Ekologistyka surowców wtórnych analiza LCA

Transkrypt

1 Magdalena Rybaczewska-Błażejowska 1, Aneta Masternak-Janus 2 Politechnika Świętokrzyska w Kielcach Ekologistyka surowców wtórnych analiza LCA Wprowadzenie Wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju stało się obecnie istotną kwestią w politykach wielu państw na świecie. Degradacja środowiska naturalnego będąca wynikiem intensywnego rozwoju gospodarki zmusiła społeczności i rządzących do poszukiwania sposobów na przywrócenie równowagi pomiędzy rozwojem gospodarczym i społecznym a ochroną środowiska. Jednym z proekologicznych rozwiązań jest kompleksowe zagospodarowanie odpadów, które uwzględnia wszystkie procesy i działania związane ze zbieraniem, transportowaniem, magazynowaniem oraz przetwarzaniem odpadów. Zarządzanie gospodarką odpadami jest przedmiotem zainteresowania ekologistyki, czyli logistyki zorientowanej na ekologię. Ekologistyka obejmuje wszystkie działania związane z organizowaniem i optymalizowaniem łańcuchów usuwania odpadów [1]. Celem ekologistyki jest więc wprowadzanie rozwiązań optymalnych, w tym niezagrażających środowisku naturalnemu na etapie gromadzenia, transportu, odzysku lub unieszkodliwiania odpadów [2]. Poprzez pojęcie odpadu należy rozumieć każdą substancję lub przedmiot, których posiadacz pozbywa się, zamierza się pozbyć lub do których pozbycia jest zobowiązany [3]. Składniki lub frakcje odpadów nadające się do ponownego wykorzystania lub produkcji wyrobów pośrednich i finalnych określa się jako surowce wtórne [4]. Proces odzyskiwania materiałów i substancji z odpadów w celu wytworzenia z nich nowych wyrobów o przeznaczeniu pierwotnym lub innym to recykling. Proces recyklingu stanowi zatem subobszar szeroko rozumianej ekologistyki i ma na celu ograniczenie zużycia surowców naturalnych oraz zmniejszenie ilości odpadów [5]. Zastosowanie recyklingu jest uwarunkowane efektywnym systemem pozyskiwania, gromadzenia i segregacji surowców wtórnych. Rodzaj wdrożonego systemu wiąże się natomiast z określonymi wpływami środowiskowymi. Niniejszy artykuł ma na celu porównanie wpływu na środowisko trzech sposobów pozyskania surowców wtórnych na przykładzie miasta Kielce. Jako narzędzie analizy została wybrana metodyka oceny cyklu życia LCA (Life cycle assessment) pozwalająca na identyfikację i hierarchizację występujących w cyklu życia produktów lub procesów zagrożeń środowiskowych a w konsekwencji stwarzająca podstawy do ustalania sposobów ich minimalizowania. Weryfikacja procesów gromadzenia surowców wtórnych z wykorzystaniem metodyki LCA pozwala wskazać proces najbardziej korzystny dla środowiska, co może być pomocne przy ustalaniu powiatowych i gminnych strategii rozwoju systemu gospodarki odpadami. Istota ekologistyki Ekologistyka jest zintegrowanym system, który [6]: dotyczy zarządzania recylkulacyjnymi przepływami odpadów w gospodarce oraz sprzężonymi z nimi informacjami, umożliwia podejmowanie technicznych i organizacyjnych decyzji odnośnie zmniejszania negatywnych oddziaływań na środowisko towarzyszących procesom zaopatrzeniowym, wytwórczym, dystrybucyjnym i serwisowym w gospodarce, 1 dr inż. Rybaczewska-Błażejowska, Magdalena, Politechnika Świętokrzyska, Katedra Inżynierii Produkcji, Kielce, Polska, m.blazejowska@tu.kielce.pl 2 dr inż. Masternak-Janus, Aneta, Politechnika Świętokrzyska, Katedra Inżynierii Produkcji, Kielce, Polska, amasternak@tu.kielce.pl 9692

2 zapewnia gotowość i zdolność zbierania, segregacji, gromadzenia, zagospodarowania lub likwidacji odpadów zgodnie z przyjętymi zasadami technicznymi i procesowymi spełniającymi wymogi normowe i prawne ochrony środowiska. Ekologistyka obejmuje planowanie, organizację, realizację i kontrolę przepływu odpadów i związanych z nimi informacji, od miejsca ich powstania, poprzez magazynowanie, aż do miejsca ich zagospodarowania lub likwidacji, przy założeniu minimalnego oddziaływania na środowisko i przy optymalnym zaangażowaniu środków finansowych [5]. W gestii ekologistyki mogą być takie działania jak np.: projektowanie opakowań w sposób zapewniający zmniejszenie zużycia surowców do produkcji, ponowne wykorzystanie opakowań, redukcja energii i zanieczyszczeń związanych z transportem i recyklingiem surowców wtórnych [7]. Rozwój ekologistyki wywołany jest następującymi czynnikami [7]: malejące zasoby surowców naturalnych i konieczność poszukiwania alternatywnych źródeł surowców do produkcji, rozwój technologii recyklingu oraz dostrzeżenie korzyści finansowych wynikających z ponownego przetwórstwa z surowców wtórnych, realizacja zasady zrównoważonego rozwoju przez wiele państw na świecie, rosnące znaczenie opakowań w osiąganiu przewagi konkurencyjnej, konieczność zmniejszania masy odpadów na wysypiskach śmieci, ze względu na ich ograniczoną pojemność. Na rozwój ekologistyki wpływają również zmieniające się przepisy prawne zorientowane na eliminację działań niewłaściwych i zawierające szereg wymagań dotyczących gospodarki odpadami. Do najważniejszych aktów prawnych z zakresu gospodarki odpadami w Polsce należą, między innymi, ustawa o odpadach [3], ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach [8], ustawa o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi [9], a także ustawa o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji [10] i ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym [11]. Ekologistyka surowców wtórnych Zgodnie z terminologią GUS surowce wtórne to użyteczne materiały odpadowe (z odzysku) powstające w procesach produkcyjnych (odpady poprodukcyjne) oraz wyroby zużyte (odpady poużytkowe), które nie mogą być racjonalne wykorzystane przez ich posiadacza, a nadają się do celowego wykorzystania przez innego użytkownika np. w procesie produkcyjnym zastępują surowiec pierwotny [12]. Surowce wtórne dzieli się na metaliczne i niemetaliczne. Do pierwszej grupy zalicza się złomy żeliwne i staliwne, złomy metali nieżelaznych i ich stopy, odpady metalurgiczne metali i ich stopy oraz odpady konsumpcyjne (poużytkowe) pochodzące głównie ze skupu. W drugiej grupie znajdują się odpady tworzyw sztucznych, makulatura, złom gumowy, stłuczka szklana, odpadki włókiennicze oraz oleje przepracowane powstające zarówno w procesach produkcyjnych jak i konsumpcyjnych (odpady poużytkowe) [12]. Przetwarzanie surowców wtórnych jest uzasadnione społecznie i ekonomicznie. Dzięki wielokrotnemu wykorzystaniu materiałów zmniejsza się zanieczyszczenie środowiska np. w związku z redukcją odpadów na składowiskach. Zaletą jest również ograniczenie zużycia surowców pierwotnych w produkcji, przy jednoczesnym zmniejszeniu zużycia energii. Szeroko rozumiana ekologistyka surowców wtórnych polega na kompleksowym ich zagospodarowaniu, które obejmuje: organizację zbórki, sortowanie i segregcję, transport, składowanie (magazynowanie), recykling. Proces recyklingu jest możliwy tylko wówczas, gdy surowce wtórne są efektywnie pozyskiwane, gromadzone i segregowane. Pozyskiwanie surowców wtórnych może być realizowane [13] [14]: 9693

3 w systemie u źródła polega na odbieraniu surowców wtórnych bezpośrednio od ich wytwórców, w systemie donoszenia polega na ustawieniu w wybranych punktach specjalnych, odpowiednio oznakowanych kontenerów do selektywnej zbiórki surowców wtórnych, w systemie mieszanym stanowiącym połącznie dwóch powyższych systemów np. mobilne punkty zbierania odpadów niebezpiecznych z miejsca ich wytworzenia. System u źródła umożliwia zbiórkę surowców wtórnych niezanieczyszczonych innymi odpadami i ułatwia ewidencję surowców wtórnych, jednak wymaga stosowania dużej ilości pojemników, worków oraz rozbudowania systemu transportowego. System donoszenia wiąże się z koniecznością sortowania zawartości kontenerów w celu rozdzielnia poszczególnych frakcji odpadów komunalnych [13]. Wybór rodzaju systemu zależy od możliwości technicznych (np. dysponowanie pojazdami do obsługi danych typów pojemników), logistycznych (np. zapewnienie dojazdu do pojemników w celu ich opróżnienia) i finansowych danej jednostki administracyjnej [15]. Metody badawcze Ocena cyklu życia (LCA) jest narzędziem do oceny wpływów środowiskowych związanych z analizowanym produktem lub procesem w każdej fazie jego cyklu życia [16]. LCA obejmuje cztery podstawowe etapy: określenie celu i zakresu, analizę zbioru (Life Cycle Inventory LCI), ocenę wpływu (Life Cycle Impact Assessment LCIA), interpretację wyników. Cel określany jest indywidualnie dla każdego badania i musi być jasno sprecyzowany, ponieważ prowadzi do wyborów podejmowanych w kolejnych fazach analizy [17]. Zakres analizy obejmuje zdefiniowanie systemu produktu lub procesu i jego granic oraz określenie jednostki funkcjonalnej. System produktu lub procesu to zbiór materiałowo i energetycznie połączonych procesów jednostkowych wyodrębnionych na każdym z etapów jego cyklu życia. Granice systemu określają, które procesy jednostkowe będą przedmiotem analizy. Jednostka funkcjonalna natomiast to najmniejsza jednostka przyjęta do badań, stanowiąca ilościowy opis systemu. Analiza zbioru wejść i wyjść (LCI) dotyczy inwentaryzacji wszystkich danych wejściowych (np. surowce, energia) i wyjściowych (np. emisje zanieczyszczeń, odpady) przyporządkowanych do procesów jednostkowych znajdujących się w granicach systemu. Następnie zgromadzone podczas inwentaryzacji dane przeliczane są na obraną jednostkę funkcjonalną. Ocena wpływu cyklu życia na środowisko (LCIA) obejmuje następujące etapy obowiązkowe [18]: wybór kategorii wpływu, wskaźników kategorii i modeli charakteryzowania, klasyfikację, czyli przypisanie wyników analizy zbioru wejść i wyjść (LCI) do poszczególnych kategorii wpływu, charakteryzowanie, czyli obliczanie wartości wskaźników kategorii. Interpretacja wyników polega na ocenie informacji zgromadzonych w fazie LCI oraz LCIA, identyfikacji głównych czynników (substancji, procesów) dominujących w każdej kategorii wpływu oraz sformułowaniu wniosków ułatwiających podejmowanie decyzji odnośnie wyrobu lub procesu [19]. Ocena cyklu życia (LCA) stanowi najbardziej zaawansowane formalno-prawne narzędzie zarządzania środowiskowego, rekomendowane przez polskie i europejskie prawo. Może być stosowana w wielu różnych branżach usługowych i przemysłowych, w tym w branży gospodarki odpadami [18]. Jej użyteczność została potwierdzona zwłaszcza w projektowaniu proekologicznym i tworzeniu deklaracji środowiskowych. LCA może stanowić pomoc w podejmowaniu proekologicznych działań w obszarze gospodarki odpadami, w tym ekologistyki surowców wtórnych. 9694

4 Analiza LCA ekologistyki surowców wtórnych studium przypadku Przedmiotem analizy jest ekologistka surowców wtórnych wytwarzanych w mieście Kielce, które należą do 4 regionu gospodarki odpadami komunalnymi w województwie świętokrzyskim [20]. Kielce (Civitas Kielcensis) to miasto na prawach powiatu, zamieszkane przez około osób. Dominującym typem zabudowy w mieście jest zabudowa wysoka (zamieszkała przez 63% ludności), następnie zabudowa jednorodzinna (zamieszkała przez 27% ludności) [20]. Pozostała część ludności zamieszkuje w zabudowie kamienicznej. Rocznie w Kielcach wytwarzanych jest około Mg odpadów komunalnych, tym samym wagowy wskaźnik nagromadzenia odpadów kształtuje się na poziomie 275 kg na osobę, z tego surowce wtórne, tj. papier i tektura, szkło, tworzywa sztuczne, opakowania wielomateriałowe i metale, stanowią około 52% [22]. W 2013 roku, w mieście Kielce osiągnięto 19% poziom recyklingu i przygotowania do ponownego użycia następujących frakcji odpadów komunalnych: papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła [23]. Celem niniejszej analizy LCA jest zbadanie wpływu na środowisko trzech alternatywnych scenariuszy w zakresie ekologistyki surowców wtórnych, zorientowanych na recykling, na przykładzie miasta Kielce. Poczyniono założenie, iż podstawową zasadą ekologistyki powinna być maksymalizacja ponownego wykorzystania potencjału surowców wtórnych zawartych w odpadach, przy jak najmniejszym nakładzie surowcowym i energetycznym oraz emisji zanieczyszczeń [24]. Scenariusz 0 Scenariusz 0 przedstawia aktualnie realizowaną ekologistykę surowców wtórnych w mieście Kielce (rys. 1). Tym samym zakłada, iż organizacyjnie i technologicznie gospodarka odpadami nie zmieni się odpady surowcowe będą gromadzone z podziałem na dwie frakcje: szkło (bezbarwne i kolorowe) oraz pozostałe tj. tworzywa sztuczne, opakowania wielomateriałowe, metale, papier i tekturę [25]. W zależności od rodzaju zabudowy do selektywnego gromadzenia odpadów wykorzystuje się pojemniki z tworzyw sztucznych o pojemności 1100l lub worki o pojemności 120l. Następnie odpady trafiają na linie sortownicze Przedsiębiorstwa Gospodarki Odpadami Sp. z o.o. w Kielcach, gdzie są uszlachetniane, konfekcjonowane i załadowywane na środki transportu dalekiego celem ich dostarczenia do zakładów recyklingowych. Rys. 1. Granice systemu dla scenariusza 0 Scenariusz I Scenariusz I zakłada rozbudowę aktualnie realizowanego systemu ekologistyki surowców wtórnych a tym samym poprawę jakości (czystości) gromadzonych u źródła odpadów (wariant niemiecki) (rys. 2). Proponuje się zatem, aby odpady surowcowe dzielone były w miejscu ich wytwarzania na następujące frakcje: szkło (bezbarwne i kolorowe), opakowania lekkie (tworzywa sztuczne, metale i opakowania wielomateriałowe) oraz papier. Analogicznie do aktualnie realizowanego systemu gromadzenia odpadów, zbiórka surowców wtórnych opierałaby się na pojemnikach i workach. Następnie wszystkie odpady trafiałyby do regionalnej instalacji mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów (MBP) w Promniku, która aktualnie znajduje się w rozbudowie. 9695

5 Rys. 2. Granice systemu dla scenariusza I Scenariusz II Scenariusz II zakłada uproszczenie aktualnie realizowanego systemu ekologistyki surowców wtórnych, kosztem znacznej rozbudowy zakładu mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów (MBP) (wariant brytyjski) (rys. 3). Tym samym wszystkie odpady surowcowe tj. papier i tektura, szkło, tworzywa sztuczne, opakowania wielomateriałowe i metale byłyby gromadzone wspólnie do jednego pojemnika a następnie segregowane i doczyszczane w instalacji MBP w Promniku, której właścicielem jest Przedsiębiorstwa Gospodarki Odpadami Sp. z o.o. w Kielcach. Rys. 3. Granice systemu dla scenariusza II Proces recyklingu surowców wtórnych obejmuje trzy podstawowe etapy, jakimi są pozyskanie, uzdatnianie i wykorzystanie. Zakres niniejszej analizy LCA, zgodnie z przyjętymi granicami systemu, obejmuje jednak wyłącznie etap pozyskania odpadów surowcowych. Przyjętą jednostką funkcjonalną jest całkowita ilość odpadów komunalnych wytwarzanych w mieście Kielce, wyrażona w kg. Przeprowadzone analizy odnoszą się wyłącznie do odpadów surowcowych zawartych w odpadach komunalnych. Aby możliwe było wykonanie oceny wpływu cyklu życia na środowisko (LCIA), należało zebrać szereg danych ilościowych i jakościowych dotyczących poszczególnych procesów jednostkowych. I tak analiza zbioru wejść i wyjść (LCI) obejmowała, między innymi, następujące dane: ilość i skład morfologiczny odpadów komunalnych w mieście Kielce (rys. 4), systemy gromadzenia i transportu odpadów surowcowych, zużycie paliwa w czasie zbiórki i transportu odpadów surowcowych, opis technologii sortowania odpadów surowcowych, osiągnięte poziomy recyklingu i przygotowania do ponownego użycia następujących frakcji odpadów komunalnych: papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła. Jeżeli niemożliwym było pozyskanie stosownych danych środowiskowych, dane te zostały wzięte z oprogramowania LCA. W rezultacie utworzone zostały tabele inwentarzowe, obrazujące zużycie surowców oraz emisje zanieczyszczeń do wody, powietrza i gleby dla każdego z poszczególnych etapów analizowanego systemu ekologistyki (rys. 5). 9696

6 Rys. 4. Inwentaryzacja danych ilość i skład morfologiczny odpadów komunalnych w mieście Kielce na podstawie badań [21] Rys. 5. Wyciąg z tabeli inwentarzowej wpływ procesu segregacji odpadów na glebę w scenariuszu 0 Ocena wpływu cyklu życia na środowisko (LCIA) została wykonana z wykorzystaniem specjalistycznego oprogramowania EASETECH dedykowanego do prowadzenia złożonych analiz oceny cyklu życia (LCA) systemów gospodarki odpadami. Narzędzie EASETECH (Environmental Assessment System for Environmental Technologies) zostało opracowane przez grupę badawczą Duńskiego Uniwersytetu Technicznego w Kopenhadze, zaś w Polsce licencję na jego stosowanie posiada Katedra Inżynierii Produkcji Politechniki Świętokrzyskiej. Program EASETECH jest narzędziem umożliwiającym modelowanie systemów gospodarki odpadami i inwestycji z nimi związanych, dlatego też najczęściej celem prowadzonych z jego wykorzystaniem analiz LCA jest zbadanie a w efekcie optymalizacja, w ujęciu środowiskowym a pośrednio również ekonomicznym, powyższych. Ponadto oprogramowanie EASETECH posiada rozbudowaną bazę danych dotyczącą składów morfologicznych odpadów, w tym również dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej, transportu odpadów oraz technologii odzysku i unieszkodliwiania odpadów. Wyposażone jest ono również w rozbudowaną bibliotekę kategorii wpływu oraz metod LCIA [26]. Z wielu istniejących metod LCIA stosowanych w badaniach LCA (np. IPCC 2007, ReCiPe, Eko-wskaźnik 99), metoda ILCD 2013 została wybrana do zbadania alternatywnych rozwiązań w zakresie ekologistyki surowców wtórnych w mieście Kielce. Jest ona bowiem rekomendowana do tego typu badań, między innymi, przez Wspólne Centrum Badawcze Unii Europejskiej (Joint Research Centre of the European Union). 9697

7 Tabela 1. Wybrane, istotne wskaźniki kategorii wpływu dla analizowanych scenariuszy charakteryzacja Oryginalne nazwy kategorii wpływu Climate change Particulate matter Ionising radiation Photochemical oxidant formation Freshwater eutrophication Ecotoxicity, total Resources depletion, fossil Terrestrial acidification Terrestrial eutrophication Jednostka kg CO2 - Eq kg PM2.5 - Eq kg U235 - Eq kg NMVOC kg P/N - Eq CTU MJ AE AE Scenariusz 0 1,48E+05 28,23 278,8 921,2 326, ,84E , Scenariusz I 1,46E+05 27,79 274,2 904,3 320, ,82E , Scenariusz II 1,50E+05 29,26 290,2 968,3 343, ,89E , Ocena wpływu cyklu życia na środowisko (LCIA), wykonana zarówno na etapie charakteryzacji jak i normalizacji, pokazała, iż trzy analizowane scenariusze pozyskiwania surowców wtórnych nie różnią się istotnie pod kątem wpływu na środowisko (tab. 1 i rys. 6). Ze względu na przyjęte granice systemu, w analizie nie uwzględniono jednak wpływów na środowisko występujących na etapie produkcji i zagospodarowania worków na odpady, różnic w efektywności selektywnego gromadzenia odpadów surowcowych u źródła oraz technologii segregacji odpadów w instalacji MBP. Najbardziej niekorzystne wpływy na środowisko występują w następujących kategoriach wpływu: eutrofizacja, zubożenie zasobów naturalnych oraz zmiany klimatyczne. Przyczyn powyższego stanu rzeczy jest wiele, między innymi, zużycie paliwa na etapie gromadzenia i transportu odpadów, emisje zanieczyszczeń gazowych i pyłowych (np. CO, HC, NOx) oraz hałas (w ujęciu środowisko-społecznym). Rys. 6. Znormalizowany profil środowiskowy analizowanych scenariuszy 9698

8 Podsumowanie Ekologistyka surowców wtórnych na etapie ich gromadzenia, transportu i segregacji odgrywa niezwykle ważną rolę w procesie recyklingu. Udział tego sektora w ogólnych kosztach gospodarki odpadami komunalnymi stanowi bowiem około 30 40%, a tym samym poprzez usprawnienie jego organizacji i podniesienie efektywności można znacznie zredukować koszty zarządzania strumieniem odpadów, jakie ponoszą mieszkańcy w formie opłaty. Dodatkowo, takie czynniki, jak rodzaj i wielkość pojemników na odpady oraz częstotliwość wywozów mają wpływ na skład odpadów komunalnych oraz ilość i stopień czystości selektywnie zbieranych surowców wtórnych. Tym samym daje to możliwość pewnego sterowania objętościowym wskaźnikiem nagromadzenia odpadów surowcowych i ich składem morfologicznym. Wreszcie należy podkreślić fakt, iż każde z zaproponowanych rozwiązań w zakresie ekologistyki surowców wtórnych ma swoje cechy szczególne, które sprawiają, iż jest ono rekomendowane dla określonego obszaru funkcjonalnego. A zatem zanim dokona się doboru systemu gromadzenia i transportu surowców wtórnych powinno się zbadać strukturę zaludnienia oraz strukturę wiekową i socjalną mieszkańców. System segregacji odpadów surowcowych jest natomiast pochodną przyjętego systemu ich gromadzenia i transportu. Streszczenie Niniejszy artykuł przedstawia możliwości wykorzystania techniki oceny cyklu życia (LCA) do oszacowania wpływu na środowisko naturalne trzech alternatywnych scenariuszy w zakresie ekologistyki surowców wtórnych. Pierwsza część artykułu poświęcona jest zagadnieniom ekologistyki surowców wtórnych oraz metodologicznym aspektom LCA. Druga część artykułu przedstawia natomiast analizę LCA dla studium przypadku gromadzenia, transportu i segregacji surowców wtórnych w Kielcach. Rozwiązanie obecnie stosowane jest konfrontowane z możliwymi dostępnymi rozwiązaniami dotyczącymi ekologistyki surowców wtórnych, które są stosowane w Unii Europejskiej. Analizę LCA przeprowadzono za pomocą oprogramowania EASETCH. Słowa kluczowe: ocena cyklu życia (LCA), ekologistyka, EASETECH, recycling, surowce wtórne ECO-LOGISTICS OF RECYCLABLE MATERIALS LCA ANALYSIS Abstract The present article discusses the possible use of life cycle assessment (LCA) technique to estimate the environmental impacts of three alternative scenarios of ecologistics of recyclable materials. The first part of the article is strictly devoted to the ecologistics of recyclable materials and the methodological aspects of LCA. The second part of the article describes a case study of the LCA analysis of ecologistics of recyclable materials in the city of Kielce. Currently applied solution is confronted with possible solutions regarding the ecologistics of recyclable materials that are applied in the European Union. The LCA analysis was performed using EASETECH software. Keywords: life cycle assessment (LCA), eco-logistics, EASETECH, recycling, recyclable materials 9699

9 Literatura [1] Korzeniowski A., Skrzypek M.: Ekologistyka odpadów opakowaniowych w regulacjach prawnych Unii Europejskiej i w Polsce, [2] Wiktorowska-Jasik A.: Ekologistyka nakaz ustawowy, moda czy wyzwanie dla przedsiębiorstw XXI wieku, Logistyka 6/2011, s [3] Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz. 21). [4] Bilitewski B., Härdtle G., Marek K.: Podręcznik gospodarki odpadami: teoria i praktyka, Wyd. Seidel-Przywecki Sp. z o.o., Warszawa [5] Górniak-Bodziany A., Bodziany M.: Ekologistyka wyzwanie czy warunek konieczny funkcjonowania SZRP, Zeszyty Naukowe WSOWL, Nr 1 (147) 2008, s [6] Korzeń Z.: Ekologistyka, Biblioteka Logistyka, Poznań [7] Michniewska K.: Nowe trendy w logistyce: logistyka odzysku, a ekologistyka, Logistyka 1/2006, s [8] Ustawa z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011 r., Nr 152, poz. 897). [9] Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi (Dz. U. z 2013 r. poz. 888). [10] Ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz. U. Nr 25, poz. 202 i Nr 175, poz. 1458, z 2007 r. Nr 176, poz. 1236, z 2009 r. Nr 79, poz. 666, Nr 92, poz.753 i Nr 215, poz. 1664, z 2010 r. Nr 28, poz. 145 i Nr 76, poz. 489 oraz z 2011 r. Nr 63, poz. 322) [11] Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. Nr 180, poz. 1495, z 2008 r. Nr 223, poz. 1464,z 2009 r. Nr 79, poz. 666 i Nr 215, poz oraz z 2011 r. Nr 63, poz. 322) [12] Główny Urząd Statystyczny: Słownik pojęć, [13] Bień B., Bień J.D.: Gromadzenie i selektywna zbiórka odpadów komunalnych w gminach, Inżynieria i Ochrona Środowiska, T. 13, Nr , s [14] IGNIS ENERGY, Systemy gromadzenia odpadów, [15] Plan Gospodarki Odpadami dla powiatu Rawickiego, [16] Kaczmarska B., Gierulski W.: Designing Innovative Products in Terms of LCA, Structure and Environment, Architecture, Civil Engineering, Environmental and Energy, Vol. 6, No. 2, 2014, s , [17] Masternak-Janus A., Rybaczewska-Błazejowska M.: Monitoring the impcts of the recycling industry the LCA analysis, [w:] Innowacje w Zarządzaniu i Inżynierii Produkcji, R. Knosala (ed.), Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole 2015, s [18] Masternak-Janus A., Rybaczewska-Błażejowska M.: Ocena cyklu życia (LCA) metodologia i możliwości zastosowania, [w:] Współczesne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego Świat- Polska-Region Świętokrzyski, Politechnika Świętokrzyska, Kielce 2014, s [19] Górzyński J.: Podstawy analizy środowiskowej wyrobów i obiektów, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa

10 [20] Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Świętokrzyskiego , [21] Rybaczewska-Błażejowska M.: Sustainable strategies and technologies the challenge of municipal solid waste management (MSW) in Poland, [w:] Waste to resources 2013, M. Kuhle-Weidemeier (ed.), Cuvillier Verlag, Göttingen 2013, s [22] Wieczorek A.: Raport z badań składu morfologicznego i granulometrycznego odpadów komunalnych z terenu miasta Kielce dla czterech typów zabudowy, Eco Consulting, Kielce, 2012, s [23] Poziomy recyklingu osiągnięte przez Gminę Miasta Kielce, [24] Schluchter W., Rybaczewska-Błażejowska M.: Life cycle sustainability assessment of municipal waste management systems, Management, Vol.16, No.2, 2012, s [25] System gospodarki odpadami komunalnymi w Gminie Kielce, [26] Rybaczewska-Błażejowska M.: Narzędzia oceny cyklu życia (LCA) a modelowanie systemów gospodarki odpadami, [w:] Zarządzanie środowiskiem i zrównoważona energetyka, D. Dyrda, M. Ptak (ed.), Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Jelenia Góra 2015, s