Zygmunt Górka. Człowiek w Karpatach Polskich

Transkrypt

1 Zygmunt Górka Człowiek w Karpatach Polskich Karpaty zajmują w Polsce 19,6 tys. km 2, tworząc 330-kilometrowy łuk w najbardziej na południe wysuniętej części kraju. Przez góry te biegną granice państwowe: na zachodzie z Czechami, na południu ze Słowacją, a na wschodzie z Ukrainą. Jakkolwiek pierwsze ślady człowieka odkryte w Karpatach sięgają IX tysiąclecia pne., to jednak ciągłość osadnicza istnieje tu dopiero od połowy VI w. ne. Kolonizacja postępowała z północy i objęła zrazu Pogórze Karpackie, a dopiero w połowie XIII w. doliny głównych rzek na zachodzie, od Soły do Wisłoki, i większe kotliny Żywiecką, Orawsko- Nowotarską, Sądecką i Jasielsko-Krośnieńską. Wschodnie krańce Karpat od końca X w. do 1340 r. należały do Rusi, a na południu (Spisz) pojawiali się osadnicy z Węgier. Plemienne grodziska zostały zastąpione przez zamki, a rozwijające się przy nich podgrodzia stawały się miastami. Choć większość karpackich miast uzyskała prawa miejskie w XIII-XV w., to jednak początki wielu z nich są dużo wcześniejsze X-wieczną metrykę mają np. położone na przeciwległych krańcach regionu Cieszyn i Przemyśl. Liczne miasta zakładano wzdłuż krawędzi Pogórza i w dolinach, którymi biegły transkarpackie szlaki handlowe, z głębi Polski do Czech i na Węgry. Kolonizacja ta szczególnie intensywna była za Kazimierza Wielkiego, gdy w granice Polski włączono wschodnią część obecnych Karpat 129

2 Polskich. Położone zaś na zachodzie Księstwo Cieszyńskie należało już wówczas do państwa czeskiego. W 1412 r. jako zastaw za pożyczkę udzieloną cesarzowi Zygmuntowi Luksemburczykowi przypadły Polsce enklawy na Spiszu, tzw. 13 miast spiskich na terytorium dzisiejszej Słowacji. Pod koniec XIV w. dotarła w Karpaty fala osadnictwa wołoskiego, dochodząc z czasem do Tatr i Beskidu Żywieckiego na zachodzie. Były to plemiona pasterskie, zasiedlające wyższe partie gór. Na wschodzie wyłonili się z nich prawosławni (od 1596 r. uniccy) Łemkowie i Bojkowie. Pogarszając się wskutek rozwoju gospodarki folwarcznej sytuacja chłopstwa spowodowała zbiegostwo i zbójnictwo, które, w połączeniu ze zniszczeniami spowodowanymi przez wojny XVII i XVIII w. doprowadziły do gospodarczego upadku regionu, przypięczetowanego rozbiorem Polski. W 1772 r. Karpaty weszły w skład monarchii austriackiej aż do końca 1918 roku. Była to tzw. Galicja i Lodomeria, prowincja administrowana ze Lwowa. Poza jej granicami pozostał Kraków (do 1846 r.) oraz Ziemia Cieszyńska. W 1867 r. kraje węgierskie, w tym Słowacja, zwana wtedy Górnymi Węgrami, utworzyły z Austrią dualną monarchię austrowęgierską. Ożywienie gospodarcze w połowie XIX w. zaistniało dzięki uprzemysłowieniu na zachodzie i eksploatacji ropy naftowej na wschodzie Karpat, a następnie dzięki rozwojowi lecznictwa uzdrowiskowego i turystyki. Powstałe wówczas nowe miejsca pracy poprawiły sytuację karpackiego chłopstwa bardziej, niż przeprowadzone w 1848 r. uwłaszczenie. W wielu rejonach Karpat zaznaczyła się emigracja zarobkowa, w tym także zagraniczna. Podczas I wojny światowej stoczono tu wielkie bitwy były to 3 oblężenia Przemyśla i wielka bitwa pod Gorlicami (maj 1915 r.). W okresie międzywojennym niepodległej Polsce przypadła duża część Karpat, obejmująca w porównaniu z obecnym zasięgiem granic wschodnie Bieszczady, Czarnohorę i Gorgany, z przylegającymi od północy niższymi górami, zamieszkała przez ludność zróżnicowaną narodowo. Tereny na południu należały do Czechosłowacji (po jej rozpadzie w 1939 r. do Słowacji i Węgier) oraz do Rumunii. Główną funkcją regionu pozostawało rolnictwo, na zachodzie także przemysł, a w niektórych okolicach turystyka. We wrześniu 1939 r. niemal całe obecne Karpaty Polskie zajęli hitlerowcy, tereny na wschód od Sanu do 1941 r. okupował ZSRR, a niewielkie skrawki Podhala Słowacja. Ofensywa radziecka zaznaczyła się krwawymi walkami o Przełęcz Dukielską jesienią 1944 r. Wojna 130

3 domowa z oddziałami UPA w latach zakończyła się wysiedleniem około 100 tys. Łemków ze wschodniej części Karpat do Polski zachodniej i północnej. Wcześniej jeszcze hitlerowcy wymordowali niemal całą ludność żydowską karpackich miast. Po zakończeniu wojny przywrócono na zachodzie granicę z 1938 r., gdyż zachodnią część Ziemi Cieszyńskiej, tzw. Zaolzie, zwrócono Czechosłowacji, zaś na wschodzie skorygowano na korzyść Polski granicę niemiecko-radziecką z września 1939 r., jakkolwiek rejon Ustrzyk Dolnych i Lutowisk powrócił w granice Polski (bez mieszkańców!) dopiero w 1951 r. W okresie w niektórych miastach Karpat otwarto duże fabryki. Znacznie rozdrobnione rolnictwo stanowiło raczej źródło zaopatrzenia w żywność właścicieli gospodarstw, choć lokalnie rozwinęło się na większą skalę sadownictwo i warzywnictwo, jak również chów owiec. Na wyludnionych terenach wschodnich założono duże gospodarstwa państwowe, które były jednak mało efektywne. Nastąpiła modernizacja dróg i linii kolejowych. Źródłem utrzymania dla coraz większej liczby mieszkańców była praca w miastach oraz przy obsłudze turystów. Ta różnorodność dochodów (w niektórych rejonach należy jeszcze wymienić pracę za granicą, np. w Czechosłowacji i USA) przyczyniła się do demograficznego rozwoju regionu. W okresie tym zaludnienie Karpat Polskich wzrosło o 1/3, a ubytki ludności obserwowano tylko lokalnie. Zmiana ustroju Polski po 1990 r. wywołała upadek niektórych zakładów przemysłowych, co zredukowało intensywne tu dojazdy do pracy i wytworzyło bezrobocie wśród dwuzawodowej dotąd ludności Karpat, nastąpiła likwidacja PGR i spadek frekwencji w uzdrowiskach. Jednocześnie powstały tysiące prywatnych firm przemysłowych, rzemieślniczych, budowlanych, transportowych i turystycznych, a zniesienie ograniczeń w kontaktach z sąsiednimi państwami wywołało rozwój stref przygranicznych. Pewne znaczenie miała też zmiana podziału administracyjnego w 1999 r. przywrócono duże województwa. Karpaty Polskie dzielą się od tego roku na 3 takie jednostki (województwa małopolskie, podkarpackie i śląskie), podczas gdy w latach na siedem i ponownie na powiaty. Umocniła się też rola lokalnych samorządów. Pokrywając około 6% terytorium Polski, Karpaty skupiają zbliżony odsetek ludności Kraju, licząc w sumie prawie 2,4 mln. mieszkańców. Zważywszy na górski charakter regionu, jest on dość gęsto zaludniony. Jest tu 60 miast ze 180-tysięcznym Bielskiem-Białą na czele, i ponad 131

4 1700 wsi, liczących od 11 tys. (Kozy k. Bielska-Białej) i 6 tys. mieszkańców (Zawoja pod Babią Górą) do kilku zaledwie w niektórych wyludnionych wsiach Bieszczadów. Stałe osadnictwo przekracza 1100 m npm. w okolicach Zakopanego, 800 m w Beskidzie Żywieckim, zaś w Bieszczadach i Beskidzie Niskim rzadko dochodzi do 600 m. Dolina górnego Sanu wzdłuż granicy z Ukrainą jest niemal bezludna od 50 lat. W odróżnieniu od wielu gór europejskich, Karpaty Polskie wykazują rozwój ludnościowy, głównie dzięki dodatniemu przyrostowi naturalnemu, równoważącemu migracyjne ubytki. Wspomniane wyżej dramatyczne wydarzenia historyczne doprowadziły do ujednolicenia narodowościowej struktury regionu, jednak na wschodzie (Beskid Niski) mieszka jeszcze kilkanaście tysięcy Łemków wyznania prawosławnego lub grekokatolickiego (unickiego). Na zachodzie, wśród górali żywieckich i podhalańskich kultywowane są nadal liczne elementy rodzimej kultury (ubiór, budownictwo, język, muzyka, zwyczaje). Karpaty są słabo zurbanizowaną częścią Polski, gdyż w miastach skupia się tylko 40% ludności, przy średniej dla Polski równej 61%. Prócz 60 miast są tu aż 44 miejscowości, które status miejski utraciły; najwięcej takich zdegradowanych miast jest we wschodnich powiatach. Kilka z nich odzyskało w latach 90. prawa miejskie. Miasta ośrodki przemysłowe występują głownie na zachodzie, wokół Bielska-Białej, na wschodzie tworzą ciąg od Gorlic, przez Jasło i Krosno po Sanok, inne zaś leżą na północnym skraju Karpat, blisko Krakowa, Tarnowa i Rzeszowa. Pozostałe miasta pełnią różnorodne funkcje usługowe. Są to ośrodki administracyjne szczebla powiatowego i gminnego, miasta-uzdrowiska (Krynica, Rabka, Szczawnica) i ośrodki turystyczne (Lesko, Zakopane). Funkcja obsługi ruchu przez granicę charakterystyczna jest dla Cieszyna na granicy czeskiej, Muszyny na granicy słowackiej i Ustrzyków Dolnych na granicy ukraińskiej. Węzłami kolejowymi są Sucha Beskidzka i Zagórz koło Sanoka. Tradycje rzemieślnicze żywe są nadal w Kalwarii Zebrzydowskiej (meblarstwo) w Sułkowicach i Świątnikach Górnych (rzemiosło metalowe). Miasta powiatowe są ośrodkami szkolnictwa średniego, a w kilku większych ośrodkach (Nowy Sącz, Bielsko-Biała, Sanok) funkcjonują szkoły wyższe. Także i karpackie wsie są coraz bardziej zróżnicowane funkcjonalnie. Prócz tradycyjnych miejscowości rolniczych, liczne są wsie z ludnością utrzymującą się z pracy w przemyśle na miejscu, lub w pobliskim mieście. Różnorodne usługi pełnią wsie ośrodki gmin, a wśród kilkuset 132

5 wsi turystycznych wyróżniają się miejscowości uzdrowiskowe. Wsie nierolnicze są zwykle większe, niż te wyłącznie rolnicze. Z punktu widzenia życia gospodarczego całej Polski, Karpaty pełnią kilka istotnych funkcji. Są to mianowicie: rolnictwo, leśnictwo, gospodarka wodna, przemysł i turystyka. Użytki rolne zajmują nieco ponad połowę regionu (51%), na co składają się grunty orne (37%), łąki i pastwiska (13%) oraz sady (1%). Pola uprawne w 70% skupione są na wysokościach do 400 m npm., lecz ponad 1% z nich przekracza poziomicę 1000 m. W Karpatach uprawia się głównie zboża: pszenicę (19% powierzchni zasiewów), żyto (16%) i owies (5%), ponadto ziemniaki (15%) oraz koniczynę, trawy i inne kultury pastewne. Wobec małej obecnie opłacalności rolnictwa, rośnie w górach udział ugorów i odłogów. Uprawa warzyw skupia się w pobliżu większych miast (np. Nowego Sącza), a sady największe przestrzenie zajmują w rejonie Nowego Sącza i Limanowej. Chów zwierząt wyraźnie zmalał po 1990 r. szczególnie gwałtownie spadło pogłowie owiec. Karpaty wyróżniają się nadal dużym natężeniem hodowli bydła (zwłaszcza mlecznego) i trzody chlewnej. Rolnictwo karpackie ma pewne możliwości rozwoju w kierunku produkcji żywności zdrowej ( ekologicznej ) w stosunkowo mało zanieczyszczonym górskim środowisku oraz produkcji na zbyt dla turystów, w formie tzw. agroturystyki. Lasy zajmują 41% powierzchni Karpat Polskich. Mają one znaczenie nie tylko bezpośrednio gospodarcze, jako obszary pozyskiwania drewna, zwierzyny, owoców, grzybów i innych dóbr, lecz służą przede wszystkim ochronie gleb przed erozją, retencji wody i bonitacji warunków naturalnych, także dla turystyki. Najcenniejsze lasy chronione są w 6 parkach narodowych i 13 krajobrazowych. W karpackim drzewostanie dominują: buk i jodła (po 25%), świerk (22%) i sosna (17%). Potencjał produkcyjny jest zróżnicowany w lasach bukowych ocenia się go na 1200 m 3 /ha/rok. Roczny wyrąb wynosi około 3 mln m 3. Zdrowotność lasów karpackich jest niezadowalająca za w pełni zdrowe uznawana jest tylko 1/5 drzewostanów. Zagrożeniem są gazy z zakładów przemysłowych (zwłaszcza na zachodzie), zwierzyna płowa, oraz grzyby i szkodliwe owady, szerzące się zwłaszcza w prawie jednogatunkowych lasach świerkowych. Dzięki wysokim opadom Karpaty dostarczają około ¼ wody, którą dysponuje Polska. Źródłowe odcinki rzek mają I klasę czystości. Celem zagospodarowania tych zasobów wybudowano w XX w. 13 zbiorników wodnych pełniących różne funkcje. Największym jest Soliński na Sanie, z 133

6 elektrownią o mocy 120 MW, po 3 są na Sole i Dunajcu. Ze zbiornika Dobczyckiego pochodzi 2/3 wody zużywanej przez Kraków. Zbyt wysoko sięgające użytki rolne (zwłaszcza grunty orne) powodują silną erozję gleb i zamulanie tych zbiorników, których liczba jest za małą, by skutecznie chronić przed powodzią ludność dolin karpackich. Nieuporządkowana gospodarka wodno-ściekowa na wsi obniża stan sanitarny wód rzecznych. Stopień uprzemysłowienia Karpat jest zróżnicowany. Na zachodzie dominuje aglomeracja Bielska-Białej, znana z różnorodnego przemysłu (m.in. samochodowego, chemicznego i włókienniczego), na wschodzie wspomniany ciąg uprzemysłowionych miast powiatowych. Nowy Targ znany jest z produkcji obuwia i kożuchów, w Nowym Sączu działa wytwórnia komputerów i fabryka elektrod, w Gorlicach i Jaśle rafinerie ropy naftowej, w Krośnie huty szkła, wytwórnie amortyzatorów, części lotniczych i mebli, w Sanoku fabryka autobusów. W kilku miastach działają przetwórnie owoców i warzyw, dostarczanych przez okolicznych rolników. Omawiana część Polski nie ma większych bogactw mineralnych. Już tylko lokalne znaczenie mają złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, jak również kamieniołomy piaskowca. Przy dużych zbiornikach wodnych pracują hydroelektrownie. Turystyka jest obecnie główną funkcją Karpat, które stanowią najważniejszy region turystyczny Polski, dzięki dużym i różnorodnym walorom przyrodniczym i kulturowym. Rozwija się tu narciarstwo (Zakopane, Szczyrk), działa 15 uzdrowisk, liczne i rozległe są strefy turystyki weekendowej i letniego ruchu pobytowego. Głównymi ośrodkami ruchu pielgrzymkowego są Kalwarie Pacławska i Zebrzydowska, Ludźmierz, Stary Sącz i Tuchów, oraz Wadowice rodzinne miasto papieża Jana Pawła II. Pod względem rozwoju gospodarczego Karpaty Polskie dzielą się na dwie części wzdłuż linii Tarnów Nowy Sącz. Część zachodnia jest gęściej zaludniona, lepiej zurbanizowana i uprzemysłowiona, są też tam największe ośrodki turystyczne. Na wschodzie gęstość zaludnienia jest niższa, miasta mniejsze i mniej liczne, słabszy jest też tu rozwój turystyki być może ze względu na większą odległość od dużych miast, takich jak Kraków, Warszawa i miasta górnośląskie. Przylegające tam do granicy rejony Słowacji i Ukrainy są też słabiej rozwinięte, niż ziemie czeskie na zachodzie Karpat. Jednocześnie wschodnia połowa Karpat cechuje się mniej przekształconym środowiskiem przyrodniczym niż zachodnia, a w okolicach, z których po wojnie wysiedlono większość mieszkańców (Bieszczady, Beskid Niski, Pogórze Przemyskie) nastąpiła regeneracja ( renaturalizacja ) przyrody. 134

7 LITERATURA Domański B., 2001, Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski, wyd. IGiGP UJ, Kraków, ss Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, 2002, red. Z. Górka, A. Jelonek, wyd. IGiGP UJ, Kraków, ss Groch J., Kurek W., Warszyńska J., 2000, Tourist Regions in the Polish Carpathians, Kraków, ss. 96. Issues of Tourism and Health Resort Management, 2003, Zeszyty Naukowe UJ Prace Geograficzne z. 111, Kraków, ss Karpaty Polskie przyroda, człowiek i jego działalność, 1988, red. J. Warszyńska, wyd. UJ, Kraków, ss