Tomasz Pecka, Wojciech Mill DOŚWIADCZALNE ŁADUNKI KRYTYCZNE AZOTU DLA EKOSYSTEMÓW LĄDOWYCH ADAPTACJA METODY CCE DO WARUNKÓW ŚRODOWISKOWYCH POLSKI

Transkrypt

1 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 47, 2011 r. Tomasz Pecka*, Wojciech Mill* DOŚWIADCZALNE ŁADUNKI KRYTYCZNE AZOTU DLA EKOSYSTEMÓW LĄDOWYCH ADAPTACJA METODY CCE DO WARUNKÓW ŚRODOWISKOWYCH POLSKI EMPIRICAL CRITICAL LOADS OF NITROGEN FOR TERRESTRIAL ECOSYSTEMS ADOPTION OF THE CCE CALCULATION METHOD TO ENVIRONMENTAL CONDITIONS OF POLAND Słowa kluczowe: ładunki krytyczne, atmosferyczna depozycja azotu, eutrofizacja, różnorodność biologiczna. Key words: critical loads, atmospheric deposition of nitrogen, eutrophication, biodiversity. Empirical critical loads of nutrient nitrogen are a quantitative estimate of ecosystems sensitivity to biological effects of an excess atmospheric deposition of nitrogen. The methodological background to calculate these critical loads, recommended by the Coordination Centre for Effects (CCE) of the Convention LRTAP, as well as its adaptation to Polish conditions has been presented. The empirical critical loads of nitrogen have been derived for selected terrestrial ecosystems like woodlands, Mire, bog and fen habitats, Grassland and tall forbs habitats and heathland, scrub and tundra habitats. There is clear partition of the spatial distribution of the critical loads into the central fraction of the Polish territory where they are lower and the northern and southern part with significantly higher values. It means that in the central part the sensitivity of ecosystems to the adverse effects of excess nitrogen deposition is the highest and in the other areas is relatively lower. It also is observed a differentiation of the considered critical loads values on the east-west direction with relatively low values in the eastern part and higher in the western part. * Mgr Tomasz Pecka, dr hab. inż. Wojciech Mill, prof. IOŚ-PIB Pracownia Modelowania Matematycznego w Siemianowicach Śl., Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE), Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, ul. Krucza 5/11d, Warszawa; tel./fax: ; tomasz.pecka@kobize.pl 121

2 Tomasz Pecka, Wojciech Mill 1. WPROWADZENIE Przewiduje się, że gwałtowny wzrost gospodarczy, szczególnie konsumpcji energii, w krajach południowo-wschodniej Azji i Ameryki Południowej spowoduje do roku 2020 wzrost atmosferycznej depozycji azotu o 25% w krajach wysokorozwiniętych i o ponad 50% nad oceanami półkuli północnej [Galloway i in. 1994]. Powyższe czynniki powodują, że depozycja związków azotu jest obecnie postrzegana jako trzecie po gospodarce przestrzennej i zmianach klimatycznych z największych globalnych zagrożeń różnorodności biologicznej [Sala i in. 2000]. Maksymalne, dopuszczalne poziomy atmosferycznej depozycji siarki i azotu, zwane powszechnie ładunkami krytycznymi, są kluczowym elementem budowy alternatywnych, ekonomicznie efektywnych strategii redukcji emisji siarki i azotu [Bull i Hall 1998, Mill 2006]. Środowiskowym efektem jednoczesnej depozycji związków siarki i azotu jest zakwaszenie ekosystemów objętych tą depozycją, dlatego w tym wypadku operuje się pojęciem ładunków krytycznych zakwaszenia, reprezentowanych tzw. funkcją ładunków krytycznych zakwaszenia. Skutkiem depozycji azotu, oprócz zakwaszenia, może być eutrofizacja ekosystemów, mogąca powodować zmiany w ich składzie gatunkowym. Ta wielkość depozycji, która jest bezpieczna dla struktury i funkcjonowania danego ekosystemu, nie prowadząc do jego eutrofizacji, zwana jest ładunkiem krytycznym azotu [Reinds 2009]. Ocena ekologicznych skutków transgranicznego transportu zanieczyszczeń powietrza, w tym związków azotu, wykracza poza narodowe programy badawcze i objęta jest międzynarodowym programem prowadzonym w ramach Konwencji w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości (tzw. Konwencji LRTAP). Grupa Robocza ds. Oddziaływań (WGE), jedna z grup roboczych Konwencji LRTAP przyjęła w swojej działalności jako główny kierunek badań kompleksową ocenę efektów geochemicznych i ekologicznych, powodowanych przez depozycję związków siarki i azotu w ekosystemach lądowych i wodnych. Jako ostateczny receptor narażenia przyjęto różnorodność biologiczną [UNECE 2001, 2007]. W celu podjęcia działań na rzecz istotnego zmniejszenia utraty różnorodności biologicznej Konwencją o różnorodności biologicznej ustanowiono program 2010 Biodiversity Target [UNEP 2002], a Europejska Agencja ds. Środowiska program SEBI 2010 [EEA 2007]. Efektem tych prac jest opracowany system 26 wskaźników oceny różnorodności biologicznej. Jako jedno z wskazanych globalnych zagrożeń różnorodności biologicznej określono zagrożenie eutrofizacją ekosystemów lądowych, powodowane atmosferyczną depozycją azotu, a jako wskaźnik narażenia przyjęto przekroczenie ładunku krytycznego azotu [UNEP 2005; EEA 2007]. W pracach Konwencji LRTAP stosowane są dwie metody wyznaczania ładunków krytycznych azotu, zalecane przez Centrum Koordynacyjne ds. Oddziaływań (Coordination Centre for Effects CCE) tej Konwencji: 122

3 Doświadczalne ładunki krytyczne azotu dla ekosystemów lądowych... 1) metoda modelowania matematycznego oparta na założeniu stanu ustalonego w rozważanym ekosystemie i bilansie masy czynników biogeochemicznych, kształtujących chemizm roztworu glebowego, oraz na przyjęciu, na podstawie specjalistycznej wiedzy, kryterialnego, bezpiecznego dla ekosystemu stężenia azotu w roztworze; tę wartość atmosferycznej depozycji azotu, która nie spowoduje przekroczenia przyjętego stężenia kryterialnego w roztworze glebowym opuszczającym dany ekosystem, nazywa się ładunkiem krytycznym azotu przyswajalnego; metoda modelowania matematycznego nie daje jednak bezpośredniego obrazu potencjalnych skutków przekroczenia ładunków krytycznych przez rzeczywistą depozycję azotu, chodzi tu o takie m.in. zmiany, jak: zakłócenie naturalnego cyklu azotowego powodującego zwiększoną dostępność azotu, a w konsekwencji zmiany składu gatunkowego roślin, zmiany tempa ich wzrostu, obniżenie odporności na czynniki zewnętrzne [de Vries i in. 2007], zmiany te oraz potrzeba weryfikacji wyników podejścia modelowego, na podstawie bezpośrednich obserwacji ww. skutków, spowodowały podjęcie drugiego podejścia do wyznaczania ładunków krytycznych azotu, tj. podejścia doświadczalnego; 2) metoda eksperymentów terenowych prowadząca do tzw. doświadczalnych ładunków krytycznych azotu [Bobbink i in. 2010]. Celem niniejszej pracy było wyznaczenie doświadczalnych ładunków krytycznych azotu dla ekosystemów lądowych Polski, na podstawie parametrów doświadczalnych opracowanych przez WGE [Bobbink i in. 2010], a następnie ich regionalizacja w bazie danych dla obszaru całego kraju, tak aby w przyszłości możliwe było ich zastosowanie w prognozach oddziaływania atmosferycznej depozycji związków azotu na potrzeby negocjacji porozumień międzynarodowych, w tym w ustalaniu krajowych limitów emisji. 2. METODYKA WYZNACZENIA DOŚWIADCZALNYCH ŁADUNKÓW KRYTYCZNYCH AZOTU DLA EKOSYSTEMÓW LĄDOWYCH POLSKI Doświadczalne ładunki krytyczne azotu (Empirical critical loads of nitrogen) CL emp (N), w całości są oparte na obserwacjach będących efektem badań terenowych [Bobbink i in. 2010]. W celu wyznaczenia tych ładunków przeprowadza się długoterminowe eksperymenty badawcze polegające na dawkowaniu określonej ilości związków azotu do ekosystemu i obserwacji zmian geochemicznych gleby (m.in. zmiany ph, stężenia azotu i węgla) oraz funkcjonowania ekosystemu jako całości (m.in. zmiany tempa produkcji biomasy oraz tempa dekompozycji materii organicznej), a w szczególności zmian różnorodności gatunkowej roślin (m.in. ustępowania gatunków oligotroficznych na rzecz gatunków nitrofilnych). Wskazanie statystycznie istotnych zależności między dopływem azotu a zmianami występującymi w ekosystemie jest podstawą wyznaczania doświadczalnych ładunków krytycznych azotu. 123

4 Tomasz Pecka, Wojciech Mill Doświadczalne ładunki krytyczne azotu wyznaczone zostały przez zespół ekspertów w ramach Konwencji LRTAP, na podstawie analiz badań własnych i istniejącej literatury [Bobbink i in. 2010]. Wartości ładunków krytycznych podlegają okresowej aktualizacji, uwzględniającej postęp wiedzy w tym zakresie [Bobbink i in. 1996, 2003, 2010]. Metodyka wyznaczania doświadczalnych ładunków krytycznych azotu wymaga, aby eksperymenty badawcze spełniały następujące warunki: 1) czas trwania eksperymentu był odpowiednio długi (co najmniej 2 sezony wegetacyjne); 2) azot był dawkowany w ilościach zbliżonych do rzeczywistych depozycji; 3) konieczne jest określenie tła depozycji azotu; 4) jeżeli to możliwe, należy wykluczyć inne zmienne czynniki środowiskowe (np. pożary, inwazje owadów) oraz antropogenne (np. gospodarkę leśną) w czasie trwania eksperymentu; 5) kontrolować zmiany dynamiki pokrycia terenu przez roślinność. W tabeli 1 przedstawiono aktualne wartości wyznaczonych doświadczalnych ładunków krytycznych azotu, przyjętych do stosowania w ramach prac Konwencji LRTAP. Tabela 1. Doświadczalne ładunki krytyczne azotu [Bobbink i in. 2010] Table 1. Empirical critical loads for nitrogen [Bobbink et al. 2010] Typ ekosystemu Kod EUNIS CL emp (N) [kgn ha -1 r -1 ] Wiarygodność oceny* Wskaźniki przekroczeń Ekosystemy leśne (G) Lasy iglaste 5 15 # zmiany procesów glebowych, roślinności runa, mikoryzy, zmiana równowagi pierwiastków pokarmowych, wzrost wrażliwości na pasożyty Lasy liściaste ## zmiany procesów glebowych, roślinności runa, mikoryzy, zmiana równowagi pierwiastków pokarmowych, wzrost wrażliwości na pasożyty Ekosystemy wrzosowiskowe, karłowatych zarośli i tundrowe (F) Arktyczne, alpejskie i subalpejskie zarośla tundrowe F a # zmniejszenie liczby porostów i mchów Wrzosowiska F a,b ## wypieranie wrzosowatych przez trawy, zmniejszenie liczby porostów Ekosystemy trawiaste i ziołoroślowe (E) Łąki nizinne i wyżynne wzrost liczebności traw wysokich, E (#) zmniejszenie różnorodności gatunkowej Łąki górskie E (#) wzrost liczebności gatunków nitrofilnych, zmniejszenie różnorodności gatunkowej Łąki alpejskie i subalpejskie E4.3 i E (#) wzrost liczebności gatunków nitrofilnych, zmniejszenie różnorodności gatunkowej 124

5 Doświadczalne ładunki krytyczne azotu dla ekosystemów lądowych Szczyty górskie z florą zmniejszenie liczebności mchów E # porostową i porostów Ekosystemy torfowiskowe i bagienne (D) zmiany składu gatunkowego, Torfowiska wysokie D a,c ## wzrost stężenia azotu w mchach (Sphagnum sp.) Torfowiska przejściowe D # wzrost liczebności turzyc i innych roślin naczyniowych, ustępowanie mchów Torfowiska niskie D (#) wzrost gatunków trawiastych, spadek różnorodności gatunkowej, w tym mchów Torfowiska niskie na obszarach górskich D (#) c.d tab. 1 wzrost roślin naczyniowych, zmniejszenie liczebności mchów Objaśnienia: a przyjąć wyższą wartość ładunku krytycznego, jeżeli fosfor jest pierwiastkiem limitującym wzrost, a niższą wartość jeżeli nie jest; b przyjąć wyższą wartość, jeżeli obszar jest użytkowany (pozysk i wywóz biomasy), a niższą w razie braku użytkowania; c przyjąć wyższą wartość przy wysokiej średniej opadów atmosferycznych, niższą wartość przy niskich opadach. * Wiarygodność oceny: ## wiarygodna; # dość wiarygodna; (#) Expert judgement. W celu wyznaczenia CL emp (N) na obszarze całego kraju zbudowano przestrzenną bazę danych w siatce wektorowej, o rozdzielczości 1x1 km, wykonanej w odwzorowaniu układu EMEP [Klein 2003], w której zawarto informacje o rodzaju ekosystemu oraz średniorocznych danych meteorologiczno-klimatycznych (temperatura, wysokość opadu atmosferycznego, depozycja kationów zasadowych) i glebowych (uwalnianie kationów zasadowych z minerałów glebowych). Liczba rekordów bazy danych GIS wyniosła przy pokryciu terenu o łącznej powierzchni ok. 90 tys. km 2. Informację o rozkładzie ekosystemów lądowych na obszarze całego kraju uzyskano opierając się na najnowszej wersji bazy danych o pokryciu terenu CORINE Land Cover 2006 [GIOŚ 2009] z zastosowaniem klasyfikacji EUNIS [Davies i in. 2004]. W tabeli 2 przedstawiono rodzaje ekosystemów wraz z ich powierzchnią w bazie danych GIS, będącej podstawą do wyznaczenia CL emp (N). Tabela 2. Ekosystemy lądowe Polski przyjęte do obliczeń CL emp (N) Table 2. Terrestial ecosystems of Poland applied for CL emp (N) calculations Kod EUNIS Nazwa oryginalna Nazwa polska Charakterystyka Powierzchnia [km²] D Mire, bog and fen habitats ekosystemy torfowiskowe, bagienne i błotne torfowiska niskie, przejściowe i wysokie, obszary podmokłe (bez stagnującej wody), udział [%] ,18 125

6 Tomasz Pecka, Wojciech Mill E F G1 G3 G4 Grassland and tall forb habitats Heathland, scrub and tundra habitats Broadleaved deciduous woodland Coniferous woodland Mixed deciduous and coniferous woodland ekosystemy trawiaste i ziołoroślowe ekosystemy wrzosowiskowe, karłowatych zarośli i tundrowe łąki i pastwiska użytkowane i nieużytkowane kosodrzewina, karłowate zarośla z udziałem krzewinek na obszarach podgórskich i górskich, c.d tab , ,04 lasy liściaste ,52 lasy iglaste ,81 lasy mieszane ,88 RAZEM ,00 Do obliczeń CL emp (N) przyjęto jako wartości wyjściowe przedstawione w tabeli 1 wartości min i max dla poszczególnych typów ekosystemów. Traktując zakres wartości CL emp (N) jako wielkości brzegowe, wyznaczono ostateczne wartości ładunków krytycznych, zgodnie z wzorem: CL emp (N) = CL lo + f mod (CL up CL lo ) gdzie: CL emp (N) ładunek doświadczalny azotu, (kgn ha -1 rok-1 ), f mod współczynnik modyfikujący (0 f mod 1), CL lo dolny zakres wartości CL emp (N), CL up górny zakres wartości CL emp (N). Jako współczynniki modyfikujące (f mod ) przyjęto parametry mające największy wpływ na wielkość ładunków krytycznych [Bobbink i in. 2010]: 1) temperaturę, 2) wysokość opadu atmosferycznego, 3) dostępność kationów zasadowych (jako: sumę ich depozycji i uwalniania z minerałów glebowych). Wartości f mod odczytano z dystrybuant rozkładu skumulowanego (CDFs), wyznaczonych na podstawie danych zawartych w przestrzennej bazie danych wejściowych do obliczeń ładunków krytycznych zakwaszenia i eutrofizacji w ekosystemach lądowych Polski [Mill i in. 2008, 2009]. Zawarte w bazie średnie miesięczne dane klimatyczne, dla obszaru Polski dla okresu , w rozdzielczości przestrzennej 10, udostępnione zostały przez Climatic Research Unit i Tyndall Centre for Climate Change Research przy University of East Anglia [New i in. 2002]. Do obliczenia ładunków krytycznych przyjęto uśrednioną wartość z trzech współczynników modyfikujących. 126

7 Doświadczalne ładunki krytyczne azotu dla ekosystemów lądowych... Na rysunkach 1, 2 i 3 przedstawiono wykresy rozkładów skumulowanych wartości poszczególnych współczynników modyfikujących. Rys. 1. Skumulowana funkcja rozkładu wartości wysokości średniorocznego opadu atmosferycznego Fig. 1. Cumulative Distribution Function (CDF) of annual precipitation Rys. 2. Skumulowana funkcja rozkładu wartości temperatury średniorocznej Fig. 2. Cumulative Distribution Function (CDF) of annual air temerature 127

8 Tomasz Pecka, Wojciech Mill Rys. 3. Skumulowana funkcja rozkładu wartości dostępności kationów zasadowych Fig. 3. Cumulative Distribution Function (CDF) of annual base cation availability Końcowe obliczenia wykonano dla bazy danych zawierającej rekordów. 3. WYNIKI W tabeli 3 przedstawiono podsumowanie wartości obliczonych doświadczalnych ładunków krytycznych azotu w podziale na poszczególne typy ekosystemów. Tabela 3. Obliczone doświadczalne ładunki krytyczne azotu Table 3. Calculated empirical critical loads for nitrogen Typ ekosystemu Wyznaczony CL emp (N) [kg ha -1 r-1 ] EUNIS min max średnia mediana F 6,77 11,60 9,55 9,80 E 13,47 21,41 17,43 17,73 D 6,08 8,66 6,76 6,60 G1 G3 10,18 17,53 12,59 12,37 Ogółem 6,08 21,41 12,49 12,33 Rozkład przestrzenny wyznaczonych doświadczalnych ładunków krytycznych azotu dla ekosystemów lądowych Polski przedstawia natomiast rysunek

9 Doświadczalne ładunki krytyczne azotu dla ekosystemów lądowych... Rys. 4. Rozkład przestrzenny CLemp(N) dla ekosystemów lądowych Polski w kgn ha-1 r-1 Fig. 4. Spatial didtribution of CLemp(N) for terrestrial ecosystems in Poland [kgn ha-1 r-1] Rozkład przestrzenny doświadczalnych ładunków krytycznych azotu charakteryzuje wyraźny podział na część centralną obszaru Polski, gdzie wartości doświadczalnych ładunków krytycznych są niskie i najniższe, wahając się od ok. 7 kgn ha-1 r-1do ok. 13 kgn ha-1 r-1, oraz część północną i południową, gdzie wartości tych ładunków są najwyższe, powyżej 14 kgn ha-1 r-1. Zgodnie z koncepcją ładunków krytycznych oznacza to, że w obszarze centralnym wrażliwość ekosystemów lądowych na negatywne skutki nadmiernej depozycji azotu jest największa, w pozostałych obszarach zaś jest odpowiednio mniejsza. Główną przyczyną tego zróżnicowania jest dostępność wody w glebie, mierzona pośrednio natężeniem przypływu roztworu glebowego, którego wielkość bezpośrednio zależy od wielkości opadów atmosferycznych. Przedstawiona metodyka badań i wyniki jej zastosowania są w fazie rozwojowej w skali ogólnoeuropejskiej. Odpowiednie grupy robocze i zadaniowe Konwencji LRTAP oczekują włączenia się ośrodków krajowych w doskonalenie tej metodyki przez tworzenie i działanie zespołów interdyscyplinarnych wiążących obszary działań modelowych z przyrodniczymi. 129

10 Tomasz Pecka, Wojciech Mill 4. WNIOSKI 1. W niniejszej pracy przetestowana została metoda przestrzennego wyznaczania doświadczalnych ładunków krytycznych azotu, zalecana przez CCE, na podstawie danych dostępnych dla obszaru Polski. 2. Wyznaczone doświadczalne ładunki (depozycje) krytyczne azotu stanowią ilościowy i geograficzny obraz wrażliwości ekosystemów lądowych Polski na atmosferyczną depozycję azotu, której przekroczenie ponad wartość krytyczną stanowi potencjalne zagrożenie tych ekosystemów, ze skutkami opisanymi w tabeli Ten rodzaj ładunków krytycznych jest wyznaczany w skali całej Europy przez poszczególne kraje-strony Konwencji Genewskiej, w celu naukowego wsparcia procesu renegocjacji Protokołu z Göteborga dotyczącego tej Konwencji w szczególności do oceny prognozowanych scenariuszy depozycji zanieczyszczeń. 4. W związku z potrzebą dalszego doskonalenia zastosowanej metodyki, przewidywana jest kontynuacja prac w podjętym zakresie, z udziałem niezbędnych do tego celu wyspecjalizowanych zespołów. Praca została wykonana w ramach środków statutowych finansowanych z dotacji MNiSW temat nr 10-OR-BE-1298/10. PIŚMIENNICTWO BOBBINK R., HORNUNG M., ROELOFS J.G.M Empirical nitrogen critical loads for natural and semi-natural ecosystems. In: Manual on methodologies and criteria for mapping critical levels/loads and geographical areas where they are exceeded. UNECE Convention on Long-range Transboundary Air Pollution. Federal Environmental Agency, Berlin. BOBBINK R., ASHMORE M., BRAUN S., FLUCKINGER W., VAN DEN VYNGAERT I.J.J Empirical nitrogen critical loads for natural and semi-natural ecosystems: 2002 update. In: Achermann i Bobbink (red.): Empirical critical loads of nitrogen. Berne, Swiss Agency for Environment. Forest and landscape SAEFL. BOBBINK R., BRAUN S., NORDIN A., POWER S., SCHÜTZ K., STRENGBOM J., WEIJ- TERS M., TOMASSEN H Review and revision of empirical critical loads and dose-response relationships, Proceedings of an expert workshop, Noordwijkerhout, June 2010, Organised by the Coordination Centre for Effects (CCE) in collaboration with The Dutch Ministry of Housing, Spatial Planning and the Environment (VROM), The Swiss Federal Office for the Environment (FOEN), The German Umwelt Bundes Amt (UBA). BULL K.R., HALL J.R Setting international targets for controlling atmospheric emissions of pollutants now and the future. Environmental Pollution S1:

11 Doświadczalne ładunki krytyczne azotu dla ekosystemów lądowych... DAVIES C.E., MOSS D., HILL M.O EUNIS Habitat Classification Revised European Environment Agency, European Topic Centre On Nature Protection And Biodiversity, October DE VRIES W., KROS H., REINDS GJ., WAMELINK W., MOL J., VAN DOBBEN H., BOB- BINK R., EMMETT B., SMART S., EVANS C., SCHLUTOW A., KRAFT P., BELYAZID S., SVERDRUP H., VAN HINSBERG A., POSCH M., HETTELINGH J-P Developments in deriving critical limits and modeling critical loads of nitrogen for terrestrial ecosystems in Europe. Alterra Report 1382, Alterra WUR, Wageningen, the Netherlands, 206 pp. GALLOWAY J.N., LEVY H. II., KASIBHATLA P.S Consequences of population growth and development on deposition of oxidized nitrogen, Ambio. Stockholm. Vol. 23, no. 2: Halting the loss of biodiversity by 2010: proposal for a first set of indicators to monitor progress in Europe EEA Technical report No 11/2007, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, Indicators for assessing progress towards the 2010 target: Nitrogen deposition. UNEP UNEP/CBD/SBSTTA/10/INF/16. KLEIN H EMEP Projection and Interpolation Package Manual on Methodologies and Criteria for Modelling and mapping critical Loads and Levels and Air Pollution Effects, Risks and Trends, Umweltbundesamt UBA. Berlin. MILL W Temporal and spatial development of critical loads exceedance of acidity to Polish forest ecosystems in view of economic transformations and national environmental Policy. Environmental Science and Policy Volume: 9, Issue: 6, October, 2006: MILL W., SCHLAMA A., KACPRZYK W Ocena oddziaływania zmian klimatycznych na ładunki krytyczne zakwaszenia i eutrofizacji ekosystemów leśnych Polski w ramach przeglądu Protokółu z Göteborga. W: Realizacja zadań wynikających z ratyfikowanych bądź podpisanych przez Rzeczpospolitą Polską wielostronnych umów międzynarodowych oraz członkostwa w agendach i instytucjach powołanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych w zakresie ochrony środowiska Etap II. Raport za 2007 r. Wykonano na zlecenie Ministerstwa Środowiska w 2008 r. MILL W., SCHLAMA A., PECKA T National Focal Centre Report Poland. In: Hettelingh J-P., Posch M., Slootweg J. (eds.): Critical load, dynamic modelling and impact assessment in Europe. CCE Status Report Coordination Center for Effects, National Institute for Public Health and the Environment, Bilthoven, Netherlands. NEW M., LISTER D., HULME M., MAKIN I A high-resolution data set of surface climate over global land areas. Climate Research 21:

12 Tomasz Pecka, Wojciech Mill Przestrzenna baza danych CORINE Land Cover 2006, GIOŚ, Warszawa. REINDS G.J Air pollution impacts on European forest soils: Steady-state and dynamic modelling. Thesis, Wageningen University and Research Centre: 223. Report on the twentieth session of the Working Group on Effects. UNECE EB.A- IR/WG.1/2001/2. Review of the 1999 Gothenburg Protocol, Review Report Of The Working Group On Effects. UNECE ECE/EB.AIR/WG.1/2007/14. SALA OE., CHAPIN FS III., ARMESTO JJ., BERLOW E., BLOOMFIELD J., DIRZO R., HU- BER-SANWALD E., HUENNEKE LF., JACKSON RB., KINZIG A., LEEMANS R., LOD- GE DM., MOONEY HA., OESTERHELD M., POFF NL., SYKES MT., WALKER BH., WALKER M., WALL DH Global Biodiversity Scenarios for the Year Science, Vol. 287, no. 5459: Strategic Plan for the Convention on Biological Diversity, COP 6 Decision VI/26. UNEP W: Annex I Decisions adopted by the Conference of the Parties to the Convention on Biological Diversity at its Sixth Meeting, The Hague, 7 19 April