imperii. Zwracam uwagę, że głównym czynnikiem wpływającym na opis zdobycia władzy jest sympatia, czy też antypatia dziejopisarza do opisywanego

Transkrypt

1 STRESZCZENIE Głównym celem pracy jest analiza sylwetek cesarzy rzymskich panujących w dobie kryzysu III wieku ( /5), które pojawiają się na kartach dzieł późnoantycznych historiografów. Moim zadaniem nie była jednak kolejna próba opisania kryzysu III wieku tym razem przez pryzmat sylwetek cesarskich lecz przyjrzenie się kreowaniu postaci imperatorów przez historiografię późnoantyczną. Wykorzystywanymi źródłami są łacińskie brewiaria: De Caesaribus, Breviarium ab Urbe condita, Breviarium rerum gestarum populi Romani, Epitome de Caesaribus oraz Historia Augusta i jedyne greckojęzyczne Nowa Historia Zosimosa. We wstępie odnoszę się do literatury przedmiotu, omawiając najważniejsze prace, wśród których prym wiodą biografie cesarzy, a także komentarze do poszczególnych źródeł, z których obficie i krytycznie korzystam w dalszej części mojej rozprawy. W części tej omawiam także metodologię badań, zaznaczając, iż źródła traktować będę holistycznie, próbując ustalić, w jaki sposób późnoantyczna historiografia modelowała faktografią w zależności od swoich sympatii do poszczególnych cesarzy. W pierwszym rozdziale opisane są dokładnie teksty, które posłużyły za bazę źródłową pracy. Analizuję je nie tyle przez pryzmat czasu powstania (dyskusja choćby o Historia Augusta znacznie przekraczałaby ramy jednego tomu), ale przez prymat warsztatu ich autorów. W drugiej części omawiam niezwykle ważny, aczkolwiek często pomijany okres życia cesarzy, a mianowicie ich przedcesarskie czyny (gesta). Ukazuję w nich podobieństwa i różnice pomiędzy prezentacją sylwetek cesarzy wywodzących się z warstwy senatorskiej, a cesarzy wojskowych. W drugiej z tych grup szczególnie wyróżnia się postać Probusa, cesarza idealnego, które sylwetce poświęcam więcej miejsca, podobnie jak jego antytezie Maximinusowi Thraxowi, cesarzowi najgorszemu. Odnotować należy także wykazanie podobieństw między żywotem Maximinusa, a biografią Aurelianusa w Historia Augusta dotyczących wczesnych lat życia obu późniejszych cesarzy. Pozwalam sobie w tym rozdziale na wysunięcie hipotezy, dalej rozwijanej, iż sylwetka Aurelianusa, który nazywany jest cesarzem niezbędnym/koniecznym (nesessarius) plasuje się pomiędzy barbarzyńskim, a idealnym cesarzem. W kolejnym rozdziale opisuję proklamacje cesarskie. Uwagę moją przykuwają przede wszystkim okoliczności wyniesienia na tron danego imperatora, a także kwestia recusatio

2 imperii. Zwracam uwagę, że głównym czynnikiem wpływającym na opis zdobycia władzy jest sympatia, czy też antypatia dziejopisarza do opisywanego zdarzenia. W pracy ukazuję również, że relacja Zosimosa przekazuje inne tradycje (niż autorzy łacińscy) dotyczące aklamacji niektórych cesarzy: Claudiusa i Probusa, które w obu wypadach pokrywają się z oceną jaką grecki dziejopisarz przypisuje obu imperatorom. W rozdziale IV skupiam uwagę na dwóch problemach: cesarzu jako kwatermistrzu oraz relacji imperator-wojsko. W części tej pokazuję, że z jednej strony autorzy opisują przygotowania do wypraw według sympatii żołnierzy do imperatora, z drugiej, całość opisu zależy od oceny przez danego autora samego cesarza-kwatermistrza. W wypadku złych władców, autorzy antyczni ukazują wojsko jako motłoch głupi i wiecznie pijany, dlatego sławiący złego imperatora. Przedstawiam ten wniosek na przykładzie kampanii Thraxa przeciwko Germanom. Staram się wykazać, że opis przygotowań jaki jest zawarty w Historia Augusta, choć wywodzi się z Historii po Marcusie Herodianosa, to jednak jest podkoloryzowany po to, aby w jeszcze ciemniejszych barwach odmalować obraz barbarzyńcy w purpurze. W rozdziale V zajmuję się obrazem cesarza jako wodza. Dobrzy cesarze zawsze prezentowani są jako mężni i waleczni; źli (np. Gallienus) przeciwnie. Na uwagę jednak zwraca postać Thraxa, która wykracza poza ten schemat. Jego udaną kampanię w Germanii antyczni historycy starają się świadomie umniejszyć (bądź przez pominięcie ich, bądź pokazanie cesarza jako słabego wodza, który cudem uratowany został z pola bitwy). Interesujące wnioski wynikają z analizy sylwetki cesarza Claudiusa, który w historiografii antycznej pokazany jest jako wielki i wiecznie zwycięski wódz. Z obrazem tym kontrastuje wyraźnie przekaz Greka Zosimosa, który czyni z niego nieudacznika, podejmującego błędne decyzje, mającego na tyle jednak szczęścia, że w efekcie działalności swoich wodzów wychodzi z walk z wrogiem jako zwycięzca. Interpretacja dzieł historyków antycznych pozwala wykazać, iż według nich najlepszym wodzem był cesarz Probus, co stanowi wniosek poddający w wątpliwość ustalenia do jakich doszła współczesna historiografia, upatrująca najlepszego cesarz w osobie Claudiusa. Ostatni rozdział dotyczy opisów śmierci rzymskich imperatorów. Autorzy starożytni opisując śmierć cesarzy kierowali się zasadą: jakie życie, taka śmierć. Na podkreślenie zasługuje odmienny opis śmierci Gallienusa u Zosimosa i u pozostałych analizowanych przeze mnie autorów. Należy uznać (na tym i innych przykładach), że legendy o śmierci poszczególnych cesarzy ulegały poważnym zmianom. Zajęcie jednoznacznego stanowiska o tym, w jakich okolicznościach zginął dany cesarz wydaje się arbitralne i nieuzasadnione.

3 Pracę kończy zakończenie podsumowujące wnioski poszczególnych rozdziałów oraz aneks, omawiający żywoty synów cesarskich, których to sylwetki przedstawione zostały w Historia Augusta. Należy zauważyć, że w ich wypadku Scriptor jest niezwykle standardowy, a jego schematy narracyjne są niemal identyczne niezależnie od tego, jakiego cesarskiego syna opisywał. Generalnym wnioskiem wynikającym z przedstawionych badań jest poddanie w wątpliwość dokładnych rekonstrukcji wydarzeń związanych z cesarzami doby kryzysu III wieku. Próba rekonstrukcji powinna przede wszystkim zawierać dokładniejsze przyjrzenie się stosunkowi konkretnego dziejopisarza do postaci konkretnego cesarza, dopiero wówczas można podjąć próbę zweryfikowania prawdziwości przekazanej opowieści. Należy także zauważyć, że późnoantyczna historiografia była kreatywna i w obrębie podobnych ocen cesarzy, tworzyła różne wzorce fabularne o podobnym temacie. Podkreślić tez warto, że faktografia jest nierozerwalnie związana z opinią konkretnego autora na temat danego cesarza.

4 SUMMARY The main goal is to look into roman emperors who ruled at the time of crisis in the 3rd age ( /5) and who appear in the history ever since. The task I undertook is not another attempt to describe the crisis of the 3rd century look through the prism of emperors. It is a look of creation of those emperors by the late ancient historiography. The sources are: De Caesaribus, Breviarium ab Urbe Condita, Breviarium rerum gestarum populi Romani, Epitome de Caesaribus, Historia Augusta and New History, written by the only greek among latin writers Zosimos. At the beginning I refer to the literature descibing the most important works among which the biographies of emperors are essential. I will also focus on commenting particular sources a lot. In that part I discuss the methodology of research. I would like to look at those texts as a whole instead of taking parts out of contex that could be misleading, in order to show how late roman historiography shaped factography according to which emperor they liked more. In the first chapter we find the exact sources that became a base for my work. I analyse them not by the time they were created (discussion about Historia Augusta could take more space than this work) but by the showing of what is right and what is wrong in the eyes of the authors, their skills and their point of view on certain times. In the second part I put a pressure on a very important but often omited time of emperors lives, before they became emperors. I am showing the differences and similarities between emperors who raised from the senate and from the army. Among second group a character of Probus, so called perfect emperor, is taking more part in my work. Same goes with Maximinus Thrax who on the other hand was a counterbalance to the best princeps. It is worth mentioning to show similarities between the vita Maximi and vita Aureliani in the Historia August according to the early years of their lives. I let myself say that Aurelianus is somewhere between barbarian emperor and the perfect one. Next chapter consists of the emperors proclamations. Circumstances of rising new emperor and matter of recusatio brought my attention. The main factor for bringing the new emperor to power was strictly related to the liking or not liking of the author. In my work I also wanted to show that story of Zosimos cover also other aclamations of such emperors as Claudius and Probus which in both cases match the outcome of the greek writer. In the IV chapter I'm focusing on two issues: emperor as the quatermaster and his relations between army. In this part I'm showing that authors describe the preparations for

5 journeys from the perspective of his soldiers and on the other hand from their own point of view. In case of so called bad rulers, authors are showing an army as a stupid and often drunk bunch of soldiers who, because of that, love their emperor. I'm also looking into Thrax campaign against Germans. I am trying to show that the description of preparations in the Historia Augusta is a bit flamboyant only to reveal the barbarian in even darker shades. In the V chapter I will provide an image of the emperor as a leader. Good emperors are showed as brave and valour; an antithesis of Gallienus. Thrax on the contrary is different. His successful campaign in Germania is being detracted by omitting it or by showing the emperor as a weak commander who was fortunately saved on the battlefield. Interesting conslusions appear for the emperor Claudius who is shown as a great and always succesful leader. This image stands against the message from Zosimos who is showing him as a loser who is making poor decisions but thanks to extreme luck he comes victorius. Analysing all the data it appears that the best leader was Probus which is unlike for the previous modern history that pointed Claudius as the best one. The last chapter concerns the emperors' deaths. Ancient writers are following the rule: "you die as you have lived". Different way of dying written by Zosimos is worth mentioning. The legends of death of particular emperors have been changing. It is hard to point out the exact reason of death. My work ends with an annex about sons of emperors. Their stories are told in the Historia Augusta. In their cases Scriptor is unusually common for all the sons when it comes to their stories. The general outcome of the work is to doubt in the exact events of the emperors who lived in the 3rd century. Attempt of reconstruction should be more precise both when it comes to the emperor and his writer. Only then it can be verified as confirmed and true. Late ancient history was very creative as to the histories of emperors. It is likely that historiography strictly connects emperor and an author who writes about him.