OCENA KONWERGENCJI ROLNICTWA W POLSCE W LATACH

Transkrypt

1 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 49 WIEŒ I ROLNICTWO, NR 3 (144) 2009 KAZIMIERZ NIEWIADOMSKI 1 OCENA KONWERGENCJI ROLNICTWA W POLSCE W LATACH Abstrakt. Opracowanie jest poœwiêcone ocenie zjawiska konwergencji miêdzy województwami w Polsce, ze szczególnym uwzglêdnieniem wytwórczoœci rolniczej. Procesy te by³y analizowane w latach na podstawie kszta³towania siê wartoœci dodanej brutto w odniesieniu do kategorii osób pracuj¹cych. Ocena konwergencji dokonana w kilku przekrojach, tj. miêdzy województwami w naszym kraju dla wszystkich sfer wytwórczoœci (gospodarka narodowa ogó³em), w uk³adzie rolnictwo gospodarka narodowa, w samym rolnictwie oraz wybranych elementów je charakteryzuj¹cych, ogólnie nie prowadzi do wyraÿnych konstatacji wskazuj¹cych jednoznacznie na wystêpowanie zbie noœci, choæ pewne tendencje w tym zakresie zarysowa³y siê w badanych p³aszczyznach. S³owa klucze: konwergencja, dywergencja, zbie noœæ, zró nicowanie WPROWADZENIE Zró nicowanie i jego skutki, jakie obserwuje siê we wszystkich sferach ycia spo³eczno-gospodarczego, spowodowa³y zainteresowanie równie procesami: wyrównywania, spójnoœci i zbie noœci, czyli konwergencji. W rolnictwie i z nim zwi¹zanych obszarach wiejskich mamy do czynienia z jednej strony, ze znacznie ni szym poziomem rozwoju i efektywnoœci, co przek³ada siê na ni sz¹ stopê ycia tej grupy ludnoœci, z drugiej zró nicowanie tych elementów wewn¹trz samego rolnictwa jest znacznie wiêksze ni w innych dziedzinach gospodarki. St¹d problematyka zbie noœci rozwoju rolnictwa, zarówno w odniesieniu do reszty gospodarki, jak i w samym rolnictwie, nabiera wa nego znaczenia. Uwa a siê, e po osi¹gniêciu w rolnictwie efektywnoœci, w tym przede wszystkim wydajnoœci pracy zbli onej do ca³ej gospodarki narodowej, zniknie pod- 1 Autor jest pracownikiem naukowym Politechniki Bia³ostockiej ( niewiadomski5@wp.pl). 49

2 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 50 stawowa kwestia wspó³czesnego rolnictwa, jak¹ jest ni szy poziom dochodów i ogólnie ycia w tej sferze wytwórczoœci 2. Kraje rozwiniête gospodarczo œwiadome skutków spo³ecznych dysproporcji w tym zakresie d¹ ¹ do ich zmniejszenia. Równie w Polsce od pewnego czasu problematyka ta jest przedmiotem zainteresowania i aktywnoœci, w szczególnoœci w okresie przedakcesyjnym i funkcjonowania w nowych strukturach Unii Europejskiej. Na tle zarysowanej wy ej problematyki zasadniczy problem sprowadza siê do odpowiedzi na pytania: po pierwsze, czy w ostatnich latach w Polsce mamy do czynienia z konwergencj¹ rolnictwa w porównaniu do ca³ej gospodarki narodowej, czy te z dalszym pog³êbianiem zró nicowania, czyli dywergencj¹, oraz po drugie, jakie zjawiska wystêpuj¹ w tym zakresie w samym rolnictwie, a w szczególnoœci w jego przekroju regionalnym. Tak postawione pytania okreœlaj¹ strukturê czêœci empirycznej opracowania. ZAGADNIENIA METODYCZNE W literaturze wyodrêbnia siê dwie g³ówne koncepcje konwergencji [Sala-i- Martin 1990, Durlauf i Quah 1998, Growiec 2005, Próchniak i Rapacki 2007, Tyrowicz i Wójcik 2007]: 1. Konwergencjê δ (sigma), która zachodzi wówczas, gdy dyspersja badanych elementów maleje z up³ywem czasu. Miar¹ rozproszenia jest wariancja lub odchylenie standardowe. W wariancie absolutnych wielkoœci konwergencja ta oznacza upodobnienie siê poziomów badanych parametrów, niezale nie od ich wielkoœci pocz¹tkowych, a do ca³kowitego wyrównania. 2. Konwergencja β (beta) charakteryzuje zale noœæ miêdzy tempem zmiany danego zjawiska na tle jego wartoœci pocz¹tkowych i wystêpuje, kiedy stopa wzrostu jest wy sza dla tych badanych zmiennych, których poziom pocz¹tkowy by³ ni szy. Taka sytuacja prowadzi do szybszego odrabiania zaleg³oœci przez podmioty charakteryzuj¹ce siê ni szym pocz¹tkowym poziomem rozwoju, a w konsekwencji wiedzie do wyst¹pienia konwergencji typu sigma. Wymienione typy konwergencji s¹ ze sob¹ œciœle powi¹zane i prowadz¹ do tych samych skutków. W literaturze akcentuje siê, e do wyst¹pienia konwergencji typu sigma istnienie konwergencji beta jest warunkiem koniecznym, lecz jednak niewystarczaj¹cym [Matkowski i Próchniak 2005, Tyrowicz i Wójcik 2007]. W niniejszym opracowaniu wykorzystuje siê przede wszystkim koncepcjê konwergencji typu beta, wychodz¹c z za³o enia, e analiza badanych wielkoœci w okresie pocz¹tkowym badañ oraz ich dynamiki w analizowanym okresie pozwoli rozwi¹zaæ postawione na wstêpie kwestie. Podmiotem oceny konwergencji s¹ regiony, zgodnie z klasyfikacj¹ Eurostatu na poziomie tzw. NUTS 2, w Polsce województwa. Przedmiotem natomiast 2 Ju obecnie czêœæ gospodarstw rolnych odpowiednio wyposa onych w czynniki produkcji osi¹ga dochody porównywalne i wy sze od dzia³alnoœci pozarolniczej [Niewiadomski 2005, s ). 50

3 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 51 jest wartoœæ dodana brutto (WDB), która jest wynikow¹ kategori¹ ekonomiczn¹, stanowi¹c¹ ró nicê miêdzy wartoœci¹ produkcji globalnej i zu yciem poœrednim [Rocznik Statystyczny , s. 669], przeliczon¹ na osoby pracuj¹ce. W ten sposób otrzymane wielkoœci odzwierciedlaj¹ wielkoœæ odpowiedniego dochodu, który rozstrzyga o poziomie konsumpcji i akumulacji oraz jest kategori¹ charakteryzuj¹c¹ efektywnoœæ gospodarowania 3. Dane dotycz¹ce liczby pracuj¹cych, w zwi¹zku z korekt¹ dokonan¹ od 2002 roku w sektorze rolnictwa i wynikaj¹ce z tego zmiany w gospodarce narodowej, zosta³y przeliczone w latach odpowiednim wskaÿnikiem z 2002 roku (wielkoœci zamieszczone w rocznikach statystycznych GUS podawa³y dane liczone metod¹ obowi¹zuj¹c¹ do 2002 roku i wed³ug danych skorygowanych). Okres badañ obejmuje lata W celu wyeliminowania zmiennoœci w rolnictwie, w szczególnoœci losowej, badania obejmuj¹ œrednie wielkoœci z pocz¹tkowego okresu badañ, a wiêc lata , i koñcowego Zakres i cezura czasowa opracowania zdeterminowane by³y dostêpnoœci¹ odpowiednich materia³ów Ÿród³owych. Zarówno szereg czasowy badañ, jak i zakres odpowiednich danych mia³y wp³yw na wybór zastosowanej metody. Grupowania województw na klasy w latach pocz¹tkowych badanego okresu, w przypadku analizy ca³ej gospodarki narodowej, dokonano na podstawie wartoœci dodanej brutto przypadaj¹cej na osoby w niej pracuj¹ce, natomiast w odniesieniu do sektorów: rolnictwa, leœnictwa, ³owiectwa i rybactwa, na podstawie tej samej kategorii ekonomicznej odnosz¹cej siê odpowiednio do tej sfery wytwórczoœci. Dynamikê badanych elementów w okresie objêtym analiz¹ (zmienna objaœniaj¹ca) okreœlono relatywnym indeksem zmian w latach od do , wed³ug nastêpuj¹cego wzoru: X = (WDB i, / WDB i, ) / (WDB P, / WDB P, ) (1) gdzie: X relatywny indeks wzrostu w województwie w stosunku do kraju w latach od do , WDB i, wartoœæ dodana brutto na osobê pracuj¹c¹ w województwie w latach , WDB i, wartoœæ dodana brutto na osobê pracuj¹c¹ w województwie w latach , WDB P, wartoœæ dodana brutto na osobê pracuj¹c¹ w Polsce w latach , WDB P, wartoœæ dodana brutto na osobê pracuj¹c¹ w Polsce w latach Odchylenia badanych zmiennych w województwach od œredniej dla kraju dla lat pocz¹tkowych badanego okresu (zmienna objaœniana) okreœlono wed³ug wzoru: 3 Nale y zaznaczyæ, e o przyjêciu wartoœci dodanej brutto, jako kategorii ekonomicznej oceny konwergencji, przes¹dzi³a w du ej mierze dostêpnoœæ danych Ÿród³owych. 51

4 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 52 Y = (WDB i, / WDB P, ) (2) gdzie: Y relatywny indeks wartoœci dodanej brutto w województwie w stosunku do kraju w latach , WDB i, wartoœæ dodana brutto na osobê pracuj¹c¹ w województwie w latach , WDB P, wartoœæ dodana brutto na osobê pracuj¹c¹ w Polsce w latach Przy weryfikacji statystycznej badanych zale noœci formu³ê (2) przedstawiono dla wielkoœci zlogarytmowanych 4 : Y = log (WDB i, / WDB P, ) (3) Podstawê badañ stanowi³y materia³y GUS, a w szczególnoœci: Produkt krajowy... [2006, 2007], roczniki statystyczne RP z odpowiednich lat, Rocznik Statystyczny Rolnictwa [2001] oraz Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich [2005 i 2006]. WYNIKI BADAÑ EMPIRYCZNYCH Zgodnie z celem badañ i za³o eniami metodycznymi dane empiryczne obejmuj¹: ocenê konwergencji wartoœci dodanej brutto ogó³em (tj. we wszystkich sferach gospodarki narodowej) miêdzy województwami, kszta³towanie siê odpowiednich relacji rolnictwo (³¹cznie z leœnictwem, ³owiectwem i rybactwem) gospodarka narodowa, analizê tych procesów w samym rolnictwie w uk³adzie przestrzennym województw oraz w zakresie skompilowanych istotniejszych elementów charakteryzuj¹cych rolnictwo w województwach 5. Ocena konwergencji w sferze gospodarki narodowej ogó³em miêdzy województwami w Polsce Dane wyjœciowe, odnosz¹ce siê do oceny konwergencji obejmuj¹cej wszystkie sfery wytwórczoœci województwami i grupami województw w naszym kraju, zestawiono w tabeli 1. Województwa zosta³y uszeregowane wed³ug wzrastaj¹cej wartoœci dodanej brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce w gospodarce narodowej w okresie pocz¹tkowym badañ (lata ). Dla tak zestawionych danych w wartoœciach bezwzglêdnych podano równie ich zró nicowanie wzglêdem œred- 4 Por. wzory (1) i (2) [Gawlikowska-Hueckel 2002, s ]. 5 Spoœród ³¹cznej wytwórczoœci w rolnictwie, leœnictwie, ³owiectwie i rybactwie najwiêkszy odsetek stanowi rolnictwo. Z w³asnych wyliczeñ wynika, e w 2005 roku udzia³ osób pracuj¹cych w samym rolnictwie w stosunku do ³¹cznej liczby pracuj¹cych w rolnictwie, leœnictwie, ³owiectwie i rybactwie wynosi³ œrednio w kraju 97,6% i w wiêkszoœci województw kszta³towa³ siê powy ej 96,5%, mniejszy odsetek wystêpowa³ w województwach: dolnoœl¹skim 93,9%, warmiñsko-mazurskim 92,9%, pomorskim 91,6%, zachodniopomorskim 87,8% i lubuskim 87,2%. W zwi¹zku z tym mo na przyj¹æ, e decyduj¹cy wp³yw na wartoœæ dodan¹ brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce w tych dzia³ach gospodarki ma sfera rolnictwa i procesy w nim zachodz¹ce. 52

5 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 53 TABELA 1. Wielkoœci charakteryzuj¹ce zbie noœæ miêdzy województwami w zakresie wartoœci dodanej brutto na osoby pracuj¹ce w gospodarce narodowej ogó³em w Polsce w latach od do Wyszczególnienie Relatywny z³ Polska = = 100 indeks wzrostu a Polska ,0 162,7 X Grupa I Lubelskie ,9 148,9 8,5 Œwiêtokrzyskie ,4 155,8 4,2 Podlaskie ,9 157,3 3,3 Podkarpackie ,2 151,7 6,8 Œrednio ,4 153,4 5,7 Grupa II ódzkie ,0 162,9 0,1 Warmiñsko-mazurskie ,6 167,9 3,2 Ma³opolskie ,3 159,6 1,9 Kujawsko-pomorskie ,4 161,6 0,7 Wielkopolskie ,2 160,8 1,1 Opolskie ,3 164,3 1,0 Œrednio ,0 162,8 0,6 Grupa III Lubuskie ,1 167,8 3,2 Pomorskie ,4 164,1 0,9 Zachodniopomorskie ,7 165,1 1,5 Œl¹skie ,6 172,6 6,1 Œrednio ,5 167,4 2,9 Grupa IV Mazowieckie ,4 163,5 0,5 Dolnoœl¹skie ,4 114,0 14,7 a Relatywny indeks wzrostu w latach od do w województwie w porównaniu do kraju, obliczony wed³ug formu³y (1). ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie: Produkt krajowy brutto, rachunki regionalne [2006 s. 112 i 2007 s. 49], Rocznik Statystyczny RP wa niejsze dane o województwach z odpowiednich lat (dane dotycz¹ce liczby pracuj¹cych). nich wyników dla kraju, dynamikê zmian w skrajnych latach badanego okresu oraz dane dotycz¹ce tej dynamiki na tle tempa zmian dla kraju (relatywny indeks wzrostu). Z danych tabeli 1 wynika przede wszystkim, e w pocz¹tkowych latach badanego okresu ( ) poziom wartoœci dodanej brutto (WDB) w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce (WDB/OP) miêdzy województwami by³ znacznie zró - nicowany. Najni szym poziomem badanej zmiennej charakteryzowa³y siê województwa: lubelskie, œwiêtokrzyskie, podlaskie i podkarpackie (œrednio z³). Kolejn¹ grupê tworzy³o szeœæ województw (³ódzkie, warmiñsko-mazurskie, ma- ³opolskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie i opolskie), w których poziom badanej zmiennej wynosi³ œrednio z³ i znajdowa³ siê w przedziale od z³ w województwie ³ódzkim do z³ w województwie opolskim. Cztery województwa (lubuskie, pomorskie, zachodniopomorskie i œl¹skie) tworzy³y grupê ze œrednim poziomem WDB/OP wynosz¹cym z³. Na tle ba- 53

6 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 54 danych województw wyraÿnie lepsze wyniki mia³o województwo mazowieckie z³, a najlepsze województwo dolnoœl¹skie z³. W latach od do nast¹pi³ przyrost badanych wielkoœci bezwzglêdnych we wszystkich województwach. Na podstawie dynamiki zmian w tym okresie widaæ, e w województwach o ni szym pocz¹tkowym poziomie WDB/OP by³a równie ni sza dynamika w latach od do , natomiast w województwach o wy szym poziomie badanych wielkoœci by³a ona wy sza, przy czym ró nice w tym zakresie miêdzy województwami nie by³y du e. Na przyk³ad, w województwie lubelskim, charakteryzuj¹cym siê najni szym poziomem pocz¹tkowym badanej zmiennej ( z³), dynamika wynosi³a 148,9%, a najwy sz¹ dynamikê odnotowano w województwie œl¹skim 172,6% (przy poziomie pocz¹tkowym WDB/OP, wynosz¹cym z³). Najni sz¹ dynamikê wzrostu, jedynie 114,0%, osi¹gnê³o województwo dolnoœl¹skie, którego badana zmienna w okresie pocz¹tkowym by³a najwy sza ( z³). Z danych tych wynika jednoznacznie, e w okresie objêtym badaniami nie mia³o miejsca wystêpowanie zjawiska zbie noœci miêdzy województwami w naszym kraju. Równie parametry relatywnego indeksu wzrostu WDB/OP w województwach na tle dynamiki w kraju, które bardziej przejrzyœcie obrazuj¹ zmiany w tym zakresie, wskazuj¹, e w analizowanych latach wszystkie województwa osi¹gnê³y zbli on¹ dynamikê wzrostu, niewiele ró ni¹c¹ siê od œrednich wyników dla kraju (od 8,5% w województwie lubelskim o wskaÿniku najmniej korzystnym, do 6,1% w województwie œl¹skim o wskaÿniku najbardziej korzystnym). Wyj¹tek stanowi tu województwo dolnoœl¹skie, którego relatywny indeks jest najmniej korzystny ( 14,7%). Ogólnie jednak mo na powiedzieæ, e województwa o wy szym pocz¹tkowym poziomie badanej zmiennej osi¹gnê³y równie nieznacznie wy sz¹ dynamikê wzrostu. Ocenê tê potwierdza weryfikacja statystyczna zale noœci miêdzy relatywnym indeksem dynamiki (X) w skrajnych latach badanego okresu na tle relatywnego indeksu odchylenia badanej zmiennej w pocz¹tkowym okresie analizy na tle kraju (Y), obejmuj¹c¹ ca³¹ zbiorowoœæ województw: 54 R = 0,69 Y = 0, ,5490 X; p = 0,009, R 2 = 0,48 gdzie: R wspó³czynnik korelacji miêdzy wielkoœciami charakteryzuj¹cymi poziom wartoœci dodanej brutto w okresie wyjœciowym badañ ( ) oraz dynamik¹ zmian (od do ), Y równanie regresji, przedstawiaj¹ce wp³yw dynamiki wzrostu wartoœci dodanej brutto (od do ) na tle wartoœci dodanej brutto w okresie wyjœciowym ( ). Powy sza analiza prowadzi do konstatacji, e w latach od do nie zasz³y istotne zmiany miêdzy województwami w poziomie wartoœci dodanej brutto przypadaj¹cej na osoby pracuj¹ce w gospodarce narodowej. Nie odnotowano zatem zmian w geografii województw w tym okresie pod

7 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 55 wzglêdem badanych wielkoœci, jak równie nie mia³o miejsca zjawisko wyraÿniejszej konwergencji miêdzy województwami. Ocena konwergencji w relacji sfera rolnictwa gospodarka narodowa Z punktu widzenia celu niniejszych badañ, oprócz oceny konwergencji miêdzy województwami odnosz¹cej siê do badanych parametrów w gospodarce narodowej ogó³em, istotna jest przede wszystkim analiza dotycz¹ca kszta³towania siê tego zjawiska w rolnictwie (³¹cznie z leœnictwem, ³owiectwem i rybo³ówstwem) w relacji do odpowiednich parametrów w gospodarce narodowej oraz ocena zbie noœci zachodz¹cej miêdzy województwami w sferze rolnictwa. Odpowiednie dane, charakteryzuj¹ce te zjawiska, zestawiono w tabeli 2. Województwa zosta³y tu uszeregowane wed³ug wzrastaj¹cej wartoœci dodanej brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce w sferze rolnictwa i na tle tych danych podano dynamikê tej zmiennej w skrajnych latach badanego okresu. Oprócz tych danych w kolumnie 4 tabeli 2 przedstawiono relacjê badanej wartoœci dodanej brutto w rolnictwie w stosunku do odpowiednich danych w gospodarce narodowej. Ponadto dla przejrzystoœci oceny okreœlono równie odpowiednie indeksy badanych wielkoœci. Spoœród danych zamieszczonych w tabeli 2 w pierwszej kolejnoœci nale y zwróciæ uwagê na relacje zachodz¹ce miêdzy poziomem wartoœci dodanej brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce w rolnictwie w stosunku do odpowiednich wielkoœci dla gospodarki narodowej (kol. 4, tab. 2). We wszystkich województwach obliczone wskaÿniki s¹ ni sze od 100, co oznacza, e poziom badanej zmiennej w sferze wytwórczoœci rolniczej kszta³tuje siê poni ej odpowiednich wielkoœci w gospodarce narodowej ogó³em. WskaŸniki te s¹ jednak bardzo zró - nicowane w poszczególnych województwach i wyodrêbnionych grupach. Najni- ej kszta³tuj¹ siê one w województwach: ma³opolskim, podkarpackim i œwiêtokrzyskim œrednio zaledwie 28,0% poziomu w gospodarce narodowej (województwa te charakteryzuj¹ siê zarazem najni szym bezwzglêdnym poziomem badanej zmiennej w rolnictwie, leœnictwie, ³owiectwie i rybactwie). Najmniejsze z kolei ró nice w tym zakresie wystêpuj¹ w województwach zachodniopomorskim i lubuskim (grupa V województw), cechuj¹cych siê w okresie pocz¹tkowym najwy szym poziomem WDB/OP. W tych województwach poziom badanej zmiennej jest ni szy tylko o 27% w stosunku do odpowiednich wielkoœci dla ca³ej gospodarki narodowej. W pozosta³ych województwach relacje te przyjmuj¹ wartoœci poœrednie w stosunku do grup skrajnych, ale wykazuj¹ one równie doœæ du e zró nicowanie, od 29,0% w województwie ³ódzkim do 59,6% w województwie warmiñsko-mazurskim. W badanych województwach daje siê zauwa yæ, e wy szy poziom badanej zmiennej w ca³ej gospodarce narodowej odpowiada równie lepszym wynikom w sektorach: rolnictwa, leœnictwa, ³owiectwa i rybactwa. Obserwacje te potwierdza równie analiza statystyczna. Wspó³czynnik korelacji prostej dla tych zmiennych w pocz¹tkowym okresie ( ) wynosi bowiem R = 0,6347 (p = 0,008). Z tego wynika, e wy szy poziom rozwoju gospodarki w regionie i lepsza jej sprawnoœæ sprzyja korzystniejszym wynikom ekonomicznym równie w sektorze rolnictwa. Praca w rolnictwie w tych warunkach staje siê wiêc bardziej atrakcyjna. 55

8 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 56 TABELA 2. Wielkoœci charakteryzuj¹ce relacje w zakresie wartoœci dodanej brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce w rolnictwie, leœnictwie, ³owiectwie i rybactwie województwami w Polsce w latach od do Wyszczególnienie 56 z³ Relatywny indeks wzrostu w Polska = z³/ ogó³em rolnictwie = 100 = 100 = 100 a rolnictwie do ogó³em b Polska ,0 35,5 126,7 X X Grupa I Podkarpackie ,3 26,7 74,7 41,1 36,7 Ma³opolskie ,4 23,9 110,4 12,8 11,2 Œwiêtokrzyskie ,0 28,4 115,4 8,9 4,8 Lubelskie ,5 32,9 82,9 26,7 28,5 Œrednio ,1 28,0 98,4 22,4 20,3 Grupa II ódzkie ,0 29,0 165,4 30,6 30,4 Podlaskie ,7 36,3 143,9 13,6 17,4 Kujawsko-pomorskie ,3 37,2 177,6 40,1 41,2 Œrednio ,7 34,2 162,3 28,1 29,7 Grupa III Mazowieckie ,0 30,9 130,4 2,9 2,4 Pomorskie ,6 40,3 132,7 4,7 3,8 Opolskie ,9 46,6 116,1 8,4 9,3 Œrednio ,8 39,3 126,4 0,8 1,0 Grupa IV Œl¹skie ,4 45,4 105,1 17,0 21,8 Wielkopolskie ,1 51,4 151,1 19,2 20,7 Warmiñsko-mazurskie ,6 59,6 146,0 15,2 11,7 Œrednio ,7 52,1 134,1 17,4 3,5 Grupa V Dolnoœl¹skie ,2 37,5 99,5 21,6 12,0 Lubuskie ,6 73,9 121,9 3,7 6,7 Zachodniopomorskie ,2 72,5 121,9 3,8 5,2 Œrednio ,0 61,3 114,4 9,7 0 a Relatywny indeks wzrostu w rolnictwie, leœnictwie, ³owiectwie i rybactwie w województwach w stosunku do kraju w latach od do b (Relatywny indeks wzrostu w rolnictwie, leœnictwie, ³owiectwie i rybactwie w województwach w stosunku do kraju w latach od do / relatywny indeks wzrostu ogó³em w województwach w stosunku do kraju w latach od do ) ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie: Produkt krajowy brutto... [2006, s. 113 i 2007, s. 49], Rocznik statystyczny RP wa niejsze dane o województwach z odpowiednich lat (dane dotycz¹ce liczby pracuj¹cych). Drugi, istotny aspekt niniejszych badañ dotyczy oceny dynamiki zmian wartoœci dodanej brutto w rolnictwie (³¹cznie z leœnictwem, ³owiectwem i rybactwem) w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce w tej sferze wytwórczoœci w latach od do Z analizy danych zawartych w tabeli 2 wynika, e w skrajnych latach badanego okresu odnotowany zosta³ przyrost badanej zmiennej we wszystkich województwach, za wyj¹tkiem województw podkarpackiego i lubelskiego, które w koñcowym okresie w porównaniu do pocz¹tko-

9 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 57 wego osi¹gnê³y jej ni szy poziom, odpowiednio o 25,3 i 17,1%, ale te i województwo dolnoœl¹skie uzyska³o w koñcowym okresie zaledwie poziom pocz¹tkowy (dynamika 99,5%). W pozosta³ych województwach dynamika ta by³a wy- sza od 100, ale jednak wykazuj¹ca doœæ du e zró nicowanie od 105,1% w województwie œl¹skim do 177,6% w województwie kujawsko-pomorskim. Oprócz województwa kujawsko-pomorskiego, najwy sz¹ dynamikê wzrostu w analizowanych latach osi¹gnê³y województwa: ³ódzkie (165,4%), wielkopolskie (151,1%), warmiñsko-mazurskie (146,0%), podlaskie (143,9%), pomorskie (132,7%) i mazowieckie (130,4%). Województwa te w okresie pocz¹tkowym badañ, pod wzglêdem bezwzglêdnej wartoœci dodanej brutto w rolnictwie w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce, sklasyfikowane zosta³y do grup œrodkowych województw (grupy II, III i IV). Rolnictwo w tych województwach w analizowanym okresie umocni³o wiêc swoj¹ pozycjê na tle œrednich wyników w rolnictwie w kraju. Niektóre z nich poprawi³y równie swoj¹ pozycjê na tle odpowiednich parametrów w gospodarce narodowej (widaæ to na podstawie wielkoœci indeksu wzrostu zamieszczonego w kolumnie 7 tabeli 2), w szczególnoœci województwa: kujawsko-pomorskie (o 41,2%), ³ódzkie (o 30,4%), wielkopolskie (o 20,7%) i podlaskie (o 17,4%). Wymienione wy ej województwa stanowi¹ zaplecze rozwoju produkcji rolniczej w naszym kraju oraz staj¹ siê synonimem dobrze rozwiniêtego i towarowego rolnictwa. WyraŸnie ni szy relatywny wzrost i pogorszenie pozycji sektora rolnictwa odnotowano przede wszystkim w województwach grupy I (o najni - szym pocz¹tkowym poziomie wartoœci dodanej brutto), ale i województwach dolnoœl¹skim oraz œl¹skim, które w okresie pocz¹tkowym charakteryzowa³y siê na tle kraju znacznie wy szym poziomem wartoœci dodanej brutto 6. Miêdzy dynamik¹ zmian w rolnictwie oraz w gospodarce narodowej w latach skrajnych badanego okresu stwierdzono niezbyt siln¹ korelacjê dodatni¹ R = = 0,4597 (p = 0,073), co pozwala ostro nie suponowaæ, e dynamicznie rozwijaj¹ca siê gospodarka w regionie sprzyja równie korzystniejszym wynikom osi¹ganym w rolnictwie. Brak natomiast œciœlejszych zwi¹zków korelacyjnych miêdzy województwami w sektorze samego rolnictwa. Jeœli chodzi o badane zmienne, tj. wartoœæ dodan¹ brutto w pocz¹tkowym okresie badañ i dynamikê w latach od do (R = 0, R 2 = 0, Y = 32, ,0017X, p = 0,9934), to wskazuj¹ one, e procesy wzrostu przebiega³y niezale nie od stanu wyjœciowego i w efekcie nie stwierdzono ani konwergencji, ani te dywergencji. 6 Nale y zaznaczyæ, e w województwie dolnoœl¹skim poziom i dynamika wartoœci dodanej brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce, zarówno w gospodarce ogó³em, jak i sektorze rolnictwa, w analizowanych latach by³a doœæ specyficzna. Przy najwy szym spoœród wszystkich województw w kraju poziomie wartoœci dodanej brutto ogó³em w gospodarce narodowej w okresie wyjœciowym analizy ( z³), w latach od do osi¹gnê³o ono dynamikê najni sz¹ w kraju (114,0%). W sektorze rolnictwa z kolei w okresie wyjœciowym analizy województwo dolnoœl¹skie na tle kraju uzyska³o relatywnie dobre wyniki, ale w odniesieniu do ogólnej gospodarki województwa by³o to zaledwie 37,5%. W latach od do wzrost wartoœci dodanej brutto rolnictwa nie uleg³ zmianie (dynamika 99,5%), co oznacza³o, e na tle innych województw sytuacja pogorszy³a siê (indeks wzrostu 21,6), ale w stosunku do gospodarki województwa ogó³em w tym okresie relatywny indeks zmian by³ jednak dodatni (12,0). 57

10 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 58 TABELA 3. Wybrane elementy charakteryzuj¹ce rolnictwo w Polsce w latach (wielkoœci bezwzglêdne dotycz¹ œrednich z lat ) Województwa WDB/OP w rolnictwie, leœnictwie, ³owiectwie i rybactwie Zu ycie NPK na 1 ha UR Byd³o na 100 ha UR Trzoda chlewna na 100 ha UR Plony zbó z 1 ha Produkcja ywca rzeÿnego na 1 ha UR Przeciêtny udój mleka od 1 krowy Skup produktów rolnych z 1 ha UR z³ indeks a kg indeks b szt. indeks c szt. indeks d dt indeks e kg indeks f l indeks g j.zb. indeks h Polska X 88,5 X 36,7 X 102,2 X 30,1 X 177,3 X 3500 X 17,3 X (126,7) (113,9) (91,8) (106,6) (112,3) (123,0) (117,5) (146,8) Grupa I Podkarpackie ,1 54,4 6,0 38,1 33,1 44,1 1,1 27,0 1,9 117,5 10, ,0 8,5 6,2 Ma³opolskie ,8 73,3 6,0 48,4 16,3 60,2 5,0 29,0 2,2 149,8 2, ,2 9,6 4,2 Œwiêtokrzyskie ,9 64,7 6,7 44,6 19,4 58,6 14,9 26,7 7,6 117,8 14, ,0 8,8 6,8 Lubelskie ,7 80,2 9,0 33,1 8,5 80,3 6,5 28,1 3,7 134,4 14, ,6 15,6 12,7 Œrednio ,4 68,2 6,9 41,1 19,3 60,8 3,1 27,7 1,8 129,9 3, ,0 10,6-4,1 Grupa II ódzkie ,6 70,3 43,0 42,0 1,7 103,8 17,5 25,7 0,5 215,2 20, ,6 6,7 15,8 Podlaskie ,6 78,8 3,5 56,3 24,4 88,3 17,8 24,0 0,5 154,2 11, ,5 16,6 3,6 Kujawsko-pomorskie ,1 123,1 7,6 39,3 8,1 186,1 1,5 33,2 4,8 272,2-9, ,8 26,2 2,0 Œrednio ,1 90,7 15,7 45,9 11,4 126,1 0,4 27,6 1,6 213,9-0, ,8 19,8 3,4 Grupa III Mazowieckie ,9 80,6 14,7 42,2 15,1 85,3 0,9 24,9 0,2 163,5 0, ,9 14,5 5,7 Pomorskie ,7 129,9 16,3 29,0 12,9 114,2 8,4 30,4 1,0 113,0 10, ,4 13,0 12,1 Opolskie ,4 126,9 1,0 30,2 20,3 139,1 9,9 40,8 8,3 178,4 17, ,5 25,5 13,4 Œrednio ,8 112,5-10,0 33,8 6,0 112,9 0,8 32,0 2,4 151,6 9, ,1 17,7 1,5 Grupa IV Œl¹skie ,0 70,0 23,8 32,5 6,9 62,2 25,9 31,6 2,0 131,7 39, ,2 10,2 33,6 Wielkopolskie ,2 113,6 12,8 42,7 3,3 242,0 3,9 34,2 2,6 358,2 0, ,2 28,5 1,0 Warmiñsko-mazurskie ,2 73,7 6,4 34,4 24,8 72,9 6,9 29,1 6,1 167,1 10, ,5 18,6 v6,5 Œrednio ,4 85,8 5,8 36,5 11,7 125,7 9,6 31,6 2,2 219,0 16, ,3 19,1 8,7 Grupa V Dolnoœl¹skie ,6 82,0 3,1 18,3 26,8 52,8 21,6 37,3 7,9 104,9 8, ,3 19,4 3,4

11 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 59 Lubuskie ,7 105,6 5,5 15,8 6,2 67,2 28,1 29,7 5,5 164,4 10, ,7 16,9 17,4 Zachodniopomorskie ,8 99,3 1,1 17,2 36,0 66,0 14,2 33,3 0,5 129,9 5, ,3 19,1 18,0 Œrednio ,7 95,6 0,4 17,1 23,0 62,0 21,3 33,4 4,3 133,1 8, ,4 18,5 1,3 Indeksy od a do h obliczone relatywne indeksy wzrostu poszczególnych elementów od do w województwach w stosunku do dynamiki wzrostu w kraju. ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie: WDB/OP w rolnictwie, leœnictwie, ³owiectwie i rybactwie jak w tabeli 2; zu ycie NPK na 1 ha UR w kg, byd³o i trzoda na 100 ha UR, plony zbó z 1 ha, produkcja ywca rzeÿnego Roczniki statystyczne RP, wa niejsze dane o województwach z odpowiednich lat i stron; przeciêtny udój mleka od krowy i skup produktów rolnych z ha UR w j.zb. dane z Roczników Statystycznych Rolnictwa i Obszarów Wiejskich z odpowiednich lat i stron, Rocznik Statystyczny Województw z 2000 i 2003 r., dane z odpowiednich stron. Ocena zbie noœci wybranych elementów charakteryzuj¹cych rolnictwo O poziomie bezwzglêdnym wartoœci dodanej brutto we wszystkich sferach wytwórczoœci, w tym równie w rolnictwie, decyduje wiele uwarunkowañ i czynników. Rozpoznanie ich w obszarze wytwórczoœci rolniczej mo e wyjaœniæ zarówno kszta³towanie siê bezwzglêdnego poziomu badanej zmiennej zale nej, jak i zmiany, jakie wyst¹pi³y w analizowanym okresie. Do tej oceny skompilowano kilka parametrów dostêpnych w opracowaniach statystycznych, które charakteryzuj¹ m.in. potencja³ produkcyjny, intensywnoœæ gospodarowania, wyniki produkcyjne i stopieñ powi¹zania z rynkiem 7. Dane dotycz¹ce bezwzglêdnego poziomu badanych elementów rolnictwa i ich zmiany w analizowanym okresie na tle wartoœci dodanej brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce w rolnictwie zestawiono w tabeli 3. Analiza danych zawartych w tabeli 3, mimo e odnosz¹ siê one do ró nych obszarów dzia³alnoœci rolniczej, a ich zakres i pojemnoœæ znaczeniowa s¹ niejednakowe, pozwala jednak zauwa yæ pewne, choæ niezbyt wyraÿne, prawid³owoœci. Ogólnie mo na stwierdziæ, e najni szym poziomem uwzglêdnionych parametrów charakteryzuje siê grupa I województw, zarówno pod wzglêdem ich bezwzglêdnego poziomu w pocz¹tkowych latach badanego okresu, jak i dynamiki tych parametrów w analizowanym okresie. Mo e to wskazywaæ na to, e Ÿróde³ s³abych wyników w zakresie wartoœci dodanej brutto w tej grupie województw mo na u- patrywaæ m.in. w poziomie kszta³towania siê uwzglêdnionych elementów. Niekorzystne wskaÿniki dotycz¹ce rozwoju rolnictwa, w tym szczególnie zaistnia³e w latach od do , wyst¹pi³y równie w grupie V województw, która w okresie pocz¹tkowym badañ cechowa³a siê najwy szym poziomem wartoœci dodanej brutto w przeliczeniu na pracuj¹cych. Przyczyny tego stanu mog¹ byæ bardzo ró ne, niekoniecznie wynikaj¹ce z uwarunkowañ istniej¹cych w samym rolnictwie, ale i w ogólnej sytuacji gospodarczej na prze³omie wieków. Relatywnie najwiêcej korzy- 7 W ocenie tej uwzglêdniono: zu ycie nawozów mineralnych, poziom obsady byd³a i trzody chlewnej, plony zbó, wielkoœæ produkcji zwierzêcej, mlecznoœæ od krowy i skup produktów rolnych z hektara u ytków rolnych w jednostkach zbo owych. 59

12 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 60 stnych zmian wyst¹pi³o w tych województwach, które w okresie pocz¹tkowym badañ mia³y nie najni szy, ale te nie najwy szy poziom badanej zmiennej. W tej grupie trzeba wskazaæ przede wszystkim na województwa: ³ódzkie, podlaskie, wielkopolskie, warmiñsko-mazurskie, ale w pewnej mierze tak e na œwiêtokrzyskie. Nale y zaznaczyæ, e zmiany, jakie dokona³y siê w analizowanych latach w zakresie uwzglêdnionych elementów rozwoju rolnictwa (ze wzglêdu na ogólnie niski ich bezwzglêdny poziom w okresie pocz¹tkowym badañ oraz niewielkie, ró nokierunkowe zmiany w poszczególnych województwach) wynikaj¹ w wielu przypadkach raczej ze zjawisk losowych, mieszcz¹cych siê niejednokrotnie w granicach b³êdu statystycznego, i raczej nie wskazuj¹ na trwalsz¹ tendencjê w przestrzennym rozwoju naszego rolnictwa. Tê ocenê potwierdza równie weryfikacja statystyczna elementów odnosz¹cych siê do wszystkich województw w kraju. Poni sze równania regresji i charakterystyki podaj¹ dynamikê zmian poszczególnych elementów rolnictwa w funkcji ich wzglêdnych wielkoœci w okresie pocz¹tkowym badañ: Y 1 = 2,1166 0,8496 X; p = 0,0097; R = 0,6247; R 2 = 0,3901; Y 2 = 5, ,6081 X; p = 0,0617; R = 0,4770; R 2 = 0,2276; Y 3 = 2, ,0514 X; p = 0,8299; R = 0,0584; R 2 = 0,0034; Y 4 = 0, ,2459 X; p = 0,3351; R = 0,2578; R 2 = 0,0665; Y 5 = 2, ,3357 X; p = 0,3271; R = 0,2619; R 2 = 0,0686; Y 6 = 1,6060 0,3507 X; p = 0,5164; R = -0,1752; R 2 = 0,0307; Y 7 = 1,8870 0,3191 X; p = 0,2489; R = 0,3061; R 2 = 0,0937; gdzie: X relatywny indeks dynamiki wzrostu danej zmiennej w województwach w latach od do w stosunku do kraju , Y relatywny indeks odchylenia badanej zmiennej w województwach w latach w stosunku do kraju Indeksy przy danej zmiennej oznaczaj¹ odpowiednio: 1 zu ycie nawozów mineralnych (NPK) na 1 ha UR [kg], 2 byd³o na 100 ha UR [szt.], 3 trzoda chlewna na 100 ha UR [szt.], 4 plony zbó z 1 ha [dt], 5 produkcja ywca rzeÿnego na 1 ha UR [kg], 6 przeciêtny udój mleka od krowy [l], 7 skup produktów rolnych z 1 ha UR [j.zb]. PODSUMOWANIE W opracowaniu dokonano oceny konwergencji miêdzy województwami w Polsce w latach ze szczególnym uwzglêdnieniem sfery rolnictwa. Przedmiotem oceny by³a kategoria ekonomiczna wartoœci dodanej brutto przypadaj¹cej na osoby pracuj¹ce. 60

13 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 61 Ocena zbie noœci przeprowadzona w kilku p³aszczyznach, a wiêc w odniesieniu do wszystkich dziedzin gospodarki narodowej ogó³em, relacji rolnictwo gospodarka narodowa, zwi¹zków wystêpuj¹cych w samym rolnictwie oraz wybranych elementów charakteryzuj¹cych wytwórczoœæ rolnicz¹, wykaza³a ogólnie brak istotniejszych prawid³owoœci potwierdzaj¹cych zjawisko konwergencji czy dywergencji w zakresie rozpatrywanych zagadnieñ. Mo e to byæ m.in. skutkiem doœæ du ej agregacji danych na poziomie województw, niezbyt d³ugiego szeregu czasowego badañ, uwarunkowañ zwi¹zanych z dostosowaniem do struktur Unii Europejskiej, ale tak e z³o onej sytuacji ekonomicznej i gospodarczej w Polsce, jaka mia³a miejsce na prze³omie wieków. Pewne jednak symptomy badanych zjawisk uwidoczni³y siê w trakcie ich analizy w poszczególnych p³aszczyznach. Analiza zbie noœci dokonana województwami i obejmuj¹ca kszta³towanie siê wartoœci dodanej brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce w odniesieniu do ca³ej gospodarki narodowej wykaza³a raczej wystêpowanie zjawiska dywergencji. Wy sz¹ dynamikê wzrostu badanej zmiennej osi¹gnê³y bowiem województwa, które w okresie pocz¹tkowym cechowa³y siê wy szym jej poziomem. Ocena relacji badanych wielkoœci w sferze wytwórczoœci rolniczej na tle odpowiednich danych dla gospodarki narodowej dowiod³a, e analizowana wartoœæ dodana brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce w rolnictwie kszta³tuje siê poni ej odpowiednich danych dla gospodarki narodowej i jest znacznie zró nicowana (najgorsza sytuacja wystêpuje w grupie I województw, gdzie stanowi ona zaledwie 28,0% poziomu osi¹gniêtego w ca³ej gospodarce narodowej, a najkorzystniejsza w grupie V 61,3%). Analizuj¹c dynamikê zmian wartoœci dodanej brutto w samym rolnictwie na tle jej pocz¹tkowego poziomu, obserwuje siê ró ny ich kierunek. Gorsz¹ dynamikê osi¹gnê³y województwa, które w pocz¹tkowym okresie cechowa³y siê zarówno ni szym, jak i wy szym jej poziomem, a najwy sz¹ dynamikê wzrostu osi¹gnê³y województwa zaliczone do œrodkowych grup (kujawsko-pomorskie, ³ódzkie, wielkopolskie, warmiñsko-mazurskie, podlaskie, pomorskie i mazowieckie). Województwa te obecnie tworz¹ trzon towarowego i rozwojowego rolnictwa w naszym kraju. Ostatnim etapem badañ by³a ocena konwergencji w zakresie wybranych elementów rolnictwa, które mog¹ rzutowaæ na sumaryczne wyniki i tendencje w zakresie wartoœci dodanej brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce. Ocena ta nie pozwoli³a jednak stwierdziæ jednoznacznych, istotniejszych prawid³owoœci w aspekcie analizowanej problematyki. Reasumuj¹c, mo na stwierdziæ, e w latach miêdzy województwami w naszym kraju nie wyst¹pi³y wyraÿniejsze zjawiska wskazuj¹ce na konwergencjê b¹dÿ dywergencjê badanej kategorii ekonomicznej (wartoœci dodanej brutto w przeliczeniu na osoby pracuj¹ce) zarówno w odniesieniu do wszystkich sfer wytwórczoœci w gospodarce narodowej, jak i w relacji rolnictwo gospodarka narodowa, w samym rolnictwie, a tak e w zakresie analizowanych elementów charakteryzuj¹cych rolnictwo. 61

14 WiR _ok.qxd 9/25/09 9:35 AM Page 62 BIBLIOGRAFIA Durlauf S.N., Quah D.T., 1998: The New Empirics of Economic Growth. Centre for Economic Performance, Discussion Paper 384. Gawlikowska-Hueckel K., 2002: Konwergencja regionalna w Unii Europejskiej. Gospodarka Narodowa 10. Growiec J., 2005: Dynamika konwergencji Polski z Uni¹ Europejsk¹. Gospodarka Narodowa 5 6. Matkowski Z., Próchniak M., 2005: Zbie noœæ rozwoju gospodarczego w krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej i w stosunku do Unii Europejskiej. Ekonomista 3. Niewiadomski K., 2005: Spójnoœæ ekonomiczna rolnictwa obszarów problemowych na przyk³adzie woj. podlaskiego. Rozprawy Naukowe 127. Wydaw. Politechniki Bia³ostockiej, Bia³ystok. Produkt krajowy brutto, rachunki regionalne, GUS, Katowice. Produkt krajowy brutto, rachunki regionalne, GUS, Katowice. Próchniak M., Rapacki R., 2007: Konwergencja beta i sigma w krajach postsocjalistycznych w latach Bank i Kredyt, sierpieñ wrzesieñ. Roczniki Statystyczne RP, z odpowiednich lat. GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa. Sala-i-Martin X., 1990: On Growth and State, Harvard University. Tyrowicz J., Wójcik P., 2007: Konwergencja bezrobocia w Polsce w latach Gospodarka Narodowa 10. ASSESSMENT OF THE CONVERGENCE OF POLISH AGRICULTURE IN Abstract. The paper is devoted to the assessment of the phenomenon of convergence between Poland s voivodeships (provinces), with special emphasis on the aspect of agricultural production. The convergence processes were analysed in on the basis of generation of gross value added in the group of employed persons. The assessment of convergence was made from several points of view, namely, from the point of view of all spheres of production (the national economy overall), of the arrangement agriculture national economy, of agriculture alone and from the point of view of selected elements characterising the voivodeships. Generally, this assessment has not resulted in any firm conclusions clearly pointing to the existence of convergence although certain tendencies in this respect are observable in the analysed spheres. Key words: convergence, divergence, similarities, differences 62