Termoterapia w leczeniu bolesnego miesiączkowania u dziewcząt badania pilotażowe

Transkrypt

1 GinPolMedProject 4 (42) 2016: ARTYKUŁ ORYGINALNY Termoterapia w leczeniu bolesnego miesiączkowania u dziewcząt badania pilotażowe Mariusz Molenda 1 (ABDF), Małgorzata Molenda 1 (ABDF), Agnieszka Nowak-Brzezińska 2 (CE), Jan Horejší 3 (AD), Agnieszka Drosdzol-Cop 1 ^ (ADE) 1 Zakład Patologii Ciąży, Wydział Nauk o Zdrowiu w Katowicach, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 2 Instytut Informatyki, Wydział Informatyki i Nauki o Materiałach, Uniwersytet Śląski 3 Department of Obstetrics and of Adult and Pediatric Gynecology, 2 nd Medical Faculty, Charles University, Prague, Czech Republic STRESZCZENIE Wstęp. Bolesne miesiączkowanie (dysmenorrhea) stanowi istotny problem w ginekologii dziecięcej i dziewczęcej. W skład rekomendowanego leczenia drugiego rzutu wchodzą między innymi akupunktura oraz ciepłe okłady. Ponadto WHO zaklasyfikowała dysmenorrhea do schorzeń, w których poprzez kontrolowane badania kliniczne udowodniono, że stymulacja punktów akupunktury jest skuteczną metodą leczenia. Przedstawiany projekt badawczy stanowi połączenie elementów akupunktury oraz ciepła, w którym zostały wykorzystane punkty akupunkturowe na ciele osób badanych stymulowane ciepłem. Zabieg taki można określić mianem termoterapii punktowej. Cel pracy. Ocena wpływu termoterapii punktowej na objawy bolesnego miesiączkowania u dziewcząt i młodych kobiet w wieku lat. Materiał i metody. Grupa badana składała się z 15. uczestniczek. Do badania wykorzystano cztery punkty akupunktury, które ogrzewano za pomocą moksy w postaci cygara bezdymnego o długości 12 cm i średnicy 1,5 cm. W czasie zabiegu cygaro znajdowało się 2-5 cm nad skórą ogrzewanego obszaru ciała (w zależności od indywidualnego odczucia ciepła). Każdy punkt był ogrzewany do momentu odczucia przez uczestniczkę wyraźnego bodźca cieplnego. Każdy zabieg trwał około 30 minut, był bezdotykowy i bezbolesny pacjentka odczuwała jedynie ciepło w miejscach ogrzewanych. Każda uczestniczka poddana została 3. zabiegom w ciągu 2. tygodni. Wyniki. Badania wskazują, że termoterapia punktowa znacząco redukuje objawy towarzyszące dysmenorrhea, takie jak nasilenie bólu głowy, ból pleców, mdłości, nerwowość i wahania nastroju. Zabiegi termoterapii punktowej znacząco poprawiły jakość snu i apetyt uczestniczek, jak również samoocenę osób cierpiących na bolesne miesiączkowanie. Wnioski. Ogrzewanie punktów akupunktury doprowadziło do pozytywnych zmian w jakości życia uczestniczek, istotnie poprawiając takie aspekty, jak funkcjonowanie fizyczne, ograniczenia z powodu zdrowia fizycznego, ogólne poczucie zdrowia oraz zdrowie psychiczne. Słowa kluczowe: dysmenorrhea; punkt akupunktury; termostymulacja; akupunktura Adres do korespondencji: Małgorzata Molenda Zakład Patologii Ciąży, Wydział Nauk o Zdrowiu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ul. Medyków 12; Katowice, Poland Tel.: ; malgorzata.molenda@med.sum.edu.pl Liczb słów: 1894 Tabele: 0 Ryciny: 3 Piśmiennictwo: 16 Received: Accepted: Published: WKŁAD AUTORÓW: (A) Projekt badania (B) Zbieranie Danych (C) Analiza Statystyczna (D ) Interpretacja Danych (E ) Przygotowanie Rękopisu (F ) Gromadzenie Piśmiennictwa (G ) Gromadzenie Funduszy WSTĘP Bolesne miesiączkowanie (dysmenorrhea) stanowi istotny problem w ginekologii dziecięcej i dziewczęcej. Problem dotyczy od 30 do 70% nastolatek i młodych kobiet w wieku lat [1]. Bolesne miesiączkowanie ze względu na etiologię objawów dzieli się na pierwotne i wtórne. Pierwotna postać dysmenorrhea definiowana jest jako ból miednicy mniejszej, występujący w czasie menstruacji bez żadnej patologii w miednicy. Dysmenorrhea pierwotna stanowi 90% wszystkich przypadków. Dysmenorrhea wtórna stanowi zaledwie 10% wszystkich przypadków i współistnieje z obecną patologią w miednicy mniejszej [2]. Przyczyną dysmenorrhea o charakterze pierwotnym jest skurcz mięśni gładkich macicy oraz naczyń krwionośnych, który powoduje obniżenie progu bólowego oraz niedokrwienie mięśniówki macicy. Wykazano, że głównymi czynnikami ryzyka, które zwiększają częstość i nasilenie bolesnego miesiączkowania są: wiek (poniżej 20 roku życia), utrata masy ciała, zaburzenia lękowe, zaburzenia nastroju, zaburzenia kontaktów społecznych, stres, wczesny wiek menarche, długie i obfite krwawienia miesiączkowe, brak ciąż i porodów, palenie tytoniu, spożywanie alkoholu oraz niska aktywność fizyczna [1,4]. Do wtórnych przyczyn bolesnego miesiączkowania można zaliczyć: endometriozę, zespół stanu zapalnego miednicy mniejszej, wrodzone anomalie rozwojowe przewodów Müllera, zrosty w miednicy mniejszej, zmiany w przydatkach, infekcje przenoszone drogą płciową i ciążę pozamaciczną [1]. W leczeniu pierwotnego bolesnego miesiączkowania w pierwszej kolejności zaleca się leki 81

2 GinPolMedProject 4 (42) 2016: pierwszego rzutu: wybrane niesteroidowe leki przeciwzapalne i dwuskładnikowe preparaty antykoncepcyjne. W skład leczenia drugiego rzutu wchodzą metody alternatywne, leczenie chirurgiczne oraz uzupełnienie podstawowego leczenia (witaminy i suplementy diety). Terapie alternatywne zawierają między innymi akupunkturę oraz ciepłe okłady w temperaturze 39 C [2]. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaklasyfikowała pierwotną dysmenorrhea do schorzeń, w których poprzez kontrolowane badania kliniczne udowodniono, że akupunktura jest skuteczną metodą leczenia [5]. WHO używa pojęcia akupunktury w szerszym znaczeniu, obejmującym wszystkie tradycyjne metody oddziaływania na punkty zwane punktami akupunktury, w tym również ogrzewanie punktów [5]. Przedstawiany projekt badawczy stanowi połączenie elementów akupunktury oraz ciepła, ponieważ w badaniu zostały wykorzystane punkty akupunkturowe na ciele osób badanych i były stymulowane ciepłem. Zabieg taki można określić mianem termoterapii punktowej. Ogrzewanie punktów akupunktury za pomocą odpowiednich preparatów i środków jest techniką powszechnie stosowaną w medycynie wschodu i znaną pod nazwą moksybucji. Moksybucja stosowana jest w profilaktyce i terapii chorób od ponad 2500 lat [6,7]. Analiza bibliometryczna badań, opublikowanych w latach w Chinach, wykazała, że ogrzewanie punktów akupunktury z powodzeniem stosuje się w terapii 364 rodzajów chorób. Dysmenorrhea znajduje się wśród wskazań do stosowania moksybucji [8]. Moksybucję dzieli się na tradycyjną, naturalną i współczesną [6]. Moksybucja tradycyjna to najczęściej wykorzystywana technika, a jako materiału grzewczego używa się moksy, czyli spreparowanego surowca Artemisia argyi. Moksybucję tradycyjną dzieli się na bezpośrednią (materiał ma bezpośredni kontakt ze skórą) i pośrednią (materiał znajduje się w pewnej odległości od skóry). Technika naturalna wykorzystuje substancje drażniące (np. czosnek, gorczyca biała) w celu lokalnego przekrwienia skóry. Moksybucja współczesna natomiast wykorzystuje mikrofale, laser oraz działanie elektrocieplne w celu uzyskania efektów terapeutycznych [6]. Zwykle termin moksybucja odnosi się do moksybucji tradycyjnej [6] i tak jest również w opisywanym badaniu. Moksybucja wywiera potrójny efekt na tkanki: efekt termiczny, efekt radiacji oraz działanie farmakologiczne [6]. Terapia ta powoduje zwężenie naczyń krwionośnych w obrębie ogrzewanego punktu oraz równoczesne rozszerzenie naczyń krwionośnych wokół niego, a także zwiększa obwodowy przepływ krwi tętniczej i przepuszczalność naczyń włosowatych. Żarząca się moksa emituje światło widzialne oraz promieniowanie podczerwone, dlatego działanie moksybucji zależy nie tylko od efektów cieplnych, lecz również pozacieplnych. Efekty cieplne są wynikiem działania fal elektromagnetycznych ludzkie ciało pochłania energię z promieni podczerwonych i przekształca ją w ciepło. W efekcie pobudza to krążenie oraz aktywność komórek i enzymów. Efekt pozacieplny wynika z interakcji między falami elektromagnetycznymi i organizmem. Promieniowanie podczerwone bliskie (near infrared, NIR) przenika do skóry na głębokość ok. 10 mm, dociera do tkanek i jest przez nie absorbowane. NIR jest pochłanianie przez tkankę łączną, naczynia krwionośne, naczynia limfatyczne i nerwy. Indukuje substancje aktywne w tych tkankach, następnie są one transportowane do innych części ciała z krwią, dzięki czemu poprawiają metabolizm i termogenezę narządów, do których docierają. NIR może również pobudzić metabolizm komórek za pomocą energii generowanej w wyniku efektu fotoelektrycznego i procesów fotochemicznych [6]. Działanie farmakologiczne moksybucji wiąże się ze stosowanym surowcem, moksą, czyli Artemisia argyi. Zawiera ona olejki eteryczne, które rozluźniają mięśnie gładkie dróg oddechowych, przynoszą ulgę w kaszlu, działają wykrztuśnie i antyoksydacyjnie. Dym moksy posiada właściwości przeciwwirusowe i przeciwgrzybiczne [6]. Prace badawcze wykazują, że żadna inna stymulacja cieplna nie posiada właściwości moksybucji [6]. CEL PRACY Celem pracy była ocena wpływu termoterapii punktowej na objawy bolesnego miesiączkowania u dziewcząt i młodych kobiet w wieku lat. MATERIAŁ I METODY Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach KNW/0022/KB1/ 57/I/14 z dnia roku. Do badania kwalifikowano pacjentki zgłaszające się do Poradni Ginekologicznej/Poradni Ginekologii Dziecięcej i Dziewczęcej NZOZ 82

3 M. Molenda et al. Termoterapia w leczeniu bolesnego miesiączkowania u dziewcząt badania pilotażowe Centrum Medycznego SIGNUM w Katowicach oraz do Gabinetu Fizjoterapii Qi-med.com w Katowicach. Wszystkie uczestniczki badania zostały poinformowane o celu badania i sposobie przeprowadzenia. Od wszystkich badanych uzyskano pisemną zgodę na przeprowadzenie procedur uwzględnionych w protokole badania w przypadku pacjentek młodocianych była to również zgoda opiekuna prawnego. Do badań kwalifikowano dziewczęta lub młode kobiety z rozpoznaniem zespołu bolesnego miesiączkowania w wieku lat. W przypadku kobiet uzyskano zgodę kobiety na uczestnictwo w badaniu, w przypadku osób niepełnoletnich uzyskano dodatkową zgodę opiekuna prawnego. U kandydatek przeprowadzony został wywiad ogólnomedyczny i ginekologiczny, zawierający ocenę cyklu miesiączkowego. Wywiad przeprowadzał lekarz specjalista ginekologii, który kwalifikował uczestniczki do badań. Z badań wyłączono pacjentki z chorobami ogólnoustrojowymi oraz te, które w ciągu 6. miesięcy poprzedzających badanie stosowały farmakoterapię (m.in. leki hormonalne, preparaty antykoncepcyjne, NLPZ). Uczestniczki badania wypełniały kwestionariusz, bezpośrednio przed pierwszym zabiegiem, po ostatnim zabiegu oraz trzy miesiące później. Kwestionariusz zawierał pytania dotyczące stopnia odczuwalności bólu podbrzusza podczas miesiączki oraz dodatkowe objawy, takie jak: nudności, apetyt, zmęczenie, biegunki, bóle głowy, jakość snu, bóle pleców, nerwowość, zaburzenia nastroju, zawroty głowy. Każdy z tych objawów oceniany był za pomocą analogowej skali wzrokowej VAS z podziałem od 0 do 100. Zakres został podzielony na strefę zieloną od 0 do 25, strefę żółtą od 25 do 50, strefę pomarańczową od 50 do 75 oraz strefę czerwoną od 75 do 100. Do każdej skali dołączono opis z wyjaśnieniem, co oznacza 0, a co oznacza 100 na skali. Kolor i opis na skali wskazywał, że wartości bliżej zera są bardziej pozytywne (np. brak bólu), natomiast wartości bliżej 100 najbardziej negatywne (największy wyobrażalny ból). Ocenie podlegał również stopień jakości życia, poziom lęku i depresji oraz samoocena uczestniczek. Wszystkie zabiegi wykonywane były nieodpłatnie. Do badania wykorzystano cztery punkty akupunktury: Guanyuan (CV4), Sanyinjiao (SP6), Taichong (LR3) i Taixi (KI3). Doboru punktów dokonano na podstawie literatury, dowiedziono, że powyższe punkty są skuteczne w terapii dysmenorrhea i towarzyszących jej objawów [9-16]. Punkty akupunktury były ogrzewane za pomocą moksy w postaci cygara bezdymnego o długości 12 cm i średnicy 1,5 cm. W czasie zabiegu cygaro znajdowało się 2-5 cm nad skórą ogrzewanego obszaru ciała (w zależności od indywidualnego odczucia ciepła). Każdy punkt był ogrzewany do momentu odczucia przez uczestniczkę wyraźnego bodźca cieplnego. Każdy zabieg trwał około 30 minut, był bezdotykowy i bezbolesny pacjentka odczuwała jedynie ciepło w miejscach ogrzewanych. Każda uczestniczka poddana została 3 zabiegom w ciągu 2 tygodni. Ocena wyników w badaniu obejmowała nasilenie bólu podbrzusza w czasie miesiączki (mierzone za pomocą analogowej skali wzrokowej VAS z podziałem od 0 do 100, gdzie 0=brak bólu, a 100=największy wyobrażalny ból) oraz stopień dodatkowych objawów towarzyszących bolesnym miesiączkom, takie jak: nudności, apetyt, zmęczenie, biegunki, ból głowy, sen, bóle pleców, nerwowość, zaburzenia nastroju, zawroty głowy. Każdy z tych objawów oceniany był za pomocą analogowej skali wzrokowej VAS z podziałem od 0 do 100: nudności (0=brak nudności, 100=największe wyobrażalne nudności); apetyt (0=dobry apetyt, 100=całkowity brak apetytu); zmęczenie (0=brak zmęczenia, 100=największe wyobrażalne zmęczenie); biegunki (0=brak biegunki, 100=ciągła biegunka); ból głowy (0=brak bólu, 100=największy wyobrażalny ból); sen (0=doskonały sen, 100=zupełny brak snu); bóle pleców (0=brak bólu, 100=największy wyobrażalny ból); nerwowość (0=stan pełnego relaksu, 100=stan największej wyobrażalnej nerwowości); zaburzenia nastroju (0=brak zaburzeń nastroju, 100=ciągłe zaburzenia nastroju); zawroty głowy (0=brak zawrotów głowy, 100=ciągłe zawroty głowy). Ocena jakości życia uczestniczek badania prowadzona była z pomocą kwestionariusza Short Form-36 (SF-36), nasilenie lęku i depresji wśród uczestniczek mierzone było za pomocą Szpitalnej Skali Lęku i Depresji (HADS), a samoocena za pomocą Skali Samooceny Rosenberga. W opracowaniu statystyk korzystano z oprogramowania komputerowego Statistica PL. Wynik badania statystycznego uznano za istotny statystycznie, gdy poziom istotności p < 0,05. Dane opracowano statystycznie, wykorzystując metodę analizy wariancji (ANOVA) w układzie powtarzanych pomiarów. Do weryfikacji hipotezy zerowej użyto testu F, a procedurę porównań wielokrotnych uwzględniającą statystyczną istotność zmiennej zależnej oparto na teście Tukeya. 83

4 GinPolMedProject 4 (42) 2016: WYNIKI W badaniu udział wzięło 15. dziewcząt i młodych kobiet. Wszystkie uczestniczki ukończyły badanie oraz wypełniły trzy kwestionariusze oceny wyników. Średni wiek badanych wyniósł 18,07±1,71, większość z nich stanowiły mieszkanki miast powyżej 100 tys. mieszkańców (73,33%). Większość osób badanych uprawiała aktywność fizyczną (86,67%) i nie rozpoczęła współżycia płciowego (86,67%). Średni wiek pierwszej miesiączki u uczestniczek wyniósł 12,53±0,74 i w ponad 53% przypadków miesiączki od początku były bolesne. Rycina 1. przedstawia średnie zmiany w odczuwalności objawów dysmenorrhea w grupie badanej po zakończeniu zabiegów termoterapii punktowej. Wszystkie badane parametry uległy poprawie. W nasileniu bólu podbrzusza odno- towano poprawę (nieistotną statystycznie, p= ). Nasilenie większości dodatkowych objawów uległo znaczącej poprawie: ból głowy (p=0,000075), wahania nastroju (p=0,003426), nerwowość (p=0,018362), ból pleców (p=0,000042), jakość snu (p=0,005361), apetyt (p=0,001042), nudności (p=0,001062). Rycina 2. prezentuje samoocenę uczestniczek po interwencji uległa znaczącej poprawie (p=0,024836), natomiast zmiany w poziomie lęku i depresji nie były istotne statystycznie. Rycina 3. przedstawia pozytywne zmiany w jakości życia uczestniczek w rezultacie zabiegów termoterapii punktowej. W pewnych aspektach zmiany te były istotne statystycznie: funkcjonowanie fizyczne (p=0,009863), ograniczenia z powodu zdrowia fizycznego (p= ), ogólne poczucie zdrowia (p= ), zdrowie psychiczne (p= ). Ryc. 1. Objawy bolesnego miesiączkowania 84

5 M. Molenda et al. Termoterapia w leczeniu bolesnego miesiączkowania u dziewcząt badania pilotażowe Ryc. 2. Skala Rosenberga Ryc. 3. Jakość życia (SF-36) 85

6 GinPolMedProject 4 (42) 2016: DYSKUSJA Wyniki badań własnych pokazują pozytywny wpływ termoterapii punktowej na objawy dysmenorrhea u dziewcząt i młodych kobiet w wieku lat. Nasilenie bólu głowy, ból pleców, nudności, nerwowość i wahania nastroju uległy w wyniku interwencji znaczącej redukcji, a jakość snu i apetyt uczestniczek znacząco się poprawił. Wyniki badania pokrywają się z wynikami badań publikowanych w literaturze [9-16]. Badania wskazują, że termostymulacja punktów akupunktury przynosi pozytywne efekty w terapii objawów pierwotnej dysmenorrhea. Przedstawione badanie wykazało również, że ogrzewanie punktów akupunktury prowadzi do pozytywnych zmian w jakości życia uczestniczek, istotnie poprawiając takie aspekty, jak funkcjonowanie fizyczne, ograniczenia z powodu zdrowia fizycznego, ogólne poczucie zdrowia oraz zdrowie psychiczne. Metaanaliza badań poświęconych terapiom punktowym w leczeniu dysmenorrhea wykazała, że nieinwazyjna stymulacja punktów akupunktury (włącznie z moksybucją) okazuje się skuteczniejsza niż inwazyjna stymulacja (akupunktura, elektroakupunktura). Ponadto niepożądane efekty uboczne (żaden z nich nie był poważny: były to krwawienia, krwiaki i ból w miejscu wprowadzenia igły) zgłaszano jedynie przy inwazyjnej stymulacji, nie pojawiały się one natomiast przy stymulacji nieinwazyjnej [13]. Stąd też termoterapia punktowa stanowi skuteczną i bezpieczną terapię alternatywną dla kobiet cierpiących na bolesne miesiączki. Moksybucja wpływa regulacyjnie na wydzielanie wewnętrzne, między innymi na poziom estrogenu, progesteronu i prostaglandyn. Badania wskazują, że nieuregulowany poziom estrogenu i progesteronu oraz zaburzenia funkcji immunologicznych mogą prowadzić do nadmiaru prostaglandyn. Nadmierna produkcja prostaglandyn jest z kolei uważana za czynnik wywołujący skurcze mięśnia macicy u kobiet z pierwotną dysmenorrhea. Ponadto nadmiar prostaglandyn wywołuje hiperalgezję, wazokonstrykcję, niedokrwienie oraz skurcz miometrium oraz objawy żołądkowo-jelitowe i sercowo-naczyniowe [14]. Przedstawione badanie posiada następujące ograniczenia: mała liczebność grupy badanej, brak grupy kontrolnej, subiektywność oceny (zastosowanie kwestionariuszy samooceny). WNIOSKI Wyniki prezentowanego badania wskazują, że termoterapia punktowa znacząco redukuje objawy towarzyszące dysmenorrhea, takie jak nasilenie bólu głowy, ból pleców, nudności, nerwowość i wahania nastroju. Zabiegi termoterapii punktowej znacząco poprawiły jakość snu i apetyt uczestniczek, jak również samoocenę osób cierpiących na bolesne miesiączkowanie. Ogrzewanie punktów akupunktury doprowadziło do pozytywnych zmian w jakości życia uczestniczek, istotnie poprawiając funkcjonowanie fizyczne, ograniczenia z powodu zdrowia fizycznego, ogólne poczucie zdrowia oraz zdrowie psychiczne. 86

7 M. Molenda et al. Termoterapia w leczeniu bolesnego miesiączkowania u dziewcząt badania pilotażowe 1. Drosdzol-Cop A, Skrzypulec-Plinta V. Bolesne miesiączkowanie, PMS/PMDD w ginekologii dziecięcej i dziewczęcej. W: Skrzypulec-Plinta V, Radowicki S (Red.) Wybrane zagadnienia z ginekologii dziecięcej i dziewczęcej. Bielsko- Biała: Medical Project Poland. 2011: Drosdzol-Cop A. Przewlekły ból miednicy mniejszej u dziewcząt. W: Skrzypulec-Plinta V, Radowicki S (Red.) Wybrane zagadnienia z ginekologii dziecięcej i dziewczęcej. Bielsko-Biała: Medical Project Poland. 2011: Altchek A. Dysmenorrhea. W: Altchek A, Deligdisch L (Ed.) Pediatric, Adolescent and Young Adult Gynecology. 1st Edition. West Sussex: Wiley-Blackwell. 2009: Bieniasz J, Zak T, Laskowska-Zietek A et al. Causes of menstrual disorders in adolescent girls-a retrospective study. Endokrynol Diabetol Chor Przemiany Materii Wieku Rozw 2006;12(3): WHO. Acupuncture: Review and Analysis of Reports on Controlled Clinical Trials Deng H, Shen X. The mechanism of moxibustion: ancient theory and modern research. Evid Based Complement Alternat Med 2013;2013: doi: /2013/ Yang J, Yu S, Lao L et al. Use of moxibustion to treat primary dysmenorrhea at two interventional times: study protocol for a randomized controlled trial. Trials 2015; 16:35. doi: /s Huang QF, Wu HG, Liu J et al. Bibliometric analysis of diseases spectrum of moxibustion therapy. J Acupunct Tuina Sci 2012;10(6): Cho SH, Hwang EW. Acupuncture for primary dysmenorrhoea: a systematic review. Complement Ther Med 2010;18(1): Li MG, Li DC, Li SR. Acupuncture and moxibustion combined with cup ping for primary dysmenorrhea in 66 cases. World Journal of Acupuncture-Moxibustion 2012;22(2): Jiang HR, Ni S, Li JL et al. Systematic review of randomized clinical trials of acupressure therapy for primary dysmenorrhea. Evid Based Complement Alternat Med 2013; 2013: Abaraogu UO, Tabansi-Ochuogu CS. As Acupressure Decreases Pain, Acupuncture May Improve Some Aspects of Quality of Life for Women with Primary Dysmenorrhea: A Systematic Review with Meta-Analysis. J Acupunct Meridian Stud 2015;8(5): Chung YC, Chen HH, Yeh ML. Acupoint stimulation intervention for people with primary dysmenorrhea: Systematic review and meta-analysis of randomized trials. Complement Ther Med 2012; 20(5): Ma YX, Yang XY, Guo G et al. Research of Herb-Partitioned Moxibustion for Primary Dysmenorrhea Patients Based on the LC-MS Metabonomics. Evid Based Complement Alternat Med 2015; ID Xu T, Hui L, Juan YL et al. Effects of moxibustion or acupoint therapy for the treatment of primary dysmenorrhea: a meta-analysis. Altern Ther Health Med 2014;20(4): Wu JL, Chen HY, Tang YC et al. Comparative Study on the Analgesic Effects of Different Moxibustion Methods with Tai-yi Moxa Stick in Treating Primary Dysmenorrhea. J Acupunct Tuina Sci 2014;12(5): PIŚMIENNICTWO 87