Ukraiński plan usunięcia Polaków

Transkrypt

1 A N T Y P O L S K A A KC J A N A W O ŁY N I U P O C Z ĄT E K niemieckiej załogi Kołki natychmiast zajął kureń UPA Rubaszenki. Jeden z upowców pozostawił wspomnienia z tego wydarzenia: Cała ludność wyszła na ulice i nas witała, kobiety wynosiły na ulice mleko i pakunki z jedzeniem. Zauważyłem, że wielu kręciły się w oczach łzy. To był płacz z radości 12. Nie nadmienił jednak, że defiladzie towarzyszyła rozprawa z polską ludnością. Upowcy spędzili grupę pozostałych w mieście Polaków do kościoła katolickiego i go podpalili. Zginęło około czterdziestu osób. Kołki niebawem zyskały status stolicy małej upowskiej republiki, która powstała wokół tej miejscowości. Jak wynika z obliczeń Władysława i Ewy Siemaszków, od lutego do końca czerwca 1943 roku zginęło na Wołyniu około dziewięciu tysięcy Polaków 13. Prawie cztery tysiące z nich zamordowali w powiatach kostopolskim i sarneńskim podkomendni Iwana Łytwynczuka Dubowego. Był to zaledwie początek antypolskiej akcji Ukraińskiej Powstańczej Armii. Ukraiński plan usunięcia Polaków Pierwotne plany OUN przewidywały usunięcie z przyszłego państwa ukraińskiego ziemian oraz tych Polaków, którzy osiedlili się na Wołyniu i w Galicji Wschodniej po 1918 roku. Niedwuznacznie przy tym sugerowano, że nacjonaliści nie będą mieli nic przeciwko spontanicznym chłopskim samosądom. Upadek Polski w 1939 roku odsunął kwestię polską w polityce OUN na dalszy plan. Jedyną przeszkodą na drodze do stworzenia niepodległego państwa ukraińskiego był ZSRS, dlatego Polacy z okupantów stali się wrogą mniejszością narodową. Założenia polityki narodowościowej OUN-B z 1941 roku, a więc w praktyce rządu Stećki, mówiły o wyniszczeniu polskiej inteligencji, przymusowej asymilacji ludności wiejskiej i wysiedleniu wszystkich pozostałych Polaków. Łatwo dostrzec w tych planach pośrednią inspirację niemiecką. Banderowcy wyraźnie pragnęli dla Polaków żyjących w Galicji Wschodniej i na Wołyniu, a zapewne też na Zamojszczyźnie i w Przemyskiem takiego samego losu, jaki spotkał ludność polską na ziemiach włączonych do Rzeszy. Przypomnijmy, że na przełomie lat 1939 i 1940 Niemcy wymordowali na Pomorzu i w Wielkopolsce kilkadziesiąt tysięcy Polaków (głównie przedstawicieli inteligencji), kilkaset tysięcy następnych wypędzili z tych terenów do Generalnego Gubernatorstwa, a część pozostałych przymusili do przyjęcia niemieckiej listy narodowościowej. Ukraińscy nacjonali- 123

2 U K R A I Ń S K I P L A N U S U N I Ę C I A P O L A KÓ W ści chcieli skopiować te działania na ukraińskich ziemiach etnograficznych. Aresztowania w 1941 roku i polityka III Rzeszy wobec Ukraińców uświadomiły jednak działaczom OUN, że sytuacja jest bardziej złożona, niż dotąd sądzili. W 1942 roku wśród banderowców zaczęło narastać przekonanie, iż Niemcy wygrają wojnę na Wschodzie, lecz przegrają na Zachodzie. W tej sytuacji zupełnie realne wydawało się powtórzenie scenariusza z 1918 roku, czyli wybuch kolejnej polsko-ukraińskiej wojny o Lwów, którą banderowcy nie tylko byli gotowi wywołać, ale też wygrać za wszelką cenę. O niechęci do Polaków panującej w ukraińskim środowisku świadczy chociażby postawa Wasyla Mudrego. 2 września 1939 roku składał on, jako poseł, deklarację lojalności w Sejmie RP, zaś w 1943 roku na łamach banderowskiego czasopisma Ideja i czyn napisał: jeśliby Polacy chcieli wspólnymi siłami odbudować Polskę i Ukrainę [...], wtedy można by poważnie o tym rozmawiać. Rzecz jednak w tym, że takich Polaków nie ma. [...] Wyjście jest proste! Paktować z Polakami [...] tylko wtedy, kiedy mamy w rękach taką samą siłę jak oni. Tylko wtedy będą szanować nasze prawo do życia [w wolnym państwie G.M.] 1. Ustalenia podjęte przez banderowców w 1942 roku, przynoszą z pozoru sprzeczny obraz zamierzeń tej grupy. Z jednej strony, w uchwałach przyjętych na obradującej w kwietniu 1942 roku II konferencji OUN-B zadeklarowano chęć szukania kompromisu z Polakami, zapowiadając jednocześnie konieczność uznania przez nich ukraińskich praw do Wołynia i Galicji. Z drugiej strony w końcu 1942 roku referenci wojskowi U K R A I Ń S K I P L A N U S U N I Ę C I A P O L A KÓ W OUN-B uznali, iż w momencie wybuchu powstania należy wysiedlić (a właściwie wypędzić) Polaków i Żydów pod groźbą śmierci ze wszystkich ziem uznawanych za ukraińskie. Sądzę, że pozorne sprzeczności w tych dwóch dokumentach oznaczają jedynie zamiar prowadzenia dwutorowej polityki. Kierownictwo OUN-B miało świadomość, jak mało realne jest, by rząd polski zgodził się na jakiekolwiek korekty graniczne, szczególnie wobec środowisk ukraińskich, których pozycja na arenie międzynarodowej była po prostu żadna. Z polskiego punktu widzenia podstawowe zagrożenie dla ziem wschodnich II RP stanowiły sowieckie roszczenia. Słowa o chęci porozumienia z Polską należy zatem odbierać jako propagandową grę obliczoną na wywarcie pozytywnego wrażenia na zachodniej opinii publicznej. Owszem, w planach były rozmowy z polskim podziemiem, ale nie spodziewano się w ten sposób zbyt wiele osiągnąć. Dlatego jednocześnie postanowiono prowadzić politykę faktów dokonanych i zawczasu usunąć ludność polską ze spornych terenów, tak by przed ewentualnymi rozmowami pokojowymi na międzynarodowej konferencji teren był czysty etnicznie. Nacjonalistyczne wyznanie wiary, według którego przyszła Ukraina winna być państwem monoetnicznym, tylko utwierdzało banderowców w tym zamiarze. Wysiedleniami i fizyczną likwidacją czynnych Polaków, a więc osób obdarzonych autorytetem społecznym, miały zajmować się, według założeń, żandarmeria i, w określonych przypadkach, Służba Bezpieczeństwa OUN. Zakazano wykorzystywania do takich akcji żołnierzy tworzonej armii. Może to sugerować, że całą operację traktowano jako czysto policyjną, a nie wojskową (ostatecznie, jak wiadomo, zamiar ten okazał się nierealny i do akcji antypolskich masowo używano oddziałów UPA)

3 U K R A I Ń S K I P L A N U S U N I Ę C I A P O L A KÓ W Przebieg pierwszej akcji UPA na Włodzimierzec i Parośle wyraźnie odbiegał od ustaleń przyjętych na naradzie krajowych referentów wojskowych OUN-B. Gdy w marcu 1943 roku banderowcy, zgodnie z ustaleniami III konferencji, przystąpili na Wołyniu do zakrojonych na szeroką skalę akcji partyzanckich, towarzyszyły temu liczne mordy na Polakach. O ile zabójstwa popełniane przez dezerterujących policjantów można uznać za zgodne z wytycznymi konferencji referentów wojskowych, to następujące po nich ataki na polskie wioski we wschodnich powiatach województwa wołyńskiego już nie. Tym bardziej że na Wołyniu bardzo rzadko i jedynie na pewnych terenach pojawiały się ukraińskie ulotki wzywające Polaków do wyjazdu. Zdaniem Zenobiusza Janickiego rozrzucono je między innymi w kwietniu 1943 roku, przed Wielkanocą, na drodze z Kiwerc do Trościańca. Ich treść Janicki cytuje z pamięci: Powstała Ukraińska Powstańcza Armia, która będzie walczyć o wolność Ukrainy, a wy, Lachy, utikajte, poki szyroki szlachy na mazurski piski, a na światoho Marka ostanetsia Polakiw garstka 2. Według doniesień polskiego podziemia jeden z dowódców UPA tak oceniał sytuację: U K R A I Ń S K I P L A N U S U N I Ę C I A P O L A KÓ W Z dniem 1 marca 1943 roku przystępujemy do powstania zbrojnego. Jest to działanie wojskowe i jako takie skierowane jest przeciw okupantowi. Obecny jednak okupant jest przejściowym, nie należy więc tracić sił w walce z nim. Właściwy okupant to ten, który nadchodzi. Jeśli chodzi o sprawę polską, to nie jest to zagadnienie wojskowe, tylko mniejszościowe. Rozwiążemy je tak, jak Hitler sprawę żydowską. Chyba, że usuną się sami 3. Słowa te zdają się potwierdzać przekonanie, iż wpływ na wołyńskie kierownictwo miała Zagłada Żydów. Pokazała ona (podobnie jak wcześniejsze sowieckie deportacje), że można całe grupy ludzi całkowicie usuwać. Rozwiązanie kwestii żydowskiej zapewne rodziło pokusę przeprowadzania podobnej akcji wobec polskiej ludności. Tym bardziej że członkami OUN-B było wielu policjantów zaangażowanych w eksterminację ludności żydowskiej, a zatem mających doświadczenie w prowadzeniu czystki etnicznej. Wydaje się więc, że właśnie pod wpływem Zagłady kierownictwo OUN-B na Wołyniu postanowiło z własnej inicjatywy nagiąć i tak bezwzględne zalecenie przymusowego wysiedlenia Polaków i całą polską ludność po prostu wymordować, bez bawienia się w wysyłanie ulotek z nakazami wyjazdu. Jeśli ta hipoteza jest prawdziwa, to odpowiednia decyzja zapadła najprawdopodobniej w gronie trzech osób: Dmytra Kljaczkiwśkiego Kłyma Sawura, kierującego wołyńską OUN-B, Wasyla Iwachowa Soma, referenta wojskowego OUN-B, i Iwana Łytwynczuka Dubowego, dowodzącego siłami OUN-B i UPA na północno-wschodnim Wołyniu, a więc w regionie, w którym odnotowano pierwsze masakry polskiej ludności. O tym ostatnim Stepan Janiszewśkyj, czołowy działacz OUN na Wołyniu, zeznał, że był jednym z inicjatorów i najaktywniejszym organizatorem rozprawy z ludnością polską i niejednokrotnie chełpił się swoimi «zasługami» w likwidowaniu Polaków 4. Wołyńscy banderowcy początkowo zamierzali stosować się do instrukcji Centralnego Prowidu i mimo wszystko akcje antypolskie traktowali drugorzędnie (co nie zmienia faktu, że

4 U K R A I Ń S K I P L A N U S U N I Ę C I A P O L A KÓ W U K R A I Ń S K I P L A N U S U N I Ę C I A P O L A KÓ W Mogiła Polaków zamordowanych w Parośli przez sotnię Perehiniaka. Tylko krzyż wskazuje, że w tym miejscu istniała kiedyś wieś. od początku liczba napadów na Polaków była większa niż na Niemców). Wysiedlali Polaków ze wschodnich powiatów Wołynia, traktując te akcje jako policyjne lub łącząc je jak na przykład w Janowej Dolinie z atakami na Niemców. Prawdopodobnie dopiero zepchnięcie sił niemieckich do punktów oporu zrodziło pokusę dokonania totalnej czystki etnicznej na całym Wołyniu. Jeśli w ogóle kierownictwo banderowskie miało początkowo jakieś wątpliwości co do rozszerzenia zasięgu antypolskiej akcji, to rozwiały je wyniki przeprowadzonych działań. Doszło do paradoksalnej sytuacji: akcje UPA zmuszały ocalałą ludność polską do tworzenia baz oporu lub ucieczki pod opiekę niemieckich garnizonów i sowieckiej partyzantki, a to stwarzało wśród miejscowych Ukraińców wrażenie, że oskarżenia o kolaborację z Niemcami i Sowietami wysuwane pod adresem Polaków są słuszne. Tym bardziej iż na miejsce dezerterującej policji ukraińskiej pojawiła się polska, którą Niemcy, jak już wspominano, wykorzystywali do prowadzenia krwawych antyukraińskich akcji. Banderowcy starali się wykorzystać tę sytuację do uzyskania pełnego poparcia ukraińskiej społeczności Wołynia dla ich planów depolonizacji. Przedstawiali się przy tym jako obrońcy przed polskim terrorem. Ważnym argumentem na rzecz skierowania większości ataków UPA przeciwko Polakom mógł być brak uzbrojenia i doświadczenia banderowskiej partyzantki. Do niszczenia polskiej ludności nie potrzebowano bowiem dużych ilości broni i amunicji. Oddziały partyzanckie zyskiwały natomiast szansę posmakowania zwycięstwa. Okrutnego i krwawego, ale jednak zwycięstwa. W dodatku antypolska akcja mogła przysporzyć banderowcom sporego poparcia społecznego, gdyż wiązała się z przejmowaniem majątku. A tego typu sytuacje zawsze wyzwalają w pewnej grupie osób żądzę łatwego zysku i rabunku. Jeśli zastosowanie doświadczeń w eksterminacji Żydów do działań przeciwko Polakom w powiatach Sarny i Kostopol było dziełem kolektywnego kierownictwa, to decyzję o przeprowadzeniu zmasowanego uderzenia w skupiska polskie na zachodnim Wołyniu, gdzie dotąd większe mordy niemal nie zdarzały się, podjął już samodzielnie Dmytro Kljaczkiwśkyj Kłym Sawur. Między marcem a majem 1943 roku z jednego z kilku przywódców ukraińskich organizacji podziemnych nagle stał się najważniejszym komendantem partyzanckim na

5 U K R A I Ń S K I P L A N U S U N I Ę C I A P O L A KÓ W Wołyniu. Śmierć Wasyla Iwachowa sprawiła, że w hierarchii banderowskiej nikt na Wołyniu nie mógł zagrozić jego pozycji. Trudności z łącznością z kierownictwem w Galicji (gdzie w dodatku właśnie doszło do wewnętrznej walki o przywództwo) dawały mu zaś dużą swobodę w podejmowaniu decyzji. W czerwcu 1943 roku Kłym Sawur przekazał dowódcom UPA w zachodnich powiatach Wołynia oficjalny rozkaz dotyczący losów Polaków. Fakt ten potwierdzają zeznania jednego z lokalnych komendantów UPA Jurija Stelmaszczuka Rudego. Powiedział on między innymi: W [...] czerwcu 1943 roku spotkałem się w lesie kołkowskim z Kłymem Sawurem [oraz G.M.] zastępcą przedstawiciela sztabu głównego dowództwa, z Adruszczenką. Sawur dał mi rozkaz wymordowania wszystkich Polaków w okręgu kowelskim. [...] Nie miałem prawa nie wykonać rozkazu, zaś na wykonanie nie pozwalały mi osobiste przekonania. Zwróciłem się do Andruszczenki, który p o - w i e d z i a ł m i, ż e j e s t t o p o l e c e n i e n i e z c e n - t r u m, ż e j e s t t o p r z e k r ę c e n i e w t e r e n i e [podkreślenie G.M.] 5. Stelmaszczuk w tej sytuacji próbował odwołać się bezpośrednio do prowidnyka OUN-B Mykoły Łebedia. W specjalnym liście datowanym na 24 czerwca 1943 roku czytamy: Kolego Ruban! Przekazuję do waszej wiadomości, że w czerwcu 1943 roku przedstawiciel Centralnego Prowidu dowódca UPA Piwnicz Kłym Samur przekazał mi tajną dyrektywę w sprawie całkowitej, powszechnej, fizycznej likwidacji ludności polskiej 6. U K R A I Ń S K I P L A N U S U N I Ę C I A P O L A KÓ W Nie wiadomo, czy Stelmaszczuk dostał jakąkolwiek odpowiedź (jest to raczej wątpliwe, gdyż Łebed właśnie został odwołany), możemy być natomiast pewni, że ostatecznie rozkaz wykonał. 18 maja 1943 roku Kłym Sawur wydał odezwę do ludności polskiej, w której całą odpowiedzialnością za zaostrzenie stosunków etnicznych na Wołyniu obciążył Polaków, zarzucając im wstępowanie do podległej Niemcom policji. Znalazł się w niej taki oto apel: Polacy! Opamiętajcie się! Powróćcie do domu. Ci, którzy dzisiaj służą i pomagają Niemcom, jeszcze mogą zawrócić [ze złej drogi G.M.], ale jutro będzie za późno 7. Zdaniem wybitnego ukraińskiego historyka Ihora Iljuszyna (który notabene wiele uczynił, by przybliżyć społeczeństwu ukraińskiemu wiedzę o zbrodni wołyńskiej) odezwa ta wskazuje, że banderowcy decyzję o antypolskiej akcji podjęli dopiero pod wpływem działań polskiej policji pomocniczej 8. Zdecydowanie trudno zgodzić się z tym poglądem. W hipotezie tej zupełnie nie bierze się pod uwagę znanych nam planów wysiedlenia Polaków, przygotowanych przez OUN-B na długo przed pojawieniem się na Wołyniu formacji polskiej policji. W dodatku, co równie ważne, nie bierze ona pod uwagę mordów na polskiej ludności z lutego maja 1943 roku, a więc okresu przed wydaniem odezwy przez Kłyma Sawura. W rzeczywistości słowa Kljaczkiwśkiego do Polaków miały jedynie charakter propagandowy. Możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć, że dzień ukazania się odezwy to moment, w którym podjęto ostateczną decyzję o rozszerzeniu zakresu antypolskich czystek. Odezwa miała posłużyć do przedstawienia ofiar jako winnych samym sobie, sprawcy zbrodni zaś stawali się w ten sposób ludowymi mścicielami zaprowadzającymi nowy, sprawiedliwy porządek

6 U K R A I Ń S K I P L A N U S U N I Ę C I A P O L A KÓ W Dotykamy tu innego problematycznego zagadnienia. Niekiedy próbuje się przedstawiać wydarzenia na Wołyniu jako spontaniczny bunt ludowy wywołany długoletnią polską dominacją. Dobitnie wyraził to ostatni dowódca UPA Wasyl Kuk: W początkowym okresie to nie UPA inicjowała antypolską akcję, mieliśmy do czynienia ze spontaniczną akcją ludności ukraińskiej. [...] W pierwszej fazie konfliktu na Wołyniu miały miejsce nie akcje bojowe partyzantów skierowane przeciwko Polakom, lecz działania często uzbrojonej w siekiery, kosy, widły ludności ukraińskiej. Była to chłopska zemsta za lata zniewag i poniżania. Gdy okazało się, że my nie zabraniamy chłopom tego typu akcji przeciwko Polakom, nabrały one masowego charakteru 9. U K R A I Ń S K I P L A N U S U N I Ę C I A P O L A KÓ W Analiza wydarzeń jednak nie potwierdza tej wersji. Nie ulega wątpliwości, że już pierwszy masowy mord ludności polskiej we wsi Parośle miał zorganizowany charakter i był dziełem banderowskiej OUN. Podobnie rzecz wygląda w przypadku tych wszystkich napadów, gdzie rozpoznano tożsamość sprawców. Co więcej, bardzo często można zaobserwować sytuacje odwrotne, kiedy to UPA mobilizowała miejscową ludność do napadów na polskie osady. Przykładowo, latem 1943 roku członkowie UPA zebrali we wsi Janówka mężczyzn pochodzenia ukraińskiego w wieku od szesnastu do sześćdziesięciu lat, zaprowadzili ich do wsi Gaj i tam kazali zabić zgromadzonych już nad dołem Polaków, grożąc za niewykonanie rozkazu śmiercią. Mężczyźni ci nie mieli broni palnej, ich jedynym uzbrojeniem były siekiery i widły. Zbrodnie popełniane przez chłopów w taki sposób najbardziej przerażały Polaków. Niewątpliwie uruchamiały też lokalne inicjatywy, ujawniające się przez mordowanie tych, którzy próbowali ujść pożodze. Dlatego z czasem możemy faktycznie zaobserwować przypadki zabijania Polaków przez ukraińskich chłopów z własnej inicjatywy. Prawdopodobnie nie doszłoby do tego bez obecności i zachęty UPA. Wydaje się, że celem ukraińskiego podziemia był jak najliczniejszy udział miejscowej ludności ukraińskiej w napadach. Bez czynnego zaangażowania mieszkańców nie można byłoby przecież mówić o wybuchu tak oczekiwanej przez OUN-B rewolucji narodowej. W czerwcu 1943 roku Kłym Sawur wydał odezwę do ludności ukraińskiej. Należy ją uznać za dalszy ciąg propagandowego przygotowywania lipcowej operacji masowej eksterminacji Polaków. Odezwa zaczynała się od plastycznego odmalowania przebiegu pacyfikacji ukraińskiej wsi Dermań- -Załuże z maja 1943 roku, przypisanej polskiej policji. Dalej Kljaczkiwśkyj zarzucał Polakom współudział w niemieckich rzeziach i katowaniu ludności ukraińskiej oraz współpracę z partyzantką sowiecką. W odezwie czytamy: Jeśli więc na ukraińskich ziemiach wybuchnie nowa hajdamacczyzna lub koliwszczyzna, odpowiedzialność za to spadnie tylko i wyłącznie na te kręgi, które zaprowadziły polską politykę wyzwoleńczą do antyukraińskiego obozu imperializmu moskiewskiego i niemieckiego i działają dziś na ukraińskim terytorium [...] przeciwko narodowi ukraińskiemu. Lecz niech nie zapominają sługusy Moskwy i Berlina, że naród ukraiński potrafi się zemścić!

7 Antypolska akcja na Wołyniu apogeum rzezi P I E R W S Z E P O L S K I E R E A K C J E Zaraz po pierwszych mordach podziemie polskie przystąpiło do organizowania zbrojnej samoobrony. Postanowiono przeciwstawić się masowej ucieczce do miast przez tworzenie silnych baz obronnych z kilkunastu wsi o dużych skupiskach ludności polskiej [...] z zastosowaniem umocnień, rowów strzeleckich i zasieków 1. Polską konspirację osłabiały jednak spory wewnętrzne. Jedną stroną konfliktu była Delegatura, na której czele stał okręgowy delegat Kazimierz Banach Jan Linowski, drugą zaś Armia Krajowa, dowodzona na tym terenie przez pułkownika Kazimierza Bąbińskiego Lubonia. Zadaniem Banacha było zorganizowanie Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa i straży obywatelskiej, bazując na sieci Delegatury, przy czym wspomniana straż miała się składać z obywateli polskich zarówno polskiej, jak i ukraińskiej narodowości. Tworzenie mieszanej narodowościowo straży było elementem otwartej polityki narodowościowej prowadzonej przez Linowskiego, której ostatecznym celem było rozbrojenie polityczne wołyńskich Ukraińców. Już na przełomie lat 1942 i 1943 Banach przeprowadził wiele rozmów z nastawionymi propolsko działaczami ukraińskimi na Wołyniu. Udało mu się zebrać grupę około sześćdziesięciu osób deklarujących chęć działania na rzecz współpracy polsko-ukraińskiej. To ich dziełem zapewne była odezwa Wołyńskiego Komitetu Ukraińskiego potępiająca mordy na Polakach, wydana zaraz po rozpoczęciu napadów. Pułkownik Bąbiński miał natomiast przede wszystkim przygotować wołyńską AK (do której przyjmował, zgodnie z zaleceniami Grota, wyłącznie Polaków) do realizacji planu powstania powszechnego, jednak w swoich działaniach powinien był mieć na uwadze politykę Delegatury Rządu wobec Ukraińców. Zaraz po rozpoczęciu antypolskiej akcji między Delegaturą a AK doszło do ostrego konfliktu. Trudno stwierdzić, jak wyglądał rzeczywisty przebieg sporu, gdyż obydwie strony stawiały sobie podobne zarzuty, to znaczy nieskuteczności w obronie polskiej ludności. O temperaturze emocji świadczą uwagi oficerów AK pozwalających sobie na zapowiedź, że po wojnie cywile będą wisieć za zdradę, samego delegata nazywali zaś Volks-Bulbą. Banachowi zarzucano, iż tworzył oddziały samoobrony podporządkowane ruchowi ludowemu, w ten sposób osłabiając jedność i tym samym skuteczność działań AK. Z kolei delegat miał wojsku za złe, że zamiast skupiać się na obronie ludności, zbiera siły przeciwko Niemcom, myśląc o wykonaniu zadań związanych z powstaniem w myśl ogólnopolskich planów nieprzystających do sytuacji po rozpoczęciu działań przez UPA. Na tym jednak spory się nie kończyły. Ich przedmiotem były także podejmowane przez Banacha próby osiągnięcia porozumienia z Ukraińcami. Realizował on w tym względzie wytyczne generała Grota nakazujące szukania sposobów rozładowania konfliktu polsko-ukraińskiego za pomocą metod politycznych. Z planów tych nie zrezygnował nawet po rozpoczęciu antypolskiej akcji. Natomiast dowództwo AK na Wołyniu

8 A N T Y P O L S K A A KC J A N A W O ŁY N I U A P O G E U M R Z E Z I Kazimierz Bąbiński Luboń, komendant Okręgu Wołyń Armii Krajowej od lipca 1942 roku. Fotografia z 1938 roku. opowiadało się za walką z Ukraińcami, gdyż po pierwszej fali mordów nie wierzyło w jakiekolwiek porozumienie. Trzeba jednak przyznać, że w czerwcu 1943 roku nawet na Wołyniu można było żywić złudzenia co do dalszego rozwoju wypadków. Najgorsze jak się mogło wydawać dla Polaków już minęło. Schronili się oni na terenach ogarniętych pożogą w miastach lub w bazach samoobrony, co dawało im poczucie względnego bezpieczeństwa. W zachodnich powiatach Wołynia włodzimierskim, horochowskim, kowelskim i lubomelskim antypolskie wystąpienia były dotąd stosunkowo nieliczne. W dodatku w marcu 1943 roku w Dominopolu upowcy porozumieli się z Polakami, dzięki czemu powstał oddział partyzancki Stanisława (lub Celestyna) Dąbrowskiego, nauczyciela ze Swojczowa, który utrzymywał bezpośrednie kontakty z UPA. Można było sobie wyobrażać, że dalsze negocjacje pozwolą na zatrzymanie fali zbrodni. Także w ten sposób należy zapewne tłumaczyć rozpoczęcie wstępnych rozmów między UPA a Delegaturą Rządu 7 lipca 1943 roku. Spotkanie odbyło się w okolicach Świnarzyna i jego przebieg nie zapowiadał mającej nadejść tragedii. Rozmowy kontynuowano 10 lipca. Stronę polską reprezentowali: pełnomocnik Okręgowej Delegatury i zarazem dowódca Straży Chłopskiej na Wołyniu Zygmunt Rumel Krzysztof Poręba oraz przedstawiciel Okręgu Wołyńskiego AK Krzysztof Markiewicz Czart. Towarzyszył im przewodnik i woźnica Witold Dobrowolski. Banderowcy nie byli jednak już zainteresowani negocjacjami. Zamordowali polskich delegatów 10 lipca 1943 roku we wsi Kustycze (powiat Kowel). Według niepotwierdzonej, ale prawdopodobnej wersji zginęli oni w torturach (miano rozerwać ich końmi). Następny dzień, jak się później okazało, był dla Polaków jednym z najbardziej tragicznych w czasie drugiej wojny światowej L I P C A R O K U Akcja OUN-B i UPA w zachodnich powiatach Wołynia miała objąć jednocześnie by zaskoczyć Polaków i udaremnić ewentualne próby obrony znacznie więcej miejscowości w porównaniu z tym, co działo się wcześniej we wschodniej części regionu. W ciągu ostatnich kilku miesięcy oddziały UPA na tym terenie okrzepły i zyskały znacznie większe możliwości bojowe niż oddziały Dubowego w marcu maju. UPA mogła

9 także skorzystać z doświadczenia nabytego przez dezerterów z policji. Datę uderzenia wyznaczono na niedzielę 11 lipca, pragnąc dopaść Polaków licznie zebranych na mszach. Zgodnie z planem sotnie UPA po wymordowaniu ludności danej miejscowości miały szybko przemieszczać się do następnej, by dokonać kolejnej masakry. Zamierzano dzięki temu osiągnąć jak największe zaskoczenie i zminimalizować szansę ucieczki. Na miejscu pozostawały jedynie ukraińskie grupy samoobrony, doczyszczające teren. Polakom próbującym ujść z pożogi nie sprzyjała pora roku. Letnie temperatury pozwalały wprawdzie na nocowanie poza domem, ale krótka lipcowa noc nie dawała Polakom, dosłownie zamienionym w zwierzynę łowną, zbyt wiele czasu na ucieczkę i ukrywanie się pod osłoną ciemności. Oddziały UPA uderzyły, tak jak planowano, 11 lipca 1943 roku. Jak ustalili Władysław i Ewa Siemaszkowie, zaatakowały one równocześnie dziewięćdziesiąt sześć miejscowości w powiatach horochowskim i włodzimierskim oraz trzy w powiecie kowelskim. Następnego dnia, 12 lipca, ten sam los spotkał kolejnych pięćdziesiąt miejscowości powiatów horochowskiego i włodzimierskiego 2. Jedną z pierwszych napadniętych miejscowości był Dominopol, w którym stacjonował wspomniany polski oddział utrzymujący kontakty z UPA. 11 lipca w nocy zlikwidowali go prawdopodobnie partyzanci z zahonu (pułku) Sicz Porfirego Antoniuka, wsparci przez bojówkę Służby Bezpieczeństwa OUN. Tak ponoć jeden z członków SB OUN opisywał akcję Danyłowi Szumukowi: Zastukaliśmy w drzwi. Porucznik [...] otworzył nam. Zastrzeliliśmy go już na progu. Kapitana zastrzeliliśmy w pościeli, a maszynistka wyskoczyła przez okno i tam zastrzelili ją nasi chłopcy. [...] Wtedy [...] chłopcy z SB poszli pohulać po wiosce. Do rana nie A N T Y P O L S K A A KC J A N A W O ŁY N I U A P O G E U M R Z E Z I ostał się ani jeden żywy Lach 3. Zabito około dwustu dwudziestu Polaków. Wsi nie spalono, ponieważ polskie gospodarstwa przejęli Ukraińcy. Kolonię Gurów napadnięto w nocy z 10 na 11 lipca około godziny Mieszkańców wybito w poszczególnych domach bronią sieczną i palną. Zamordowano tam około dwustu Polaków. O godzinie 3 nad ranem upowcy zaatakowali kolonię Wygrankę. Mieszkańców obudziły odgłosy dobiegające z Gurowa i część z nich poszukała kryjówek lub ratowała się ucieczką, niektórzy próbowali się bronić. Ofiarą UPA padło jednak i tak około stu pięćdziesięciu Polaków. Około godziny 5 rano tragedia rozegrała się we wsi i folwarku Zamlicze zamordowano stu osiemnastu ludzi, zaś o godzinie 8 w kolonii Nowiny zabito około osiemdziesięciu Polaków. W Porycku oddziały UPA uderzyły, kiedy Polacy zebrali się w miejscowym kościele na mszy świętej rozpoczynającej się o godzinie 11. Strzelano i rzucano granatami przez drzwi i okna kościoła. Tak wspominała napad Jadwiga Krajewska: Podczas Gloria padły pierwsze strzały do księdza Bolesława Szawłowskiego i do wiernych [...]. W kościele byłam z siostrą [...]. Jak usłyszałam, że mordercy chodzą po kościele i mówią: o toj jeszcze żywyj, to szybko złapałam jakąś czapkę umoczoną w ciepłej lepkiej krwi i potarłam nią twarz sobie i siostrze, udawałyśmy zabitych. [...] Dym bardzo dusił, zatem ludzie próbowali uciekać z kościoła, ale serie z karabinu maszynowego przerywały ich cierpienia w drzwiach kościoła. [...] Ukraińcy krzyczeli wychadi chto żywyj, a wychodzących zabijali w drzwiach [...] usiłowano kościół wysadzić w powietrze, ale poczuliśmy tylko okropny wstrząs i wszystko ucichło

10 W czasie gdy trwała rzeź w kościele, inne grupy partyzantów zabijały Polaków pozostających w domach. Uczestnik napadu Iwan Hriń zeznał później, że ciała do 200 zabitych pochowano obok polskiego kościoła. Do tego zmobilizowano miejscowych mieszkańców, [którzy G.M.] wykopali wielki dół z zachodniej strony kościoła i tam poznosili zwłoki z kościoła. Zwłoki zostały zakopane w odległości zaledwie metrów od kościoła 5. Również w Chrynowie upowcy napadli na Polaków zgromadzonych w kościele. Świątynię otoczono kordonem, który nie przepuszczał wychodzących z mszy świętej z godziny 9. Pozwalano natomiast przejść idącym na mszę świętą na godzinę 11. Około tej godziny do tłumu otworzono ogień z broni maszynowej. Gdy ostrzelani padli na ziemię, upowcy wycofali się, nie dobijając rannych, dzięki czemu niektórzy z leżących ocaleli. Jednocześnie patrole UPA zabijały Polaków w domach. Zginęło około stu pięćdziesięciu ludzi. Także w Zabłoćcach napadnięto na Polaków w kościele. Zamordowano tam siedemdziesiąt sześć osób. Wydarzenia w Kisielinie tak wspomina Adela Preis (z domu Ziółkowska): po Mszy św., około godz. 13, banderowcy wtargnęli do kościoła [...] i mordowali ludność. Małe dzieci roztrzaskiwali o mur. Część wiernych schroniła się na plebanii, między innymi ja, ojciec i brat Stanisław. Weszliśmy na pierwsze piętro. Parter został podpalony. Napastnicy dostawali się do nas drabinami. Raziliśmy ich cegłami, które otrzymywaliśmy z rozbiórki pieców i ścian. [...] Mój brat [...] zginął od kuli, która trafiła go prosto w serce. Wystrzelił ją upowiec, jaki siedział na dachu pobliskiej stodoły 6. A N T Y P O L S K A A KC J A N A W O ŁY N I U A P O G E U M R Z E Z I Około godziny 22 upowcy odeszli z Kisielina rezultat ich akcji to zamordowanie około dziewięćdziesięciu Polaków. Większość osób broniących się na plebanii przeżyła. W powiecie zdołbunowskim tragiczny los spotkał Hutę Majdańską. Wiosną 1943 roku mieszkańcy tej wsi zadeklarowali lojalność wobec podziemia ukraińskiego i w zamian za gwarancję bezpieczeństwa przekazywali UPA żywność (jaja, mleko, zboże, mięso). Pomimo to 12 lipca oddziały ukraińskie wymordowały większość mieszkańców. Zginęły 184 osoby (w tym jedna Ukrainka). Ocalało jedenastu Polaków. We wsi Zagaje upowcy zamordowali około 260 Polaków, we wsi Linów około 70, w kolonii i wsi Pustomyty około 90. Polacy ginęli w tych dniach też w kolonii Stasin, Milatynie, Michałówce, Pelaginie, Romanówce, Samowoli, Smołowej, Rykowiczach, Szczeniutynie Małym i Dużym, Wolicy, Topieliszczach, Zaszkiewiczach Starych i Nowych i wielu, wielu innych miejscach. Nocą z 15 na 16 lipca i w dzień 16 lipca nastąpiła druga fala napadów. We wsi Pułhany zabito stu jeden Polaków, a w kolonii Szeroka około pięćdziesięciu (większość dobrowolnie poszła na polanę pod lasem, by tam się schronić przed rzekomą niemiecką pacyfikacją, przed którą Polaków ostrzegli Ukraińcy, i tam została rozstrzelana). W południe UPA napadła na wieś Kupowalce, która miała dobre stosunki z miejscowymi Ukraińcami, a nawet dostarczała UPA żywność. Upowcy wjechali do wsi na furmankach z kilku stron jednocześnie. Polaków zabijano w domach, ogrodach, na polach przeczesano także zboże, szukając zbiegów. Łącznie zamordowano wówczas około stu pięćdziesięciu ludzi. Tego samego dnia w kolonii Lulówka Węgierszczyzna zabito co najmniej 87 Polaków

11 Na przełomie lipca i sierpnia oddziały UPA na tym terenie tylko z rzadka atakowały polskie miejscowości. Można podejrzewać, że chciano w ten sposób uśpić czujność Polaków, co pozwoliłoby na przeprowadzenie kolejnego skoncentrowanego uderzenia. Służyła temu też odezwa sztabu zahonu Sicz Antoniuka, w której dopiero co dokonane masakry tłumaczono koniecznością ukarania Polaków z całą surowością wymogów wojenno-rewolucyjnych za kolaborację z Niemcami. Jednocześnie zagwarantowano pełne bezpieczeństwo tej części ludności polskiej, która nie podjęła współpracy z Niemcami. Polaków wezwano do nie ulegania wrogiej agitacji i nie opuszczania swoich osiedli 7. K O L E J N E N A PA D Y O D D Z I A Ł Ó W D U B O W E G O W lipcu 1943 roku antypolskie akcje podejmowały też oddziały podległe Dubowemu w północno-wschodnich powiatach województwa wołyńskiego. W tym regionie sotnie UPA kontynuowały ataki na polskie miejscowości, zmierzając do całkowitego oczyszczenia terenu. Polacy w większości zgrupowali się w bazach samoobrony. Nie tylko dawały one schronienie ludności, lecz jednocześnie utrudniały UPA swobodne poruszanie się w terenie. Samoobrony nierzadko przeprowadzały rekwizycje w okolicznych wsiach ukraińskich, podważając w ten sposób (choć nie to było celem takich akcji) autorytet UPA w jej własnym środowisku. Również z tego powodu polskie placówki stały się głównym celem ataków Ukraińców. Jedną z ważniejszych baz polskich była Huta Stepańska, współpracująca z położoną od niej sześć kilometrów na północ Wyrką. Ochraniały one okoliczne mniejsze polskie osiedla, A N T Y P O L S K A A KC J A N A W O ŁY N I U A P O G E U M R Z E Z I których mieszkańcy mieli w sytuacji zagrożenia uciekać do głównych baz. Polacy współpracowali też z partyzantką sowiecką, organizując wypady przeciwko UPA. W końcu marca zaatakowali Mielnicę Małą, a w kwietniu 1943 roku, razem z Sowietami, Butejki. Na początku lipca 1943 roku samoobrona w Hucie liczyła pięciuset ludzi, lecz posiadała jedynie osiemdziesiąt sztuk broni, w tym sześć erkaemów. Nie znamy liczby obrońców Wyrki. Pod opieką tych dwóch ośrodków przebywało około pięciu tysięcy osób. Do likwidacji polskich baz samoobrony Dubowyj wyznaczył dziesięć oddziałów UPA i SKW, z których utworzono dwie silne grupy bojowe. W skład zgrupowania wchodziła też pierwsza sotnia UPA dowodzona przez Jaremę. 16 lipca około godziny 23 oddziały ukraińskie jednocześnie przystąpiły do uderzenia. Pierwsza grupa bojowa UPA zniszczyła kolejno Perespę, Użanie, Soszniki, Hały, Tur i inne miejscowości. Domy polskie spalono, a schwytaną ludność wymordowano. O godzinie 3.25 nad ranem upowcy zaatakowali Wyrkę z trzech stron. Polacy próbowali się bronić w kościele i położonych wokół niego murowanych budynkach, ale po dwóch godzinach walki zostali zepchnięci do Huty Stepańskiej. Resztę okolicznych polskich kolonii zniszczono następnego dnia. Tymczasem druga grupa UPA zniszczyła Borek, Lady i Kurorty, po czym rozpoczęła bezpośredni atak na Hutę Stepańską. Jej mieszkanka Janina Franuś-Włoszczyńska wspominała później: zaatakowali naszą osadę. Okrążyli i zaczęli palić. Dzwony uderzyły na trwogę. Kto żył, zaczął uciekać do szkoły murowanej, piętrowej. To była nasza forteca. Szli na nas kilkoma rzutami i krzyczeli: «hurra wziat Lachiw!» Psy wyły. Bój trwał trzy dni 8. Najsilniejsze uderzenie spadło na Hutę 18 lip

12 ca, o godzinie 1 w nocy. Jednej z grup szturmowych udało się wedrzeć do wsi, podpalić niektóre budynki i zabić około stu Polaków. Po całodziennym boju polskie dowództwo podjęło decyzję o ewakuacji Huty. Polacy utworzyli kilkukilometrową kolumnę furmanek osłanianą przez samoobronę. Korzystając z mgły, większość mieszkańców Huty wycofała się do Antonówki. Część ludności jednak, ogarnięta paniką, odłączyła się od głównej grupy i padła ofiarą banderowców. 19 lipca rano Ukraińcy weszli do Huty Stepańskiej i spalili wszystkie budynki (murowane wysadzili w powietrze). Z ukraińskiego punktu widzenia operacja zakończyła się sukcesem. Straty własne UPA wyniosły 18 zabitych i 17 rannych, za to zlikwidowano silny ośrodek samoobrony, zabijając (według danych ukraińskich) ponad pięciuset Polaków. W działaniach zginęło też kilku lub nawet kilkunastu Niemców z patroli, które natknęły się na ubezpieczenia UPA. Kolejnym celem oddziałów podlegających Dubowemu były polskie osiedla położone w pobliżu torów kolejowych koło Sarn, dotąd uważane za stosunkowo bezpieczne ze względu na bliskość niemieckich załóg. Skoncentrowane uderzenie ukraińskie spadło 30 lipca 1943 roku między innymi na Kopaczówkę, Kruszewo, Paroślę II, Perespę, Terebunie, Kowbań, Krasną Górkę i inne. Ukraińscy partyzanci ostrzelali polskie miejscowości, po czym wdarli się między domostwa, zabijając każdego, kto nie zdążył zbiec. Polacy uciekali w kierunku stacji kolejowej w Antonówce, gdzie znajdował się niemiecki posterunek. Grupa uciekinierów już niedaleko od stacji wpadła w zasadzkę zamordowano 28 osób. Nie wszędzie jednak UPA odniosła pełen sukces. W Wydymerze samoobrona przez całą noc odpierała ataki. Napastnicy wycofali się koło południa, pozostawiając ciała dziesięciu zabitych. Podobnie A N T Y P O L S K A A KC J A N A W O ŁY N I U A P O G E U M R Z E Z I stało się w kolonii Choromce i w Porodzie. W tej drugiej miejscowości upowcy wycofali się nad ranem pod niemieckim naciskiem. W sumie 30 lipca 1943 roku UPA zabiła około stu Polaków. Włodzimierzec upowcy zaatakowali prawdopodobnie 8 sierpnia. Wasyl Lewkowicz Woronyj wspomina, że poszarpano niemiecki garnizon, zmuszając go do opuszczenia miasteczka 9, nie nadmienia przy tym, iż liczył on zaledwie sześciu żołnierzy, którzy zabarykadowali się w murowanej szkole. Trzydziestu policjantów ukraińskich stacjonujących w miasteczku zaraz po rozpoczęciu napadu przeszło na stronę partyzantów. Główne ostrze ataku było zwrócone przeciwko Polakom, którzy uprzedzeni przez życzliwych Ukraińców zdążyli ukryć się w murowanym kościele pod wezwaniem św. Józefa, gdzie bronili się czterema posiadanymi karabinami i... kwasem solnym (polewano nim napastników próbujących wyważyć drzwi). Upowcy, nie mogąc sforsować głównego wejścia, wysadzili tylną ścianę kościoła zabili przy tym dwie Polki. Na szczęście dla Polaków w tym momencie do Włodzimierca dotarła niemiecka odsiecz, co skłoniło UPA do rezygnacji ze szturmu i do odwrotu. Zaraz po napadzie Niemcy ewakuowali z miasteczka swoich żołnierzy oraz ludność polską. Pomoc udzielaną Polakom przez niemieckie władze na Wołyniu, w kontekście brutalnej polityki, jaka była prowadzona w okupowanej Polsce, można uznać za jeden z paradoksów ówczesnej sytuacji. Nie należy wszakże wyciągać z tego faktu zbyt daleko idących wniosków. Polacy byli przez Niemców traktowani po prostu jako pewna przeciwwaga dla UPA. Poza tym nie należy zapominać, że zgodnie z prawem międzynarodowym zapewnienie bezpieczeństwa ludności cywilnej było obowiązkiem władz okupacyjnych

13 A N T Y P O L S K A A KC J A N A W O ŁY N I U A P O G E U M R Z E Z I S I E R P N I O W E M A S A K R Y W końcu sierpnia doszło do kolejnego zmasowanego uderzenia UPA w zachodnich powiatach Wołynia. W powiecie włodzimierskim 29 sierpnia 1943 roku oddział Zucha z kurenia Łysego wymordował siekierami i widłami wieś Ziemlica (około dziewięćdziesięciu ofiar). Tego samego dnia około pięćdziesięciu partyzantów wspartych przez uzbrojonych w broń sieczną chłopów napadło na kolonię Władysławówkę i zamordowało około 160 Polaków. W podobny sposób zabito w kolonii Grabina 150 Polaków, kolonii Jasionówka 140, w kolonii Słowikówka około 100, w kolonii Sokołówka około 200, w kolonii Soroczyn około 140, a w Mogilnie 69. Nocą z 29 na 30 sierpnia upowcy z kurenia Łysego otoczyli wieś Kąty, mordując w poszczególnych gospodarstwach jej mieszkańców. Śmierć poniosło według różnych źródeł od 180 do 213 osób. Następnie zaatakowano wieś Jankowce, w której zginęło Polaków. Po dokonaniu mordów na Polakach w obu miejscowościach kureń Łysego jeszcze tego samego dnia przybył do Ostrówek. Po otoczeniu wsi grupy partyzantów, idąc od gospodarstwa do gospodarstwa, zabierały polskie rodziny do szkoły i na plac szkolny. Później część osób głównie kobiety i dzieci skierowano też do kościoła. Partyzanci zachowywali się spokojnie, zapewniając ludzi, że nic im nie grozi. Na miejscu zabijano tylko stawiających opór. By uspokoić zgromadzonych na placu szkolnym, jednej z rannych Polek nawet zrobiono opatrunek. Po zebraniu wszystkich Polaków Ukraińcy najpierw zażądali wydania kosztowności i zegarków, a następnie zaczęli kolejno wyprowadzać mężczyzn. Mordowano ich w trzech różnych miejscach, uderzeniami w tył głowy siekierą lub maczugą. Zabitych układano w specjalnie w tym celu wykopanych dołach. Ekshumacja przeprowadzona w 1993 roku dzięki staraniom historyka Leona Popka potwierdziła, że większość ofiar zginęła od uderzenia tępym narzędziem. Około południa w okolicy pojawili się niemieccy żołnierze, co skłoniło Ukraińców do zapędzenia pozostałych jeszcze przy życiu Polaków w okolice cmentarza. Tam kolejnymi dziesiątkami zaczęto ich zabijać. Czesław Wasiuk wspominał: Razem z matką byłem w ostatniej, niepełnej dziesiątce. [ ] Widziałem, jak pierwsza osoba padła, do drugiej strzelał inny, a ten, co zabił pierwszą, szedł zabić trzecią. Ja byłem czwarty. Przyszła mi myśl udawać trupa. Zakryłem twarz i oczy rękami, żeby nie pokłuć twarzy o ściernisko i upadłem jak padali zabici. [ ] Bałem się, że Ukraińcy zauważą, iż żyję, i dobiją jak innych. Chwilę później zemdlałem. [ ] Po obudzeniu się wstałem i uciekłem 10. Ogółem zamordowano w Ostrówkach od 476 do 520 osób. Inny oddział UPA 30 sierpnia o godzinie 8 rano wkroczył do Woli Ostrowieckiej. Również tutaj partyzanci zachowywali się bardzo grzecznie, chcąc uśpić czujność Polaków: dzieci na przykład częstowano cukierkami. Mieszkańców ściągnięto na plac szkolny, gdzie około godziny 10 wygłoszono do nich przemówienie nawołujące do wspólnej walki z Niemcami. Następnie wszystkich zamknięto w szkole, skąd po kolei, grupkami liczącymi od pięciu do dziesięciu osób, wyprowadzano mężczyzn, kierując ich do stodoły. Tam zabijano ich siekierami, młotami i innymi tępymi narzędziami. W południe szkołę obłożono słomą, oblano benzyną i podpalono, a do środka wrzucono kilka granatów. W budynku znajdowało się wówczas kobiet i dzieci. Łącznie zamordowano od 572 do 620 osób. Tego samego dnia podobną liczbę osób około 600 upowcy zamordowali w koloniach Nowy i Stary Gaj

14 A N T Y P O L S K A A KC J A N A W O ŁY N I U A P O G E U M R Z E Z I Lokalny komendant UPA Jurij Stelmaszczuk tak później opisywał przebieg przeprowadzonej przez siebie operacji: Robiliśmy to w następujący sposób: po spędzeniu całej ludności polskiej w jedno miejsce okrążaliśmy ją i rozpoczynaliśmy rzeź. Kiedy już nie pozostał ani jeden żywy człowiek, kopaliśmy wielkie doły, zrzucaliśmy tam wszystkie trupy, zasypywaliśmy ziemią oraz, żeby ukryć ślady tego strasznego grobu, paliliśmy na nim wielkie ogniska i szliśmy dalej. Tak przechodziliśmy od wsi do wsi [...]. Całe bydło, wartościowe rzeczy, mienie i żywność zbieraliśmy, a budynki i inne mienie paliliśmy 11. Tak te wydarzenia przedstawiał natomiast jeden z partyzantów Stepan Redesza: Okrążyliśmy 5 polskich wsi i w ciągu nocy i następnego dnia spaliliśmy te wsie, a wszystkich mieszkańców starych i młodych wyrżnęliśmy w sumie ponad dwa tysiące osób. [...] Wielu Polaków mężczyzn, kobiety, starców i dzieci wrzucaliśmy żywcem do studni, a następnie dobijaliśmy ich, strzelając z broni palnej. Pozostałych kłuliśmy bagnetami, zabijaliśmy siekierami i rozstrzeliwaliśmy. To wszystko robiliśmy pod hasłem morduj polską szlachtę, która napływa na ukraińskie ziemie 12. To oczywiście nie wszystkie przypadki mordów na Polakach. Latem 1943 roku na Wołyniu rozpętało się bezlitosne polowanie na wszystkich, u których można było doszukać się polskich korzeni. W rodzinach mieszanych narodowościowo zdarzało się, iż zmuszano do zabijania najbliższych. Partyzanci zabijali całą rodzinę, jeśli jej ukraiński członek odmówił. Bojówki SB OUN likwidowały czasem nawet tych, którzy tak dalece wrośli w środowisko ukraińskie, że ich sąsiedzi dziwili się, dowiadując się o ich polskich korzeniach. Polacy mogli czuć się bezpiecznie jedynie w miastach i bazach samoobrony, natomiast wszędzie tam, gdzie sięgały wpływy OUN-B i UPA, groziła im śmierć. Ogółem w lipcu sierpniu 1943 roku, jak dowiadujemy się z obliczeń Władysława i Ewy Siemaszków, zaatakowano około ośmiuset miejscowości, mordując niemal dwadzieścia tysięcy Polaków 13. W przebiegu niektórych antypolskich akcji likwidacyjnych można dostrzec podobieństwa do wcześniejszych akcji antyżydowskich, łącznie ze stosowaniem psychologicznych manipulacji (wspomniane rozdawanie cukierków dzieciom rodzin polskich zwołanych na zebranie ). Wiele ofiar padło z rąk grup tak zwanych siekierników, czyli zmobilizowanych chłopów, uzbrojonych w siekiery lub piki. W siekiery i bagnety niejednokrotnie były też wyposażone oddziały UPA i bojówki Służby Bezpieczeństwa OUN. Zabijano w ten sposób głównie z powodu braku broni palnej oraz chęci oszczędzenia amunicji, ale także po to, by ukryć zamiar mordu, dzięki czemu można było w trakcie napadu dopaść więcej osób. Często zdarzały się przypadki zwyrodniałego okrucieństwa i sadystycznych egzekucji, w wielu relacjach jest mowa na przykład o nabijaniu małych dzieci na sztachety (niczym na pale), obcinaniu ofiarom piersi, nosów, języków i kończyn, także o przecinaniu piłą. Ciała pozostawiano na polach, wrzucano do studni, gnojówek, zakopywano w specjalnie wykopanych dołach. Niekiedy zmasakrowane zwłoki wystawiano na widok publiczny