogoliñskie), rozwiniêty miêdzy IaIIwapieniem falistym, w postaci p³ytkowych lub ³upkowych szaro ó³tych margli z wk³adkami zwiêz³ych ³awic zlepieñców wapiennych (Nita & Bardziñski, 2008). Najintensywniejsz¹ eksploatacjê kamienia Sadowej Góry prowadzono na u ytek Cementowni Szczakowa, szczególnie w 1972 r. 350 tys. ton cementu i 75 tys. ton dolomitu. Cementowniê zamkniêto w 1980 r., ale przez pewien czas produkukowano jeszcze dolomit pra ony i hutniczy, a tak e materia³y ogniotrwa³e, m¹czkê dolomitow¹ oraz nawozy dla rolnictwa. Ostatecznie zak³ad zlikwidowano, a eksploatacji w kamienio³omie zaniechano (Nita & Bardziñski, 2008). Obecnie, po dzia³alnoœci Cementowni Szczakowa pozosta³o tylko opuszczone wyrobisko. Obszar ten, klasyfikowany jako silnie zdegradowany, do niedawna by³ ca³kowicie pomijany w waloryzacjach przyrodniczych miasta Jaworzna. Czy Sadowa Góra mo e nas jeszcze czymœ zaskoczyæ? Geologiczne atrakcje Sadowej Góry Tajemnicza atmosfera nieczynnego kamienio³omu od dawna intrygowa³a i przyci¹ga³a uwagê mieszkañców Jaworzna. To w³aœnie tu, w tworz¹cych wyj¹tkowy krajobraz skalnych œcianach wyrobiska, zapisana zosta³a historia triasowego morza sprzed 230 mln lat. Œwiadcz¹ o nim skamienia³oœci: g¹bki, fragmenty wê owide³ i je owców, muszle ma³ y i ramienionogów, œlady Rhizocorallium (kana³y erowiskowe), a przede wszystkim liczne szcz¹tki liliowców (ryc. 2 patrz str. 535) g³ównie trochity (Bardziñski & Nita, 2010). S¹ to relikty kopalnego œrodowiska rozwijaj¹cego siê w rytmie falowania na rozleg³ym obszarze dna p³ytkiego i dobrze natlenionego morza, w którym tworzy³y siê podwodne ³¹ki. Choæ wspomniane liliowce uwa a siê powszechnie za ikonê skamienia³oœci triasowych, to jednak paleontologicznym hitem w przypadku Sadowej Góry s¹ odkryte tu koœci notozaura. Nothosaurus fa³szywa jaszczurka, to drapie ny gad zaliczany do prymitywnych p³etwojaszczurów. Wystêpowa³ w ca³ym triasie, g³ównie œrodkowym (wapieñ muszlowy), na obszarze Europy, po³udniowo- -wschodniej Azji i w Ameryce Pó³nocnej. Jak widaæ pojawi³ siê tak e w okolicach Jaworzna. Wszystko zaczê³o siê od niewielkiego fragmentu ebra (Bardziñski & Nita, 2010) zachowanego w pojedynczym bloku jasnego wapienia, spoczywaj¹cym obecnie na dnie opuszczonego wyrobiska (ryc. 3, 4 patrz str. 535). W sumie znaleziono kilkadzie- 1 Pañstwowy Instytut Geologiczny-Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Górnoœl¹ski, ul. Królowej Jadwigi 1, Sosnowiec; pawel.wozniak@pgi.gov.pl. 2 Pañstwowy Instytut Geologiczny-Pañstwowy Instytut Badawczy, Muzeum Geologiczne PIG-PIB, ul. Rakowiecka 4, Warszawa; monika.krzeczynska@pgi.gov.pl. 510

2 Ryc. 1. Wygl¹d kamienio³omu Sadowa Góra sprzed 100 lat. Ryc. 1, 8 mat. UM Jaworzno si¹t koœci (zêby, ebra, koœci koñczyn, krêgi) i ich fragmentów. Ponadto zebrano oko³o 150 kg ska³ z widocznymi czêœciowo na ich powierzchniach skamienia³oœciami oraz liczne koprolity. Wœród zidentyfikowanych wstêpnie szcz¹tków krêgowców przewa aj¹ notozaury. S¹ te koœci ichtiozaurów, plakodontów, a tak e szkielety i ³uski triasowych ryb (inf. ustna, Urz¹d Miejski w Jaworznie, 2012). Z uwagi na wysok¹ wartoœæ przyrodnicz¹ odkrycia, w³adze Wydzia³u Nauk o Ziemi Uniwersytetu Œl¹skiego zaproponowa³y w³¹czenie kamienio³omu do regionalnego programu poszukiwañ fauny triasowych krêgowców DinoSilesia. Geologiczne atrakcje Sadowej Góry, to nie tylko skamienia³oœci. Ca³e dno kamienio³omu pokrywaj¹ megariplemarki d³ugie, masywne i wysokie grzbiety, oddzielone od siebie p³ytkimi, p³askimi rynnami (Nita & Bardziñski, 2008). To zapis tropikalnych huraganów nawiedzaj¹cych w przesz³oœci okolice Jaworzna. Bior¹c pod uwagê ich wielkoœæ oraz amplitudê uwa a siê, e s¹ one skutkiem falowania oscylacyjnego typowego dla schy³kowej fazy sztormu (ryc. 5 patrz str. 535). Obserwuj¹c œciany wyrobiska, mo na odkryæ œlady dawnych wstrz¹sów sejsmicznych, udokumentowanych licznymi strukturami sp³ywowymi, pogr¹zami, osuwiskami i uskokami. Zachowane s¹ one jako warstwowania chaotyczne, bochenkowate formy skalne, zespo³y drobnych fa³dów, rozciête i przesuniête ³awice oraz pêkniêcia i szczeliny. Te ostatnie struktury sprzyja³y rozwiniêciu siê w nich lejów krasowych. Drugie ycie kamienio³omu Przyrodniczy potencja³ kamienio³omu Sadowa Góra, zosta³ doceniony. Z inicjatywy administracji geologicznej Urzêdu Miasta Jaworzno i Oddzia³u Górnoœl¹skiego Pañstwowego Instytutu Geologicznego PIB w Sosnowcu, powsta³ kompleksowy projekt utworzenia w nieczynnym wyrobisku Centrum Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera (Bartyzel & WoŸniak, 2009). Efektem wspó³pracy UM Jaworzno oraz OG PIG-PIB w Sosnowcu by³o zg³oszenie projektu GEOsfera do programu rewitalizacji Jaworzna na lata W ubieg³ym roku dofinansowano go ze œrodków unijnych dotacj¹ z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Œl¹skiego. Koncepcja dzia³ania centrum zak³ada ograniczenie wiedzy specjalistycznej i encyklopedycznej na rzecz wyjaœniania wszelkich zjawisk i procesów zgodnie z zasad¹ przyczynowo-skutkow¹ i metodologi¹ nauk przyrodniczych (przejœcie z wiadomoœci na umiejêtnoœci). W nawi¹zaniu do nazwy oœrodka GEOsfera, rodzaj zaplanowanych w nim atrakcji (œcie ki edukacyjne, wystawy, warsztaty, referaty, zajêcia praktyczne, ekspozycje) oraz publikacji towarzysz¹cych (WoŸniak, 2011), odzwierciedlaæ bêdzie tematykê ³¹cz¹c¹ w sobie ró norodne aspekty i zagadnienia dotycz¹ce czterech sfer Ziemi: litosfery, biosfery, atmosfery i hydrosfery. Szczególnie wyeksponowano kontekst lokalny obiektu zarówno w ujêciu geologicznym 511

3 Ryc. 8. GEOsfera z lotu ptaka Ryc. 9. Notozaury w GEOsferze. Ryc fot. T. Chmura Ryc. 10. Model przedstawiaj¹cy przypuszczalny wygl¹d teratozaura (Teratosaurus silesiacus) w GEOsferze Ryc. 11. Modele notozaurów w pawilonie edukacyjnym Ryc. 12. Rekostrukcja biocenozy w pawilonie edukacyjnym 512

4 (trias œrodkowy, warstwy gogoliñskie), jak i administracyjno-geograficznym (WoŸniak & Krzeczyñska, 2010). Zagospodarowanie kamienio³omu etap I Realizacja projektu GEOsfera podzielona zosta³a na dwa etapy. Pierwszy polega³ na kompleksowym zagospodarowaniu terenu dawnego kamienio³omu zarówno pod wzglêdem technicznym, jak i edukacyjnym. Do koñca 2013 r. wykonano infrastrukturê obiektu i strefy rekreacyjne. Powsta³y równie obiekty i wydzielone strefy, które stworzono z myœl¹ o nauczycielach i uczniach oraz œcie ki dydaktyczne (geologiczna i botaniczna), niewielki pawilon ekspozycji riplemarków, a tak e salê dydaktyczn¹ (WoŸniak & Krzeczyñska, 2013). Œcie ka geologiczna sk³ada siê z piêciu punktów dokumentacyjnych (WoŸniak, 2010). Wszelkie informacje i ciekawostki dotycz¹ce kamienio³omu przedstawiono na tablicach. Wytyczony szlak przebiega przez pawilon ekspozycji riplemarków (fragment odkrytego dna kamienio³omu) oraz plenerow¹ strefê edukacyjn¹ Œwiat prehistorycznych gadów autorstwa rzeÿbiarza Wojciecha Mendzelewskiego. Sala dydaktyczna ma u ytkowe poddasze z obserwatorium meteorologicznym. Do czasu wybudowania g³ównego pawilonu GEOsfery (II etap projektu), bêdzie ona miejscem ma³ej wystawy ska³, skamienia³oœci i minera³ów znajdowanych na przestrzeni lat w obrêbie kamienio³omu, wzbogaconej o rekonstrukcje paleoœrodowisk triasowych, autorstwa rzeÿbiarki Marty Szubert (WoŸniak & Krzeczyñska, 2013). Kamienio³om sta³ siê te t³em do za³o enia licznych kolekcji roœlinnych okolic Jaworzna, w sk³ad których wchodz¹ miêdzy innymi wrzosowisko i jeden z najwiêkszych w Europie ogrodów sensorycznych (ryc. 6 patrz str. 535), co podnosi jego atrakcyjnoœæ zarówno pod wzglêdem estetycznym, rekreacyjnym, jak i naukowym (Tokarska-Guzik i in., 1998). GEOsfera w pe³nym blasku etap II Docelowy budynek GEOsfery (powierzchnia u ytkowa 1234,15 m 2 ), planowany w II etapie realizacji projektu, pe³niæ ma funkcjê wystawienniczo-dydaktyczn¹ rozplanowan¹ na trzech poziomach (WoŸniak & Krzeczyñska, 2010) (ryc. 7 patrz str. 535). Budynek pokryty zostanie stropodachem, na którym zaprojektowano utwardzon¹ œcie kê dla pieszych i punkt widokowy. W najni szym poziomie przewiduje siê wykonanie przeszkolonych otworów do obserwacji naturalnego pod³o a skalnego, salê konferencyjno-kinow¹ oraz rekonstrukcje prehistorycznych œrodowisk karboñskiego, triasowego i plejstoceñskiego, obrazuj¹cych rejon Jaworzna sprzed milionów lat (WoŸniak & Krzeczyñska, 2010). Na poziomie podwy szonym zorganizowane bêd¹ tematyczne wystawy geologiczne: budowa Ziemi, procesy kszta³tuj¹ce jej powierzchniê, skamienia³oœci i minera³y, najwa niejsze wydarzenia z historii naszej planety. Okazom geologicznym, modelom, makietom i elementom sensorycznym, wkomponowanym w odpowiedni¹ scenografiê, towarzyszyæ bêd¹ dodatkowo efekty œwietlne, dÿwiêkowe i zapachowe (ryc. 8 12). Przysz³oœæ Jaworzna pod znakiem GEOsfery Powstaj¹cy oœrodek dydaktyczny GEOsfera, jest prób¹ wypracowania modelu reaktywacji obiektów poeksploatacyjnych przy pe³nym zachowaniu i wyeksponowaniu ich wartoœci przyrodniczych. Ambicj¹ pomys³odawców jest, eby kamienio³om pod znakiem GEOsfery sta³ siê jednym z wa niejszych punktów geoturystycznych w Polsce. Zamkniêcie etapu I projektu, a tym samym oficjalne udostêpnienie go zwiedzaj¹cym nast¹pi³o w czerwcu bie ¹cego roku. Sk³adamy serdeczne podziêkowanie Pani Agnieszce Cheæko, geologowi powiatowemu Urzêdu Miejskiego w Jaworznie, za wszelk¹ pomoc oraz udostêpnienie materia³ów wykorzystanych w niniejszej publikacji. Mamy nadziejê, e realizowane wspólnie przedsiêwziêcie utworzenie Centrum Edukacji Ekologiczno- -Geologicznej GEOsfera na terenie nieczynnego kamienio³omu Sadowa Góra, stanie siê w niedalekiej przysz³oœci przyk³adem przemyœlanej, m¹drej inwestycji s³u ¹cej zarówno przyrodzie, jak i cz³owiekowi. Literatura BARDZIÑSKI W. & NITA J Opracowanie walorów geologicznych dla wybranych stanowisk, na terenie zachodniego kamienio³omu Sadowa Góra II. Urz¹d Miasta Jaworzna. BARTYZEL A. & WO NIAK P Wstêpne za³o enia do projektu GEOsfera. Urz¹d Miasta Jaworzna. KONDRACKI J. & RICHLING A Mapa Regiony Fizycznogeograficzne. [W:] Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. NITA J & BARDZIÑSKI W Ogólna inwentaryzacja walorów geologicznych Kamienio³omu Sadowa Góra na terenie miasta Jaworzna (z opracowaniem kopalnych form dna morskiego megariplemarków). Urz¹d Miasta Jaworzna. NOWAK W Œrodowisko geograficzne Jaworzna. [W:] Hampel J. & Zawistowski J. (red.) Jaworzno zarys dziejów do 1939 roku. Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków. PROKSA S Dzieje Przemys³u. Muzeum Miasta Jaworzna. TOKARSKA-GUZIK B., ROSTAÑSKI A., HERECZEK A., GORCZYCA J. & DULIAS R Przyroda miasta Jaworzna. Intergraph, Jaworzno. WO NIAK P Opracowanie merytoryczne i graficzne tablic informacyjnych stanowi¹cych czêœæ œcie ki edukacyjnej w kamienio³omie Sadowa Góra. Arch. Pañstw. Inst. Geol., Sosnowiec. WO NIAK P Merytoryczne i graficzne opracowanie czterech folderów promuj¹cych walory przyrody nieo ywionej miasta Jaworzna. Arch. Pañstw. Inst. Geol., Sosnowiec. WO NIAK P. & KRZECZYÑSKA M Program edukacyjny dla Oœrodka Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera w Jaworznie. Arch. Pañstw. Inst. Geol., Sosnowiec. WO NIAK P. & KRZECZYÑSKA M Opracowanie Program Edukacyjnego dla Oœrodka Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera w Jaworznie, w zakresie przyrody nieo ywionej, uwzglêdniaj¹cego za³o enia na rok Arch. Pañstw. Inst. Geol., Sosnowiec. ZAWISTOWSKI J (red.) Jaworzno zarys dziejów w latach Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków. Praca wp³ynê³a do redakcji r. Akceptowano do druku r. 513

5 Kamienio³om Sadowa Góra w Jaworznie przysz³oœæ pod znakiem GEOsfery! (patrz str. 510) Ryc. 2. Szcz¹tki liliowców z kamienio³omu Sadowa Góra. Ryc. 2 4 fot. R. Sikora Ryc. 3. Megariplemarki Kamienio³om Sadowa Góra Ryc. 4. Odcisk ebra notozaura z fragmentem koœci Ryc. 5. Piaskownica m³odego paleontologa z modelem szkieletu notozaura. Ryc. 5 7 mat. UM Jaworzno Ryc. 6. Wrzosowisko fragment jednego z ogrodów sensorycznych za³o onych w kamienio³omie Sadowa Góra Ryc. 7. Budynek GEOsfery (etap II) 535