materia³y z badañ ZAGRO ENIA ZWI ZANE Z WYKONYWANIEM PRZEZ DZIECI PRAC ROLNYCH W OPINII UCZNIÓW SZKÓ WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO

Transkrypt

1 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 48 WIEŒ I ROLNICTWO, NR 1 (146) 2010 materia³y z badañ MAGDALENA FLOREK 1, STANIS AW LACHOWSKI 2, STEFANIA SOSNOWSKA 3 ZAGRO ENIA ZWI ZANE Z WYKONYWANIEM PRZEZ DZIECI PRAC ROLNYCH W OPINII UCZNIÓW SZKÓ WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO Abstrakt. W artykule podjêto próbê udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy dzieci pochodz¹ce ze œrodowiska wiejskiego odczuwaj¹ zagro enia dla w³asnego zdrowia i rozwoju w zwi¹zku z wykonywaniem prac rolnych. Problematykê tê przedstawiono na podstawie badañ ankietowych przeprowadzonych wœród dzieci z rodzin rolniczych z dwóch powiatów województwa kujawsko-pomorskiego. Badaniami ankietowymi objêto 971 uczniów wiejskich szkó³ podstawowych (klasy V i VI) oraz wiejskich gimnazjów (klasy I). Z uzyskanych danych wynika, e prawie po³owa uczniów nie dostrzega, by wykonywanie prac w gospodarstwie rolnym rodziców zagra a³o ich zdrowiu, yciu czy rozwojowi. Wiêkszoœæ jednak przyznaje, e prace te s¹ niebezpieczne lub raczej niebezpieczne. S³owa kluczowe: praca dzieci, dzieci wiejskie, rodzina rolnicza, poczucie zagro enia WPROWADZENIE Istotnym elementem procesu socjalizacji w rodzinie jest powierzanie dzieciom prac na rzecz rodzinnego gospodarstwa. Pedagodzy i psychologowie wskazuj¹ na pozytywne aspekty wdra anie dzieci do obowi¹zków w gospodarstwie domowym czy rodzinnym warsztacie [Pielka1994]. Szczególnym typem takiego 1 Autorka jest pracownikiem naukowym Wy szej Szko³y Przedsiêbiorczoœci i Administracji w Lublinie ( mflorek@galen.imw.lublin.pl). 2 Autor jest pracownikiem naukowym Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie oraz Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie ( imw@galen.imw.lublin.pl). 3 Autorka jest pracownikiem naukowym Wy szej Szko³y Nauk o Zdrowiu w Bydgoszczy ( wsnoz@wsnoz.pl). 48

2 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 49 warsztatu jest rodzinne gospodarstwo rolne, którego funkcjonowanie oparte jest na pracy wszystkich cz³onków rodziny, w tym pomocy nieletnich dzieci. Badania wskazuj¹, e powierzanie dzieciom prac w gospodarstwie dostosowanych do ich mo liwoœci ma pozytywne znaczenie zarówno dla rodziny, jak i dla samego dziecka [Lachowski i Bujak 1996]. Jednoczeœnie anga owanie do prac niedostosowanych do mo liwoœci psychofizycznych dziecka mo e powodowaæ negatywne konsekwencje zarówno dla jego zdrowia, jak i rozwoju [Ambadekar i in. 1999, Davis 2001, s ]. Przypuszcza siê, e nadmierne obci¹ enie dzieci pracami w gospodarstwie rolnym jest jednym z czynników wp³ywaj¹cych na gorsze wskaÿniki rozwoju i stanu zdrowia dzieci wiejskich w porównaniu z dzieæmi miejskimi [Napiera³a 1999, Mirkiewicz i in. 1999]. Badania prowadzone w ostatnim dziesiêcioleciu potwierdzaj¹, e wiêkszoœæ nieletnich dzieci (w wieku lat) z rodzin rolniczych pomaga swoim rodzicom w pracach rolnych [Lachowski i in. 1998, 2002]. Dzieci te bra³y udzia³ zarówno w pracach odpowiednich do swoich mo liwoœci, jak i w pracach typu: obs³uga ci¹gnika i maszyn rolniczych, obrz¹dek du ych zwierz¹t czy stosowanie pestycydów, które stanowi¹ zagro enie dla zdrowia, rozwoju, a nawet ycia dziecka. Zagro enia te s¹ realne, czego dowodem jest zjawisko wypadkowoœci dzieci w czasie wykonywania prac rolnych. W 2003 roku do Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo³ecznego (KRUS) zg³oszono 1397 wypadków przy pracach rolnych, w których poszkodowanymi by³y dzieci w wieku do 15 lat [Wypadki przy pracy , s. 14]. Zdecydowana wiêkszoœæ zg³oszonych zdarzeñ (963, tj. 68,9%) zosta³a uznana za wypadki przy pracy. Dwoje dzieci w wyniku doznanych obra eñ ponios³o œmieræ. Skala wypadkowoœci przy pracach rolnych wœród dzieci jest zró nicowana w poszczególnych województwach od 8 zg³oszonych wypadków w województwie opolskim do 217 w województwie podlaskim (dane za 2003 rok) [Wypadki przy pracy , s. 57]. Stosunkowo du a liczba wypadków zosta³a zg³oszona równie w województwach: lubelskim (155), mazowieckim (145) i kujawsko-pomorskim (143). Oko³o 70% zg³oszonych wypadków dzieci to takie, które zosta³y uznane przez KRUS za wypadki przy pracy. Najwiêksz¹ liczbê takich zdarzeñ odnotowano w województwie podlaskim (184) i kujawsko-pomorskim (107). W województwie kujawsko-pomorskim liczba uznanych wypadków wœród dzieci znacz¹co wzros³a w porównaniu z latami poprzednimi (np. w 2001 roku zanotowano 70 wypadków, a w 2002 roku 90). Analizy przeprowadzone przez F. Bujaka wskazuj¹, e tylko co pi¹te dziecko nie dozna³o trwa³ego uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadku w czasie wykonywania prac rolnych, natomiast w przypadku pozosta³ych dzieci (oko³o 80%) stwierdzono trwa³y uszczerbek na zdrowiu (od 1 do 60%) [Bujak 1999, s. 183]. Postawa nieodpowiedniej troski ze strony rodziców o bezpieczeñstwo dziecka anga owanego do prac rolnych wynika najczêœciej z niedostatków wiedzy na temat zagro eñ zwi¹zanych z wykonywaniem tych prac oraz z braku wyobraÿni co do konsekwencji podejmowania prac przekraczaj¹cych mo liwoœci dziecka [Lachowski i in. 2002]. Takiej wiedzy nie posiada te dziecko podejmuj¹ce pra- 49

3 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 50 ce rolne, a ponadto nie dysponuje ono odpowiednim doœwiadczeniem i umiejêtnoœci¹ przewidywania konsekwencji okreœlonych dzia³añ. Maj¹c to na wzglêdzie, dzia³ania na rzecz zapobiegania negatywnym konsekwencjom anga owania dzieci do prac rolnych sprowadza siê najczêœciej do edukacji i rodziców, i dzieci na temat zagro eñ zdrowia i ycia oraz innych negatywnych konsekwencji wykonywania prac rolnych [Lachowski 2000]. Poznanie opinii dzieci wiejskich na temat tego typu zagro eñ ma istotne znaczenie w planowaniu i przygotowywaniu strategii dzia³añ, zapobiegaj¹cych negatywnym konsekwencjom udzia³u dzieci w pracach rolnych. Celem niniejszego opracowania jest ocena poziomu œwiadomoœci dzieci wiejskich województwa kujawsko- -pomorskiego na temat zagro eñ zwi¹zanych z ich udzia³em w pracach rodzinnego gospodarstwa. METODY BADAÑ, OSOBY BADANE Opinie dzieci z rodzin rolniczych na temat zagro enia pracami rolnymi zostan¹ przedstawione na podstawie wyników badañ przeprowadzonych wœród uczniów wiejskich szkó³ podstawowych i gimnazjalnych województwa kujawsko-pomorskiego. Badania audytoryjne w klasach szkolnych przeprowadzono za pomoc¹ kwestionariusza ankiety Opinie dzieci na temat ich udzia³u w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego [Lachowski 2002]. Pytania ankietowe dotyczy³y postawy dziecka wobec wykonywania prac rolnych i obejmowa³y swym zakresem jej trzy komponenty intelektualny, emocjonalny i behawioralny. Do analizy w ramach niniejszego opracowania wybrano czêœæ danych, odnosz¹cych siê do oceny odczuwanych zagro eñ w czasie wykonywania prac rolnych oraz do oceny wiedzy badanych uczniów na temat tych zagro eñ. Ponadto w analizie uwzglêdniono zmienne, pe³ni¹ce funkcjê zmiennych niezale nych, dotycz¹ce cech spo³eczno-demograficznych badanych dzieci i ich rodzin oraz cech gospodarstwa rolnego rodziców dziecka. Badania przeprowadzono w szko³ach wiejskich (podstawowych i gimnazjalnych) w powiecie rypiñskim i aleksandrowskim województwa kujawsko-pomorskiego. Anonimow¹ ankietê wype³ni³o oko³o 1500 uczniów, natomiast do analizy przyjêto ankiety 971 uczniów, pochodz¹cych z rodzin rolniczych (rodzice posiadaj¹ wiêcej ni jeden hektar u ytków rolnych). TABELA 1. P³eæ i wiek badanych dzieci Dziewczynka Ch³opiec Ogó³em Klasa n = 439 n = 532 n = 971 % % % Klasy V szko³y podstawowej 32,1 27,4 29,6 Klasy VI szko³y podstawowej 31,7 54,2 36,9 Klasy I gimnazjum 36,2 31,4 33,5 Ogó³em 100,0 100,0 100,0 50

4 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 51 Niespe³na 1/3 badanych to uczniowie klas pi¹tych (29,6%) tabela1. Nieco wiêksz¹ czêœæ respondentów stanowi¹ uczniowie klas szóstych (36,9%) i uczniowie klas pierwszych gimnazjalnych (33,5%). Wœród badanych niewiele wiêksz¹ czêœæ stanowili ch³opcy (54,8%) ni dziewczêta (45,2%). Badani uczniowie pochodzili z rodzin posiadaj¹cych w³asne gospodarstwo rolne, ale nie wszyscy rodzice pracowali wy³¹cznie w rolnictwie. Prawie 1/3 rodzin, posiadaj¹c gospodarstwo rolne, utrzymywa³a siê równie z pracy poza rolnictwem. Wiêkszoœæ rodziców badanych dzieci (55,5%) dzia³alnoœæ rolnicz¹ prowadzi na ma³ym (od 5 do 10 ha) lub bardzo ma³ym (do 5 ha) areale gruntów rolnych. Œredniej wielkoœci gospodarstwo (od 10 do 20 ha) posiada prawie co trzecia rodzina badanych respondentów (30,3%), a do 13,2% rodzin nale ¹ gospodarstwa o wiêkszym areale upraw powy ej 20 ha. Wiêkszoœæ gospodarstw prowadzi tradycyjn¹, wielokierunkow¹ (roœlinno-zwierzêc¹) produkcjê roln¹. Niemal wszyscy badani uczniowie pochodz¹ z pe³nych rodzin i tylko 2,5% respondentów wychowuje siê w rodzinie samotnej matki lub samotnego ojca. Rodziny wiêkszoœci badanych uczniów (59,1%) s¹ rodzinami du ymi, wielopokoleniowymi, w których oprócz rodziców i dzieci wspólnie zamieszkuj¹ dziadkowie lub inni krewni. Charakterystyczn¹ cech¹ tych rodzin jest równie wielodzietnoœæ. Prawie 2/3 spoœród nich (64,3%) posiada troje lub wiêksz¹ liczbê dzieci i tylko 7,7% rodzin wychowuje jedno dziecko. WYNIKI BADAÑ Z uzyskanych danych wynika, e ponad po³owa badanych uczniów (56%) by- ³a przekonana, e dzieci pomagaj¹ce rodzicom w pracach rolnych s¹ nara one na niebezpieczeñstwo utraty zdrowia, a nawet ycia (tabela 2). Co pi¹ty spoœród badanych (21,2%) nie dostrzega³ zagro eñ zwi¹zanych z wykonywaniem prac rolnych, co nale y uznaæ jako przekonanie, e wykonywanie tych prac nie powoduje negatywnych konsekwencji zdrowotnych. Niewiele wiêkszy odsetek uczniów (22,8%) nie potrafi³ oceniæ wystêpowania takich zagro eñ. Brak zdecydowania przy ocenie zagro eñ mo e wynikaæ u niektórych dzieci z braku negatywnych doœwiadczeñ zwi¹zanych z wykonywaniem prac rolnych. Nale y jednak przypuszczaæ, e wœród tych dzieci czêœciej ni u pozosta³ych wystêpuj¹ postawy charakteryzuj¹ce siê brakiem zdecydowania i niepewnoœci¹, co z kolei mo e byæ przyczyn¹ zachowañ niebezpiecznych. TABELA 2. Wystêpowanie zagro eñ dla dzieci wykonuj¹cych prace rolne w opinii badanych wed³ug ich p³ci Wystêpowanie Dziewczynka Ch³opiec Ogó³em zagro eñ N % N % N % Wystêpuj¹ , , ,0 Nie wystêpuj¹ 54 12, , ,2 Nie wiem , , ,8 Ogó³em , , ,0 χ2 = 38,954; p < 0,

5 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 52 Badani uczniowie, dostrzegaj¹cy jakiekolwiek niebezpieczeñstwa zwi¹zane z wykonywaniem prac rolnych, wskazywali przede wszystkim na zagro enia wypadkami, które w ich opinii mog¹ zdarzyæ siê w czasie prac z udzia³em maszyn (27% badanych), przy obs³udze zwierz¹t (11,2%), przy pracy ostrymi narzêdziami (4,7%) oraz w czasie jazdy ci¹gnikiem (3,9%). Ponadto respondenci zwrócili uwagê na zagro enie konkretnymi urazami, których mog¹ doznaæ dzieci w czasie prac rolnych (skaleczenia, z³amania lub amputacja koñczyn, oparzenia). Wœród badanych byli równie tacy, którzy uwa aj¹, e dzieci wykonuj¹ce prace rolne s¹ zagro one utrat¹ ycia (2,9% ogó³u badanych). Zagro enia zdrowia i ycia w zwi¹zku z wykonywaniem przez dzieci prac rolnych odmiennie oceniaj¹ dziewczêta i ch³opcy oraz dzieci m³odsze i starsze (tabela 2 i rysunek 1). WyraŸnie wiêkszy odsetek dziewcz¹t ni ch³opców (51,9%) dostrzega zagro enia w czasie wykonywania prac rolnych. Jednoczeœnie dziewczêta czêœciej ni ch³opcy przyznaj¹ siê do braku jednoznacznej opinii na ten temat (odpowiednio 26,7 i 19,5%). Przekonanie o braku zagro eñ przy wykonywaniu prac rolnych przez dzieci wyra ali ponad dwukrotnie czêœciej ch³opcy (28,6% ch³opców) ni dziewczêta (12,3% dziewcz¹t). RYSUNEK 1. Wystêpowanie zagro eñ w czasie wykonywania prac rolnych przez dzieci w opinii badanych wed³ug poziomu ich nauczania Analiza opinii na temat zagro eñ przy wykonywaniu prac rolnych w podgrupach uczniów, bêd¹cych na ró nych poziomach edukacji, co siê wi¹ e z ich ró - nym wiekiem, wykaza³a, e uczniowie na wy szych poziomach nauczania (w starszym wieku) w mniejszym zakresie dostrzegaj¹ tego typu zagro enia. Wystêpowanie zagro eñ zdrowia i ycia przy pracach rolnych potwierdza prawie 2/3 uczniów klas pi¹tych szko³y podstawowej (wiek oko³o 12 lat) i niewiele mniejsza czêœæ uczniów klas szóstych (wiek oko³o 13 lat). Takie opinie wyst¹pi³y istotnie rzadziej wœród gimnazjalistów 43,9% uczniów w wieku oko³o 14 lat. Jednoczeœnie wœród gimnazjalistów stwierdzono najwiêkszy odsetek uczniów 52

6 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 53 (25,1%) przekonanych, e wykonywanie prac rolnych nie zagra a zdrowiu i yciu dzieci pomagaj¹cych rodzicom, a tak e najwiêkszy odsetek uczniów niezdecydowanych, którzy nie potrafi¹ ustosunkowaæ siê do tego zagadnienia. Stwierdzone ró nice s¹ istotne statystycznie (χ = 38,954; p < 0,0001). RYSUNEK 2. Ocena bezpieczeñstwa wykonywania prac rolnych na tle ocen i innych czynnoœci dnia codziennego Badani uczniowie dokonali ogólnej oceny bezpieczeñstwa przy wykonywaniu ró nych typowych czynnoœci (rysunek 2). Z porównania tych ocen wynika, e wykonywanie prac w rodzinnym gospodarstwie rolnych jest postrzegane jako jedna z najbardziej niebezpiecznych czynnoœci. Prawie po³owa badanych (45,1%) uwa a, e prace wykonywane w gospodarstwie rolnym s¹ zupe³nie bezpieczne. Pogl¹d na temat zupe³nego bezpieczeñstwa w trakcie innych zajêæ podziela znacznie wiêkszy odsetek badanych. Najwiêkszy odsetek badanych za prace bezpieczne uznaje obowi¹zki w gospodarstwie domowym (89,9% badanych dzieci), pobyt w szkole (85,4%) oraz ogl¹danie telewizji (83,9%). Wykonywanie prac rolnych nie zosta³o ocenione jako zajêcie najbardziej niebezpieczne. Za takie nale y uznaæ udzia³ dzieci w dyskotekach, które zosta³y ocenione jako zupe³nie bezpieczne przez zaledwie 37,2% dzieci, natomiast prawie co trzecie dziecko (32,5%) jest przekonane, e udzia³ w dyskotekach jest zajêciem zdecydowanie niebezpiecznym. Jednoczeœnie tylko co pi¹ty spoœród badanych uczniów wykonywanie prace rolnych ocenia jako czynnoœæ niebezpieczn¹, a ponad 1/3 uczniów (37,1%) ma trudnoœci z jednoznaczn¹ ocen¹ tego typu zajêæ. Nale y przypuszczaæ, e osoby niezdecydowane, maj¹c w¹tpliwoœci co do zupe³nego bezpieczeñstwa w trakcie wykonywania prac rolnych, zachowuj¹ wiêksz¹ ostro noœæ, pomagaj¹c rodzicom w gospodarstwie. Nie mniej trudno oczekiwaæ takich postaw w grupie osób przekonanych, e prace rolne nie stwarzaj¹ zagro eñ dla ycia i zdrowia (prawie po³owa badanych). Mimo e prawie po³owa badanych uczniów uzna³a wykonywanie prac rolnych jako czynnoœæ zupe³nie bezpieczn¹ dla dzieci, to wiêkszoœæ prac rolnych 53

7 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 54 zosta³a przez badanych oceniona jako czynnoœci raczej niebezpieczne lub bardzo niebezpieczne. Oceny typowych prac rolnych respondenci ocenili ze wzglêdy na bezpieczeñstwo dzieci je wykonuj¹cych na piêciostopniowej skali, gdzie 1 oznacza³o pracê zupe³nie bezpieczn¹, a 5 pracê bardzo niebezpieczn¹. Wiêkszoœæ prac uzyska³a œrednie ocen poziomu bezpieczeñstwa powy ej wartoœci 3, co oznacza, e wiêkszoœæ badanych traktuje te prace jako raczej niebezpieczne lub bardzo niebezpieczne (rysunek 3). Do prac najbardziej niebezpiecznych w ocenie badanych uczniów nale y zaliczyæ takie prace, jak: ciêcie drewna pi³¹ ³añcuchow¹, koszenie kosiark¹ ci¹gnikow¹ oraz stosowanie chemicznych œrodków ochrony roœlin. Wartoœci œrednie wskazuj¹, e zajêciami niebezpiecznymi s¹ równie : ciêcie s³omy w sieczkarni, palenie liœci i wypalanie traw, kopanie ziemniaków kombajnem, ubój zwierz¹t, naprawa maszyn rolniczych, rozsiewanie nawozów sztucznych, uprawa gleby narzêdziami ci¹gnikowymi, sadzenie ziemniaków sadzark¹ oraz r¹banie drewna. Wœród prac o przeciêtnym zagro- eniu (wartoœæ œrednia bliska 3 ) znalaz³o siê: kierowanie ci¹gnikiem, noszenie ciê kich przedmiotów i obs³uga du ych zwierz¹t (konie, krowy, œwinie). Prace raczej bezpieczne, zgodnie z ocen¹ dzieci, to: pielenie, opieka nad drobiem i zbieranie ziemniaków. Za prace zupe³nie bezpieczne nale y uznaæ sprz¹tanie podwórka i zrywanie owoców (œrednia wartoœæ bliska 1 ). RYSUNEK 3. Œrednia ocena poziomu bezpieczeñstwa przy wykonywaniu prac rolnych (na podstawie ocen dzieci): 1 prace zupe³nie bezpieczne, 3 prace raczej niebezpieczne, 5 prace bardzo niebezpieczne 54

8 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 55 Badani uczniowie zapytani o odczucia zwi¹zane z wykonywaniem prac w rodzinnym gospodarstwie wskazywali najczêœciej na pozytywne doznania zadowolenie, duma, dowartoœciowanie, szacunek, mi³oœæ. Oprócz pozytywnych respondenci w czasie wykonywania prac rolnych doœwiadczali równie odczuæ negatywnych (rysunek 4). Wiêkszoœæ badanych przynajmniej jeden raz w yciu mia³o poczucie, e pomoc rodzicom w gospodarstwie przeszkadza w nauce (nale y raczej uczyæ siê, ni pomagaæ w pracach rolnych 67,3%). Prawie po³owa badanych dzieci w czasie wykonywania prac rolnych odczuwa³a strach przed wypadkiem (48,3%), zmêczenie (45,5%) oraz niezadowolenie z powodu braku czasu na zabawê (40,8%). W znacznie mniejszym zakresie z wykonywaniem prac rolnych zwi¹zane s¹ takie odczucia, jak: strach przez chorob¹, niezadowolenie z koniecznoœci wykonywania prac rolnych oraz poczucie nieszczêœcia lub wykorzystania. RYSUNEK 4. Negatywne odczucia badanych dzieci zwi¹zanych z wykonywaniem prac rolnych Negatywnych prze yæ zwi¹zanych z wykonywaniem prac rolnych wiêkszoœæ badanych doœwiadcza bardzo rzadko (rysunek 4). Nale y jednak przyznaæ, e czêste wystêpowanie niektórych doznañ dotyczy znacz¹cej czêœci badanych dzieci z rodzin rolniczych. Co czwarty uczeñ (25,3%) czêsto odczuwa, e powinien raczej uczyæ siê, ni wykonywaæ prace rolne, co ósmy (12,9%) uczeñ czêsto obawia siê, e ulegnie wypadkowi, a co trzynasty (7,5%) jest czêsto niezadowolony z powodu braku czasu na zabawê. Najmniejsza czêœæ badanych (oko³o 5%), pomagaj¹c rodzicom w pracach rolnych, czêsto odczuwa strach przed chorob¹, niezadowolenie z koniecznoœci wykonywania prac rolnych, poczucie wykorzystywania oraz uczucie nieszczêœcia. 55

9 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 56 PODSUMOWANIE Przeprowadzone analizy wskazuj¹, e tylko po³owa badanych dzieci z rodzin rolniczych dostrzega jakiekolwiek zagro enia dla ich zdrowia i ycia w zwi¹zku z wykonywaniem prac w gospodarstwie rolnym swoich rodziców. Pozostali albo nie uœwiadamiaj¹ sobie takich zagro eñ, albo nie maj¹ zdania na ten temat. W porównaniu z innymi czynnoœciami dnia codziennego praca w gospodarstwie rolnym zosta³a przez badane dzieci uznana za jedn¹ z najbardziej niebezpiecznych czynnoœci. Dzieci przekonane o wystêpowaniu zagro eñ w trakcie wykonywania prac rolnych wskazywa³y przede wszystkim na niebezpieczeñstwo doznania wypadku i jego konsekwencje, takie jak: skaleczenia, z³amania, amputacje koñczyn, a nawet kalectwo czy utrata ycia. Z oceny bezpieczeñstwa wykonywania poszczególnych czynnoœci przez dzieci wynika, e wiêkszoœæ prac rolnych jest postrzegana jako prace raczej niebezpieczne. Jednoczeœnie zbyt nisko s¹ oceniane zagro enia, wynikaj¹ce z takich prac, jak: noszenie ciê kich przedmiotów, kierowanie ci¹gnikiem, ubój zwierz¹t, uprawa gleby narzêdziami ci¹gnikowymi oraz sadzenie ziemniaków sadzark¹. Opinie na temat zagro eñ zdrowia i ycia dzieci wykonuj¹cych prace rolne s¹ zró nicowane w podgrupach dziewcz¹t i ch³opców oraz dzieci m³odszych i starszych. Ch³opcy istotnie czêœciej ni dziewczêta oceniaj¹ prace rolne jako zupe³nie bezpieczne. Zagro enia przy wykonywaniu prac rolnych s¹ czêœciej dostrzegane przez dzieci m³odsze ni starsze. Nale y przypuszczaæ, e stwierdzone ró - nice wynikaj¹ z zakresu czynnoœci, jakie w gospodarstwie rolnym podejmuj¹ dziewczêta i ch³opcy oraz dzieci w m³odszym i starszym wieku. Z badañ prowadzonych od lat dziewiêædziesi¹tych wynika, e zdecydowanie wiêcej czasu na prace rolne przeznaczaj¹ ch³opcy ni dziewczêta oraz dzieci w starszym wieku [Lachowski i Zagórski 1999]. D³u szy czas przeznaczany przez dziecko na prace rolne poszerza zapewne zakres jego doœwiadczeñ i wiedzê na temat sposobu wykonywania tych prac. Powoduje równie nabieranie umiejêtnoœci wykonywania poszczególnych czynnoœci oraz nabieranie pewnoœci siebie. Rzeczywistoœæ dobrze znana z autopsji wywo³uje mniej lêków i obaw ni rzeczywistoœæ ma³o znana. Doœwiadczenie i rutyna wp³ywa zapewne na wiêksz¹ efektywnoœæ w pracy, a nawet na satysfakcjê z udzia³u w pracach gospodarstwa rodzinnego, ale jednoczeœnie mo e byæ przyczyn¹ lekcewa enia i niedoceniania wystêpuj¹cych zagro eñ. To z kolei mo e sprzyjaæ podejmowaniu prac niebezpiecznych, przekraczaj¹cych mo liwoœci dziecka oraz zachowañ ryzykownych. Zachowania takie koñcz¹ siê czêsto wypadkami, co potwierdzaj¹ badania nad przyczynami wypadków wœród dzieci, które pomaga³y rodzicom w pracach rolnych [Bujak 1998]. Œwiadomoœæ wystêpuj¹cych zagro eñ jest wa nym elementem unikania sytuacji niebezpiecznych, które mog¹ spowodowaæ negatywne konsekwencje dla osób na nie nara onych. Jednoczeœnie poczucie zagro enia (czasem nawet bezzasadne) mo e wywo³aæ niekorzystne skutki w postaci stanów lêkowych, a nawet nerwicowych. Przedstawione wyniki badañ wskazuj¹, e znacz¹ca czêœæ dzieci anga owanych do prac rolnych nie jest w pe³ni œwia- 56

10 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 57 doma gro ¹cych im niebezpieczeñstw. Mo na siê tak e domyœlaæ, e równie ich rodzice nie s¹ tego œwiadomi. Badania bowiem na temat postaw dzieci wobec ich udzia³u w pracach na rzecz rodzinnego gospodarstwa rolnego wskazuj¹, e wiedzê na temat bezpieczeñstwa przy pracach rolnych dzieci czerpi¹ przede wszystkim od swoich rodziców [Lachowski 2002]. W procesie socjalizacji równie od rodziców przejmuj¹ oceny oraz nastawienie emocjonalne wobec zagro eñ w pracy. Nale y zatem przypuszczaæ, e postawy dzieci niedoceniaj¹cych zagro enia, jak równie neurotycznie reaguj¹cych na wszelkie przejawy aktywnoœci w rodzinnym gospodarstwie rolnym wynikaj¹ w du ej mierze z postaw ich rodziców. Dlatego te zarówno nieletnie dzieci rolników, jak i ich rodzice powinni posiadaæ rzeteln¹ i fachow¹ wiedzê na temat zagro eñ dla zdrowia i ycia zwi¹zanych z produkcj¹ roln¹, tak by mogli w³aœciwie oceniæ skalê zagro eñ i umiejêtnie unikaæ sytuacji niebezpiecznych. Adekwatnoœæ poczucia zagro enia do istniej¹cej sytuacji jest jednak niewystarczaj¹ca, by zapewniæ bezpieczeñstwo dziecku, które pomaga rodzicom w pracach rolnych lub jest tylko biernym obserwatorem prac wykonywanych przez doros³ych. Równie wa nym elementem zapobiegania negatywnym oddzia³ywaniom œrodowiska pracy jest nauka bezpiecznych sposobów zachowania siê dziecka zarówno w czasie pomocy rodzicom, jak i w czasie zabawy czy odpoczynku w zagrodzie rolniczej. Jednym ze sposobów dzia³añ na rzecz bezpieczeñstwa dzieci w zagrodzie rolniczej jest edukacja w tym zakresie i dzieci, i ich rodziców. Rzetelna wiedza pozwoli w³aœciwie oceniæ poziom zagro eñ oraz zminimalizowaæ negatywne konsekwencje anga owania dzieci do prac na rzecz rodziny rolniczej. Wydaje siê, e doskona³ym miejscem do kszta³towania w³aœciwych postaw dzieci i ich rodziców wobec powierzania dzieciom prac w gospodarstwie rolnym s¹ wiejskie szko³y podstawowe i gimnazjalne. Program dla tego typu szkó³ i materia³y pomocnicze dla nauczycieli powsta³y w 2008 roku w Instytucie Medycyny Wsi [Bezpieczeñstwo dzieci , Lachowski i Bujak 2008]. Jego twórcy proponuj¹ w³¹czenie problematyki bezpieczeñstwa dziecka w zagrodzie wiejskiej do treœci realizowanych w ramach ró nych przedmiotów i zajêæ szkolnych, nie wprowadzaj¹c dodatkowych obci¹ eñ. Wydaje siê, e realizacja tego programu by³aby celowa zw³aszcza w województwach o wysokich wskaÿnikach wypadkowoœci dzieci przy pracach rolnych. BIBLIOGRAFIA Ambadekar N.N., Wahab S.N., Zodpey S.P., Khandait D.W., 1999: Effect of labour on growth of children. Public Healh 133: Bezpieczeñstwo dzieci w zagrodzie rolniczej, Red. S. Lachowski. Materia³y dla nauczycieli. IMW, Lublin. Bujak F., 1998: Wypadki dzieci podczas prac w rolnictwie. Czêœæ II. Przyczyny wypadków, czynniki powoduj¹ce obra enia, kategorie wypadków. Medycyna Ogólna 4: Bujak F., 1999: Maszyny rolnicze jako Ÿród³o wypadków wœród dzieci. Medycyna Ogólna 2: Davis S., 2001: Child Labor. In: Migrant Health Issues. National Center for Farmwoeker Health. Buda:

11 WiR qxd 4/6/10 1:35 PM Page 58 Lachowski S., Bujak F., 1996: Zatrudnianie dzieci w rolnictwie. W: Wypadki w rolnictwie. Red. J. Zagórski. IMW, Lublin: Lachowski S., Bujak F., 2008: Bezpieczeñstwo dzieci w zagrodzie rolniczej. Program zajêæ w wiejskich szko³ach podstawowych. IMW, Lublin. Lachowski S., Zagórski J., 1999: Praca dzieci na wsi a ich stan zdrowia. Ubezpieczenia w Rolnictwie. Studia i Materia³y 4: Lachowski S., Zagórski J., Bujak F., 1998: Obci¹ enie prac¹ dzieci z rodzin rolniczych. IMW, Lublin. Lachowski S., Bujak F., Zagórski J., Lachowska B., 2002: Postawy rodziców wobec anga owania dzieci do prac we w³asnym gospodarstwie rolnym. IMW, Lublin. Mirkiewicz M., Cieszkowski S., Fruga R., 1999: Zdrowie dzieci wiejskich na tle ich rówieœników z miasta. Rocznik Naukowy VI, Suplement 1: Napiera³a M., 1999: Rozwój fizyczny i motoryczny dzieci wiejskich i miejskich w województwie kujawsko-pomorski, Rocznik Naukowy VI, Suplement 1: Pielka H., 1994: Rodzinne uwarunkowania wychowania dziecka przez pracê. W: Wychowanie wobec wartoœci pracy. Red. T. Borowska, J. Gajda. Wydawnictwo Œw. Krzy a, Opole. Postawy dzieci z rodzin rolniczych wobec anga owania do prac we w³asnym gospodarstwie rolnym, Red. S. Lachowski. Raport z realizacji tematu 2.22 w ramach dzia³alnoœci statutowej. Komputeropis. IMW, Lublin Scenariusze zajêæ w wiejskiej szkole podstawowej. Zasady udzia³u dzieci w pracach gospodarstwa rodzinnego, Red. S. Lachowski. IMW, Lublin. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz dzia³ania prewencyjne KRUS w 2002 roku, KRUS, Warszawa. THREATS ENCOUNTERED BY CHILDREN DOING WORK IN AGRICULTURE IN THE OPINIONS OF STUDENTS FROM RURAL SCHOOLS OF KUJAWSKO-POMORSKIE VOIVODESHIP Abstract. The results of studies carried out in the last decade show that it is a common practice among farmers families to engage children in house and agricultural chores. The collected data suggest that a relatively high proportion of children do work that is dangerous or harmful to health. Children doing such work or just passively staying within the range of influence of the labour environment are exposed to numerous hazards accidents in the first place, that pose a threat to their health. The authors of the article try to find out whether children living in the rural environment feel that agricultural work done by them poses a threat to their health and development. The problem is presented on the basis of surveys conducted among children from farmers families from two districts (points) of Kujawsko- Pomorskie voivodeship. Questionnaires were submitted to 971 pupils of rural elementary schools (grades five and six) and rural grammar schools (grade one). The collected data prove that nearly a half of the surveyed pupils does not realize that work on the farms owned by their parents may pose a threat to their health, life or development. The rest is aware of some dangers. However, when assessing the safety of a child doing typical work around a farm the majority of respondents admits that such work is dangerous or dangerous rather than safe. The highest proportion of the surveyed pupils fears accidents. Far less frequently the surveyed children say they are afraid of contracting various diseases in the result of work on a farm. The necessity to help with farm work makes some of the respondents feel unhappy or even exploited. Key words: work done by children, rural children, farming family, feeling of danger 58