Informacja. Nr 41. Problemy ochrony przyrody na przykładzie Kampinoskiego Parku Narodowego KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Problemy ochrony przyrody na przykładzie Kampinoskiego Parku Narodowego Czerwiec 1992 Elżbieta Berkowska Informacja Nr 41 Obszary chronione pełnią szereg istotnych funkcji zdrowotnych, turystycznych i wypoczynkowych dla mieszkańców aglomeracji miejsko-przemysłowych. Obszary chronione ulegają degradacji pod wpływem działalności człowieka w środowisku naturalnym przejawiającej się w Polsce zanieczyszczeniem środowiska naturalnego, nieracjonalną gospodarką leśną i wodną, a także niezorganizowaną turystyką. Szkody wywołane przez powyższe czynniki przybrały na niektórych obszarach chronionych rozmiar klęski ekologicznej. W pracy przedstawiono skutki tej działalności w środowisku przyrodniczym i problemy ochrony przyrody na przykładzie Kampinoskiego Parku Narodowego. Do głównych problemów ochrony przyrody występujących na obszarze Parku należą: zanieczyszczenie powietrza i wód powierzchniowych, obniżenie wód gruntowych, masowa turystyka oraz brak uregulowania stosunków własnościowych gruntów na terenie Parku.

2 I. Wstęp Obszary chronione pełnią szereg istotnych funkcji zdrowotnych, turystycznych i wypoczynkowych dla mieszkańców aglomeracji miejsko-przemysłowych. Leśne obszary chronione oddziałując na sąsiednie tereny, odgrywają znaczną rolę środowiskotwórczą tzn. utrzymują równowagę ekologiczną w środowisku, korzystnie wpływają na stosunki wodne i warunki klimatyczne, podnoszą retencję wodną, zapobiegają powodziom, przeciwdziałają erozji wodnej i wietrznej, redukują zanieczyszczenia powietrza, w tym dwutlenek węgla. Ponadto obszary chronione pełnią funkcje poznawcze, naukowodydaktyczne, wychowawcze i kulturowe. Znaczenie obszarów chronionych będzie rosnąć wraz ze wzrostem liczby ludności, rozwojem przemysłu i rolnictwa oraz postępującą degradacją środowiska naturalnego. Na skutek działalności człowieka w środowisku naturalnym przejawiającej się zanieczyszczeniem powietrza i wód powierzchniowych, nieracjonalną gospodarką leśną i wodną, a także niezorganizowaną turystyką, obszary chronione ulegają degradacji. Szkody wywołane przez powyższe czynniki przybrały na niektórych obszarach chronionych rozmiar klęski ekologicznej. W strefie negatywnego wpływu człowieka znajduje się również Kampinoski Park Narodowy i na jego przykładzie przedstawiono problemy ochrony przyrody charakterystyczne dla takich obszarów. II. Kampinoski Park Narodowy - ogólna charakterystyka Kampinoski Park Narodowy został utworzony rozporządzeniem Rady Ministrów dnia 16 stycznia 1959 r. (Dz. U. z 1959 r. Nr 17 poz.91 z późniejszymi zmianami) na obszarze około ha. Wokół Parku znajduje się strefa ochronna (otulina) licząca około 18 tys. ha, której zadaniem jest zabezpieczenie Parku przed działaniem szkodliwych czynników zewnętrznych. W Kampinoskim Parku Narodowym znajdują się: jeden z najlepiej zachowanych w Europie obszarów wydm śródlądowych, tereny bagienne i torfowiska oraz fragmenty leśne o charakterze naturalnym. Puszcza Kampinoska wyróżnia się nieprzeciętnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi i krajobrazowymi, obfituje w miejsca pamięci narodowej. Występują tu licznie rzadkie gatunki roślin, pomniki przyrody oraz wiele chronionych gatunków zwierząt. Na terenie Parku objęte jest ochroną ścisłą 10 rezerwatów, gdzie nie prowadzi się żadnych zabiegów gospodarczych. Natomiast w rezerwatach częściowych, podejmuje się czynności pielęgnacyjne, hodowlane i ochronne zmierzające do odbudowy naturalnego drzewostanu. IIL Problemy ochrony przyrody w Kampinoskim Parku Narodowym Wspominając o korzyściach jakie płyną ze strony leśnych obszarów chronionych dla mieszkańców aglomeracji miejsko-przemysłowych nie można pominąć negatywnego oddziaływania człowieka na środowisko przyrodnicze. Na obszarze Kampinoskiego Parku Narodowego można spotkać się z wieloma przejawami zagrożenia przyrody, do których należą: 1. zanieczyszczenie powietrza, 2. zanieczyszczenie wód, 3. obniżenie wód gruntowych, 4. masowa turystyka. Odrębnym problemem jest brak uregulowania stosunków własnościowych gruntów na terenie

3 - 2 - Parku. 1. Zanieczyszczenie powietrza. Od wielu lat obserwuje się w Polsce postępującą degradację drzewostanów spowodowaną zanieczyszczeniem powietrza. Według danych GUS 1187 tys.ha lasów w Polsce jest zagrożonych szkodliwym oddziaływaniem pyłów i gazów, w tym 36 tys.ha silnie uszkodzonych. Województwo warszawskie, w którym leży KPN plasuje się na piątym miejscu w kraju w emisji zanieczyszczeń pyłowych, tj. 55,8 tys.ton/rok i dziesiątym miejscu w emisji zanieczyszczeń gazowych, tj. 96,1 tys.ton/rok [1]. Wg. badań SANEPiD-u z 1989 r. prowadzonych na terenie KPN - w miejscowości Pociecha - średni roczny opad pyłu wynosił 52,8 t/km 2, a w miejscowości Opaleń opad pyłu dwukrotne przekroczył wartość dopuszczalną dla obszarów chronionych, tj. 40 t/km 2. Natomiast średnia dobowa zawartość pyłu zawieszonego mierzona w Opaleniu wyniosła 17 µg/m 3, a w Pociesze 10 µg/m 3, przy dopuszczalnym stężeniu 60 µg/m 3. Z mierzonych zawartości metali ciężkich w pyle zawieszonym jedynie zawartość ołowiu i miedzi była znacznie przekroczona. Również średnie dobowe stężenie SO2 w 1989 r. wynoszące 11 µg/m 3 nie przekroczyło wartości dopuszczalnych. Wpływ poszczególnych zanieczyszczeń na lasy zależy od rozkładu, kierunków i prędkości wiatrów, odległości od źródła emisji, ukształtowania terenu, wieku drzew i ich kondycji zdrowotnej, składu gatunkowego drzewostanu i jakości siedliska. Konsekwencje jakie ponosi roślinność na skutek emisji zanieczyszczeń mogą być różne: przyśpieszony opad igliwia, chloroza i nekroza liści, zmniejszenie powierzchni i ilości liści, osłabienie lub całkowite zahamowanie przyrostu, deformacja koron, aż do całkowitego zniszczenia. Ponadto wpływ zanieczyszczeń na roślinność może być pośredni - wynikający ze zmian metabolicznych w glebie: zmniejszenie odporności na choroby, mróz, suszę, zasolenie gleby i szkodniki, zakwaszenie gleby, a co za tym idzie - zwiększone pobieranie toksycznego glinu, niedobór składników pokarmowych. W ekosystemach narażonych na toksyczne działanie zanieczyszczeń następuje zachwianie równowagi biologicznej pomiędzy szkodnikami i ich pasożytami. W związku z tym może wystąpić gradacja szkodników owadzich. Roślinami bardzo wrażliwymi na zanieczyszczenia są drzewa iglaste, a dominującym gatunkiem w KPN jest sosna, rosnąca często w monokulturze. W pierwszej kolejności atakowane są drzewostany powyżej 60 lat i okazy górujące, a w następnej kolejności osobniki młodsze. Mimo, że badania SANEPiD-u wykazały przekroczenie jedynie zawartości pyłu i niektórych metali ciężkich, nie można faktu tego bagatelizować. 2. Zanieczyszczenie wód. Badania prowadzone przez Katedrę Gleboznawstwa SGGW w Warszawie [2, 3] wykazały silny proces eutrofizacji wód powierzchniowych i gruntowych. Do złego stanu sanitarnego wód w KPN przyczyniają się ścieki bytowo-gospodarcze np: ze szpitala w Dziekanowie, ścieki z ferm hodowlanych, spływy powierzchniowe z nawożonych pól i łąk oraz z terenów zurbanizowanych położonych na obrzeżu Parku, a także zanieczyszczone opady atmosferyczne. Wg tych samych badań [2, 3] prowadzonych w dorzeczu Łasicy, cieki wpływające na obszar Parku z przyległych terenów rolniczych zawierały więcej jonów soli rozpuszczalnych w porównaniu z ciekami wypływającymi z Parku. Zawartość azotu i fosforu w niektórych ciekach klasyfikowała je jako wody pozaklasowe. Stwierdzono także tendencję do zasiarczania wód gruntowych. 3. Obniżenie wód gruntowych. Od wielu lat obserwowane jest stałe obniżanie wód gruntowych w KPN. Do głównych przyczyn

4 - 3 - tego zjawiska można zaliczyć między innymi pobór wód głębinowych dla potrzeb zakładów przemysłowych i hodowli oraz melioracje typu odwadniającego. Lej depresyjny powstały na skutek poboru wody przez zakłady Chemiczne w Chodakowie powoduje ucieczkę wody gruntowej w dolinie Kanału Olszowieckiego, co niekorzystnie wpływa na południowo-zachodnią część Puszczy Kampinoskiej. Okresowy nadmiar wód stanowił utrudnienie dla gospodarki rolnej w tym rejonie. Poprawę stosunków wodnych spodziewano się uzyskać poprzez regulację rzek i melioracje użytków rolnych. W rejonie KPN wykonano niektóre z planowanych prac melioracyjnych, polegających na oczyszczeniu koryta rzeki Łasicy, Kanału Zaborowskiego i Kanału Olszowieckiego, regulacji Łasicy, wybudowaniu zastawek i odwadniających kanałów: Kromnowskiego i tzw. Ł-9. Ilość zastawek, które miały służyć do okresowego piętrzenia wód okazała się niewystarczająca. W projektach melioracyjnych przewidywano nawodnienia zmeliorowanych terenów wodami z Wisły, ale zabrakło przepompowni doprowadzającej wodę do urządzeń nawadniających. Wybudowana znacznie później przepompownia w Grochalach zasila Kanał Kromnowski wodami z Wisły, lecz są to zbyt małe ilości dla zaspokojenia potrzeb KPN. W konsekwencji zaniechania prac melioracyjnych rowy, które miały być docelowo nawadniające stały się rowami odwadniającymi. Obecny stan urządzeń piętrzących jest bardzo zły, na skutek dewastacji przez turystów i ludność miejscową oraz braku konserwacji ze strony użytkowników. Deficyt wodny potęguje się w latach o niskich opadach i o bezśnieżnych zimach. Następstwem tych zjawisk jest odwodnienie niektórych fragmentów lasów rezerwatowych i spadek poziomu wód o przeszło 2 m. Głównie ucierpiały siedliska olesowe, które stopniowo zanikają, ulegając sukcesji w kierunku lasu wilgotnego lub olesu jesionowego, fragmentarycznie w kierunku boru mieszanego wilgotnego. Obniżenie lustra wody pociągnęło za sobą osiadanie gleb torfowych, przyczyniając się do odsłonienia korzeni drzew i do ich obumierania. Naturalna odporność drzewostanów została znacznie obniżona, w związku z tym zwiększyła się podatność na szkodniki i choroby. Zaobserwowano również postępujący niekorzystny proces murszenia gleb oraz wypadanie roślin charakterystycznych dla zespołów torfowiskowych. Zagrożone zostały miejsca lęgowe wielu gatunków ptaków wodnych i błotnych. Dla przeciwdziałania dalszej degradacji środowiska przyrodniczego w KPN konieczne jest zapewnienie optymalnych warunków wodnych dla roślinności Parku. Wymagałoby to ograniczenia poboru wód głębinowych oraz likwidacji rowów i kanałów odwadniających, uzupełnienia i konserwacji urządzeń piętrzących, wstrzymania prac melioracyjnych o charakterze odwadniającym [8]. Projektowana budowa stopni wodnych na Wiśle, między innymi w Wyszogrodzie, może przyczynić się do podniesienia zwierciadła wody gruntowej o kilka metrów, co zmieniłoby stosunki wodne w Parku. Zmiana ta jednak mogła by okazać się zbyt radykalna. 4. Masowa turystyka Walory przyrodnicze i krajobrazowe Puszczy Kampinoskiej, bliskość aglomeracji warszawskiej oraz dogodny system dróg i połączeń komunikacyjnych przyczyniają się do stałego wzrostu natężenia ruchu turystycznego na tym obszarze. Wywołuje on ogromne zagrożenie środowiska przyrodniczego. Obciążenie Puszczy Kampinoskiej w dni świąteczne sięga blisko 30 tys. osób. Do głównych szkód powodowanych przez turystów i ludność miejscową zaliczyć można niszczenie nor i legowisk zwierzęcych, gniazd ptasich i mrowisk, oraz płoszenie zwierzyny. Rzadziej zdarzają się przypadki kłusownictwa, wnykarstwa oraz zabijania zwierząt i ptaków. Znacznym problemem jest niszczenie i zbiór roślin dziko rosnących, niejednokrotnie gatunków chronionych. Powszechnym zjawiskiem jest również zbiór runa leśnego.

5 - 4 - Masowy napływ turystów na teren KPN stwarza potencjalne zagrożenie pożarowe, zwłaszcza przy tak znacznym przesuszeniu terenu. Corocznie notuje się około pożarów wywołujących ogromne straty w środowisku leśnym. Odrębnym problemem są zanieczyszczenie terenu wszelkiego rodzaju odpadkami, niszczenie tablic informacyjnych i ostrzegawczych, urządzeń turystycznych, hałas. Dla KPN oraz całego województwa stołecznego zostały opracowane programy zagospodarowania turystycznego, między innymi przez Biuro Planowania Rozwoju Warszawy w celu odciążenia terenów Parku. Nie zostały one jednak przyjęte [4]. 5. Stosunki własnościowe gruntów w KPN W granicach KPN w chwili jego utworzenia znajdowało się około 18.5 tys. ha gruntów stanowiących własność prywatną z czego 4800 ha to nieużytki, lasy chłopskie, gleby najniższych klas nadające się wyłącznie do zalesienia. Reszta to grunty V i VI klasy okresowo nadmiernie uwilgotnione.

6 - 5 - Wobec sprzeczności interesów rolnictwa i ochrony przyrody, przede wszystkim w zakresie melioracji wodnych, dnia r. podjęto Uchwałę Rady Ministrów nr 139 (nie publikowaną) "w sprawie przejęcia przez Państwo w drodze wywłaszczenia gruntów położonych w KPN". Wprowadzenie tej ustawy zapewniało skuteczniejszą ochronę obszarów chronionych i zwiększenie lesistości Parku. Założono wykupienie ha. Wywłaszczenie gruntów oraz ich zalesianie miało być realizowane z Funduszu Leśnego. Do roku 1980 wykupiono 6895 ha gruntów, w latach ha, a w po wstrzymaniu środków finansowych z Funduszu Leśnego tylko 437 ha. W 1990 r. dokonano kilku zakupów za symboliczną sumę 5 mld zł otrzymaną z budżetu państwa. W 1991 r. wstrzymano wykup z braku środków finansowych, a na rok bieżący także nie otrzymał KPN żadnych funduszy. Do dnia dzisiejszego wykupiono 9562 ha, a pozostało jeszcze 4280 ha gruntów. Wykupione grunty sukcesywnie zalesiano sztucznie lub naturalnie; do końca 1988 r. zalesiono lub przeznaczono do zalesienia w 1989 r ha, a do zalesienia naturalnego ha wykupionych gruntów [6, 7]. Na nie wykupionych gruntach leżących w granicach KPN nadal prowadzi się gospodarkę rolną, która niekorzystnie wpływa na środowisko przyrodnicze Parku przyczyniając się do jego dalszej degradacji. Warunki życia mieszkańców KPN w ciągu 16 lat od rozpoczęcia akcji wykupu bardzo się pogorszyły, głównie z powodu zakazu budowy nowych obiektów i częściowej likwidacji szkół, sklepów i dróg. Mieszkańcy wsi objętych wykupami, czekając na koniec realizacji wykupów nie mają żadnych perspektyw poprawy swojej sytuacji. Całkowite zaniechanie wykupów wywołałoby wiele strat w środowisku przyrodniczym oraz zaprzepaściłoby dotychczasowy wysiłek i nakłady inwestycyjne poniesione na odbudowę Parku, nie pomijając ujemnych skutków społecznych. Władze administracyjne szczebla podstawowego i wojewódzkiego, Dyrekcja i Rada Parku, mając na względzie liczne postulaty mieszkańców KPN i potrzeby Parku w zakresie ochrony przyrody są przekonane o konieczności dalszej realizacji akcji wykupu gruntów [6, 7]. IV. Wnioski Dla zachowania walorów przyrodniczych i odbudowy zasobów przyrody Kampinoskiego Parku Narodowego niezbędne jest: 1. ograniczenie wielkości emisji zanieczyszczeń, zwłaszcza pyłów i metali ciężkich przynajmniej w skali regionalnej; 2. zakaz zrzutu ścieków do wód powierzchniowych oraz zakaz stosowania nawozów mineralnych w granicach i w otulinie Parku; 3. stworzenie optymalnych warunków wodnych w KPN dostosowanych do wymagań siedliskowych poszczególnych zbiorowisk leśnych tj. ograniczenie poboru wód głębinowych na cele przemysłowe i hodowli, likwidacja rowów i kanałów odwadniających, uzupełnienie i konserwacja urządzeń piętrzących, wstrzymanie prac melioracyjnych o charakterze odwadniającym; 4. preferowanie turystyki kwalifikowanej na terenie Parku oraz opracowanie i realizacja programu turystycznego dla województwa warszawskiego w celu odciążenia KPN. 5. uregulowanie sprawy wykupu gruntów. Podobne problemy ochrony przyrody jak w KPN występują na innych obszarach chronionych, przyczyniając się do postępującej degradacji środowiska naturalnego. Rozmiar zniszczeń w KPN wywoływanych przez zanieczyszczenie powietrza i wód powierzchniowych, nieracjonalną gospodarkę leśną i wodną, oraz niezorganizowaną turystykę zagraża celom, dla których powołany został Kam-

7 :-;: pinoski Park Narodowy. Źródła: [1] Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa [2] Wpływ działalności człowieka na środowisko glebowe w Kampinoskim Parku Narodowym, SGGW-AR, Warszawa [3] Wpływ działalności człowieka na środowisko glebowe w Kampinoskim Parku Narodowym ( ), SGGW-AR, Warszawa [4] Problemy kształtowania i ochrony środowiska przyrodniczego na przykładzie Kampinoskiego Parku Narodowego, SITLD, Warszawa [5] Kampinoski Park Narodowy i jego problematyka, PAN, Warszawa [6] Informacja o sta*hie realizacji Uchwały nr 139/75 Rady Ministrów z dnia r. w sprawie przejęcia przez Państwo w drodze wywłaszczenia gruntów położonych w KPN, Izabelin, [7] Stanowisko Dyrekcji KPN w sprawie dalszego prowadzenia wykupu gruntów. Izabelin, [8] Kloss M.: Kampinoski Park Narodowy - Deficyt wody, "Las Polski", nr 15-16, Warszawa 1991.