ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.)

Transkrypt

1 II. ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) KSIĄŻĘ GÉZA (S. 87) STEFAN I ŚWIĘTY (S. 90) PIOTR ORSEOLO (S. 93) SAMUEL ABA (S. 96) ANDRZEJ I (S. 98) BÉLA I (S. 101) SALOMON (S. 105) GÉZA I (S. 107) WŁADYSŁAW I ŚWIĘTY (S. 110) KOLOMAN (S. 113) STEFAN II (S. 117) BÉLA II ŚLEPY (S. 118) GÉZA II (S. 121) STEFAN III (S. 124) WŁADYSŁAW II (S. 125) STEFAN IV (S. 126) BÉLA III (S. 127) EMERYK (IMRE) (S. 131) WŁADYSŁAW III (S. 132) ANDRZEJ II (S. 133) BÉLA IV (S. 139) STEFAN V (S. 145) WŁADYSŁAW IV (S. 156) ANDRZEJ III (S. 157) 85

2 TABLICA WŁADCY II. PRZODKOWIE CZECH I WĘGIER KSIĘCIA GÉZY NN Ugek (Ugyel), wódz scytyjski pochodzenia tureckiego Emes (Emese, Emesu), córka wodza Onedbelii (Eudubelianusa) Hulec Elöd (Levéd), wódz (książę) węgierski Zuard Cadusa Almos, wódz węgierski, wielki książę węgierski od ok. 855/60 (* ok )? NN Arpad, wódz węgierski, wielki książę węgierski od 895 (* ok. 845 po 907) Szabolcs, wódz węgierski, wielki książę węgierski od ok. 907 ( ok. 948) potomstwo Liüntika (Lewenta) wódz węgierski pan Moraw Tarkascu (Tarhos) wódz węgierski Üllö (Jeleg, Jelech) zwany Epikurem wódz węgierski Jutosa (Jutas, Julas) wódz węgierski ( przed 945) Zolta (Zoltan, Zaltas) wódz węgierski ( ok. 950) córka (?) Mojmira II księcia wielkomorawskiego (zob. Tablica I, s. 10) Tavel (Tebele) Tas (Elzeleh) wzmiankowany 950 Fajsz (Val), wielki książę król węgierski od ok. 948 r. ( ok. 955) potomstwo Taksony (Toksys) wielki książę król węgierski (* /72) 947 (?) N Kumanka Tormás (Termacs) przyjął chrzest w 948 r. ( na Lechowym Polu 955) Zerid córka Lél (Lehel) wódz węgierski ( na Lechowym Polu 955) książę Géza (zob. s. 87) (por. s. 88 w biogr. księcia Gézy) Michał (zob. s. 87 w biogr. księcia Gézy) Koppány, przyjął chrzest w 972 lub 974 r. pretendent do tronu Węgier w 997 r. (poległ 998)? córka (Przedsława) Światosław I, wielki książę kijowski (poległ 972) 86

3 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) KSIĄŻĘ GÉZA O J C I E C: Taksony (Toksys) Był on synem Zolty (Zoltana, Zaltasa), wodza węgierskiego, najmłodszego z synów Arpada (zob. Tablica II, s. 86). Gesta Hungarorum podaje, iż urodził się w 931 r., wydaje się jednak, że miało to miejsce nieco wcześniej (ok. 925/30), skoro w 947 r. dowodził armią węgierską wysłaną do Włoch, a wiek dojrzały osiągnął przypuszczalnie ok. 941 r. (G. Györffy). Po bitwie na Lechowym Polu (10 VIII 955) odsunął od rządów swojego kuzyna ze starszej linii, Fajsza, i przybrał tytuł wielkiego księcia (przywódcy związku plemion węgierskich). Zmarł w 970/72 r. Jego żoną została (ok. 950 r.) nieznana z imienia Kumanka. M A T K A: Kumanka Była przypuszczalnie córką jednego z wodzów (książąt) plemienia Pieczyngów, być może Tonuzaby lub jego krewnego. Nie zachowały się żadne daty. R O DZ E Ń S T WO{1 3}: 1 Michał. Urodził się przypuszczalnie ok. 961 r. lub nieco później (wcześniejsze opracowania przesuwały tę datę na lata 940/45). Imię Michał (Mihály) otrzymał na chrzcie w obrządku łacińskim, który przyjął zapewne wspólnie ze starszym bratem Gézą w 972 r. (zakłada się, że pogańskim imieniem księcia było Béla). Po śmierci ojca (970) uzyskał ziemie na lewym brzegu Dunaju, być może z woli Taksonya władał także księstwem ze stolicą w Nitrze (w Bihar lub w Somogoy nad Drawą). Zmarł jeszcze za panowania Gézy, a zatem najpóźniej w 997 r. (według części opracowań ok. 976/78). Żoną Michała była (od ok. 980 r.) prawdopodobnie księżniczka bułgarska z rodu cara Samuela Komitopula (G. Györffy), jednak jej dokładniejsza filiacja nie została dotychczas ustalona. Potomstwo {(i) (ii)}: (i) Vazul (Vaszoly). Był raczej starszym z synów księcia Michała; jego imię jest węgierską odmianą imienia Wasyl (Bazyli). Urodził się zapewne ok. 980 r. i władał prawdopodobnie księstwem nitrzańskim. Po śmierci 2 IX 1031 r. księcia Emeryka, syna Stefana I 87

4 (ii) WŁADCY CZECH I WĘGIER Świętego (zob. s. 91), jako najstarszy męski przedstawiciel dynastii zgłosił pretensje do tytułu następcy tronu, który jednak przypadł królewskiemu siostrzeńcowi, Piotrowi Orseolo. Zawiedziony Vazul doprowadził do wybuchu buntu, skierowanego przeciwko rządom Stefana, został jednak uwięziony i oślepiony, a jego trzej synowie wygnani; miało to miejsce przypuszczalnie między 1035 a 1038 r. Jak podaje Gesta Hungarorum, żoną Vazula została (przed 1012), nieznana z imienia przedstawicielka rodu Tátonya. Nie zachowały się żadne daty z jej życia. Potomstwo {(a) (c)}: (a) ANDRZEJ I (zob. s. 98). (b) BÉLA I (zob. s. 101). (c) Lewenta. Po stłumieniu buntu Vazula został wraz ze starszymi braćmi wygnany z Węgier (1035/38). Książęta osiedli początkowo w Czechach, skąd przenieśli się do Polski; tam pozostał średni Béla, podczas gdy Lewenta i najstarszy Andrzej udali się na Ruś, celem uzyskania pomocy od Jarosława Mądrego. W r. 1046, wykorzystując bunt pogański wymierzony przeciwko królowi Piotrowi Orseolo, wspierani przez wojska ruskie książęta wkroczyli na Węgry. Podczas walk Lewenta został śmiertelnie ranny i zmarł przed upływem roku (1047). Spoczął w grodzie Táksony. Był ostatnim członkiem dynastii, który pozostał przy wierze pogańskiej. Władysław (László). Zwany Łysym (węg. Szár László), był prawdopodobnie młodszy od Vazula i, tak jak on, był zapewne księciem na Nitrze. Zmarł przed 1031 r. (w 1029 r.?). Polski badacz S. Zakrzewski identyfikował jego postać z Ajtonyem (Achtumem), węgierskim księciem Banatu z przełomu X i XI w. Ok r. poślubił nieznaną bliżej księżniczkę ruską. Syn: (a) Bonusław (Domosław). Uczestnik wyprawy księcia bawarskiego Henryka oraz księcia czeskiego Brzetysława I na Samuela Abę w 1042 r., następnie książę nitrzański. Przed 1044 r. został wygnany przez króla Samuela (zob. s. 96) i schronił się w sąsiednich Czechach. Zmarł w 1048 r. 2 (?) Władysław (Wasyl). Przez Kronikę węgiersko-polską wzmiankowany jako jeden z trzech (obok Gézy i Michała) synów Taksonya, najpewniej zachodzi tu jednak pomyłka z Vazulem, synem księcia Michała (zob. s. 87). 3 (?) Lél (Lehel). Niektóre opracowania podają, że książę (nitrzański?) o tym imieniu, poległy podczas bitwy na Lechowym Polu 10 VIII 955 r., był bratem księcia Gézy. Inni autorzy czynią zeń natomiast syna Tasa (Ezeleha) i wnuka Arpada (zob. Tablica II, s. 86). 88

5 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) GÉZA Urodził się zapewne ok. 950 r. Za życia ojca był władcą kraju (księstwa ducatus) Bihar nad dolnym Dunajem (obecnie w Rumunii), zaś po śmierci Taksonya (970/72) objął rządy w księstwie węgierskim. W 972 (lub 974) r. przyjął wraz z rodziną chrzest w obrządku łacińskim, a na nim imię Stefana i odtąd w niektórych dokumentach wzmiankowany jest jako król (rex) Węgrów (Ungarów). Żoną Gézy została przypuszczalnie ok. 969 r.: Sarolta Zwano ją Beleknegini (Białą Księżną), który to przydomek przypisywano wcześniej Adelajdzie, domniemanej siostrze księcia polskiego Mieszka I i rzekomej drugiej żonie Gézy, będącej w istocie postacią fikcyjną. Jej ojcem był Zombor, książę siedmiogrodzki z rodu Téténya, lub też jego brat, w źródłach określany mianem Gyuli. Urodziła się być może ok. 955 r., zmarła zaś po śmierci męża, w bliżej nieznanym czasie po 997 r. Została prawdopodobnie pochowana u boku Gézy w kościele pw. śś. Piotra i Pawła w Székesfehérvár (Białogród Stołeczny (Królewski), Alba Regia), który stał się później nekropolią władców Węgier. Potomstwo {1 7}: 1 (?) Córka (imię nieznane) Starsze opracowania (W. Dworzaczek) czyniły ją żoną Bolesława Chrobrego, księcia polskiego, matką Bezpryma, oddaloną przez męża ok. 987/89 r. Znawca genealogii piastowskiej Kazimierz Jasiński odrzucił tę hipotezę, niemniej uznawał małżonkę Chrobrego za córkę bliżej nieokreślonego dynasty węgierskiego. 2 (?) Córka (imię nieznane) Odrzuca się także dawniejszy pogląd, jakoby nieznana z imienia córka księcia Gézy była żoną Sizzona, hrabiego w Turyngii (zm. 1005/12) i matką jego synów, Sizzona oraz Günthera mnicha, zwanego św. Güntherem (Guntramem) z Dobrowody (niem. Niederaltaich). Wedle nowszych ustaleń ten ostatni był mniej więcej rówieśnikiem Gézy, urodził się ok. 955 r. i łączyło go raczej pokrewieństwo z królową Gizelą, małżonką Świętego Stefana. 3 Córka (imię nieznane) Urodziła się zapewne ok. 980 r., a ok r. poślubiła Gabriela Radomira, cara Bułgarii od 1014 r. (ur. zapewne ok. 970, zamordowany jesienią 1015), syna cara Samuela Komitopula oraz Agaty, córki Jana Chryzeliosa, pana Durazzo. Ich synem mógł być: 89

6 WŁADCY CZECH I WĘGIER 1 Piotr Odelian (Deliján), pretendent do bułgarskiego tronu (ur. na Węgrzech ok. 1008, poległ 1041). Gabriel Radomir oddalił żonę ok r., po czym powróciła ona na Węgry. Jej dalsze losy nie są znane. 4 STEFAN I ŚWIĘTY (zob. poniżej). 5 Córka (imię nieznane) Matka króla SAMUELA ABY (zob. s. 96). 6 Córka (imię nieznane) Matka króla PIOTRA ORSEOLO (zob. s. 93). 7 (?) Scholastyka Pierwsza opatka św. Lamberta w Somolóvásárhely. Wcześniej była uważana za siostrę Świętego Stefana, a zatem córkę księcia Gézy, obecnie jednak przyjmuje się, że łączyło ich odleglejsze pokrewieństwo. Być może, jak przypuszcza G. Györffy, wywodziła się z linii Michała, brata Gézy. GÉZA Zmarł (1 II, może jesienią) 997 r. i spoczął zapewne w kościele śś. Piotra i Pawła w Székesfehérvár (Białogrodzie Stołecznym). Jego sukcesorem został jedyny syn Stefan. STEFAN I ŚWIĘTY O J C I E C: Géza (zob. s. 87). M A T K A: Sarolta z Siedmiogrodu (zob. s. 89 w biogr. Gézy). R O DZ E Ń S T WO: zob. s. 89 w biogr. Gézy. STEFAN I Zwany Świętym (kanonizowano go jeszcze w XI w.) oraz Wielkim, urodził się ok. 967/75 r. być może w Ostrzyhomiu (dzisiejszy Esztergom). Początkowo nosił imię Vajk (Vaik), natomiast imię Stefana (na cześć patrona katedry w Pasawie) przyjął podczas chrztu w obrządku łacińskim w 972 lub 974 r. Przypuszczalnie w wieku lat (a więc ok. 982/90 r.) został wyznaczony przez ojca na- 90

7 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) stępcą węgierskiego tronu, co potwierdzili przysięgą możni oraz rycerstwo; od tego czasu władał zapewne księstwem (ducatus) ze stolicą w Bihar nad dolnym Dunajem. Po śmierci Gézy w 997 r. objął władzę na Węgrzech. W 998 r. stłumił rebelię kuzyna, księcia Koppánya (zob. Tablica II, s. 86), który jako najstarszy męski przedstawiciel rodu zgłosił pretensje do tronu. Uzyskawszy aprobatę cesarza niemieckiego, 1 I 1001 (31 XII 1000?) r. w Rzymie został ukoronowany w obecności Ottona III na króla Węgier; sakry dopełnił papież Sylwester II. Żoną Stefana I została w 995 lub 996 r.: Gizela Była córką Henryka II Kłótnika, księcia bawarskiego, potomka bocznej linii cesarskiej dynastii Ludolfingów, oraz jego żony Gizeli, córki Konrada Spokojnego, króla Burgundii. Urodziła się ok. 985 r. i być może została ukoronowana wspólnie z małżonkiem w 1000 lub 1001 r. Opracowania podają różne wersje jej dalszych losów; według części z nich mogła umrzeć w 1033 r., wydaje się jednak, że przeżyła męża i w 1045 r. wyjechała do Niemiec, gdzie osiadła w klasztorze Niedermunster koło Pasawy. Zmarła 7 V 1065 (ok. 1060) r. w swoim klasztorze i tam również spoczęła. W 1975 r. została beatyfikowana przez papieża Pawła VI. Potomstwo {1 6}: 1 Otto Urodzony i ochrzczony zapewne przed 1002 r., zmarł w młodym wieku. 2 Emeryk (Imre) Obie przyjmowane dotąd daty jego narodzin, 1000 oraz 1007 r., budzą wątpliwości badaczy, niemniej na świat przyszedł zapewne z początkiem XI w. W końcu lat 20. objął przysługujące następcy węgierskiego tronu księstwo biharskie. Zginął podczas polowania 2 IX 1031 r. w Hegyközszentimer (obecne Sintimreu w Rumunii) nieopodal Bihar i spoczął w bazylice Panny Marii w Székesfehérvár. Na życzenie króla Władysława I 5 XI 1083 r. papież Grzegorz VII kanonizował Emeryka oraz jego ojca. Emeryk poślubił zapewne ok r.: Księżniczkę bizantyjską (kroacką?) W nowszej literaturze przeważa ostatnio pogląd, że żoną Emeryka była nieznana z imienia księżniczka bizantyjska, zapewne z rodu Argyrosów (córka przyszłego cesarza Romana III?), podczas gdy dawniejsze opracowania, w tym W. Dworzaczek, zakładały, 91

8 WŁADCY CZECH I WĘGIER że jej ojcem był Kreszimir III, król Kroacji z dynastii Trpimirowiczów. Przypuszczalnie jednak Emeryk tylko zaręczył się z księżniczką kroacką, a małżeństwo nie doszło do skutku. Data śmierci małżonki/narzeczonej Emeryka nie jest znana. 3 (?) Bernard Zmarł młodo. 4 (?) Jadwiga Wedle nowszych ustaleń jest raczej mało prawdopodobne, aby córka króla Stefana została żoną Eberharda IV, hrabiego w Zürichgau oraz wójta klasztoru w Einsiedeln (zm. 1030/34), domniemanego syna Manegolda, hrabiego w Zürichgau. Być może małżonka Eberharda była krewną (siostrzenicą) królowej Gizeli, małżonki Stefana; kwestia ta jednak wymaga dalszych badań. Dziećmi Eberharda i jego żony byli: 1 Burchard II, hrabia w Zürichgau (poległ pod Civitate 1053). 2 Manegold (poległ pod Falkenstein 1030). 3 Eberhard (V), hrabia w Zürichgau, zbudował zamek Nellenburg (zm. 1076/79); jego żoną została Ita, której pochodzenie nie jest znane (zm. jako mniszka w Schaffhausen 1105), z którą miał potomstwo (od nich pochodzą hrabiowie Nellenburga oraz hrabiowie Mörsbergu). 4 (?) Irmgarda; została zapewne żoną Wernera I, wójta Kaufungen (poległ 1040), i miała z nim potomstwo. 5 (?) Dobuka Nic o niej nie wiadomo. 6 (?) Agata (Algita) Przypuszcza się, że żona księcia angielskiego Edwarda Athelinga (ur. 1016, zm. 1057), syna Edmunda II Żelaznobokiego, króla Anglii z dynastii saskiej z Wessexu, i jego żony Edyty nieznanego pochodzenia, w źródłach opisywana jako krewna cesarza Henryka II, mogła być córką Świętego Stefana (którego żona Gizela była rodzoną siostrą Henryka); alternatywnie jej ojcem był Włodzimierz Wielki, wielki książę kijowski (żonaty po raz trzeci ze szlachcianką niemiecką, być może córką księcia Szwabii, bliskiego kuzyna cesarza), jego syn Jarosław Mądry, względnie jakiś nieznany dynasta (niemiecki?). Książę Edward i jego małżonka dochowali się przynajmniej trojga dzieci: 1 Małgorzata (ur. ok. 1045/46, zm. 1093, święta); ok r. poślubiła Malkolma III Canmore, króla Szkocji (ur. ok. 1031, zginął w bitwie 1093), z którym miała potomstwo. 92

9 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) 2 Edgar Atheling, tytularny król Anglii, w 1066 r. zrzekł się tronu na rzecz Wilhelma Zdobywcy (ur. ok. 1053, zm. po 1125). 3 Krystyna, mniszka w Wilton, a później w Romsey (zm. przed 1102). W starszym wieku Agata została mniszką w Newcastle-upon- Tyne. Zmarła po 1093 r. STEFAN I Zmarł 15 VIII 1038 r. w Ostrzyhomiu lub w Székesfehérvár i spoczął w bazylice Panny Marii w Székesfehérvár. Został kanonizowany 5 XI 1083 r. przez papieża Grzegorza VII. Na tron węgierski wstąpił jego siostrzeniec Piotr Orseolo. Literatura G. Györffy: Święty Stefan I. Król Węgier i jego dzieło (Warszawa 2003). PIOTR ORSEOLO O J C I E C: Piotr Otto Orseolo Był on synem Piotra II Orseolo, doży weneckiego, oraz jego żony Marii. Urodził się ok. 989 r. Ochrzczony imieniem Piotra, drugie imię przybrał na cześć cesarza Ottona III podczas konfirmacji (chryzmacji) w 996 r. w Weronie. Po śmierci ojca w 1009 r. został zgodnie z jego wolą wybrany dożą weneckim. Niepopularny wśród Wenecjan z racji na faworyzowanie rodziny przy obsadzaniu kluczowych urzędów Republiki, utracił rządy w 1024 r. i schronił się w Istrii. Odzyskał tron dożów w 1025 r., lecz rok później został ponownie wygnany tym razem zbiegł do Konstantynopola. W 1030 r. jego starszy brat Orso odzyskał dla Orseolich władzę w Wenecji i przyjął tytuł regenta w imieniu Piotra Ottona, ten jednak zmarł krótko potem, w 1031 lub 1032 r. w Konstantynopolu (obecnie Stambuł, Turcja). Jego żoną została poślubiona w 1009 r. nieznana z imienia siostra króla Stefana. 93

10 WŁADCY CZECH I WĘGIER M A T K A: księżniczka węgierska Wedle dawniejszych opracowań (m.in. Europäische Stammtafeln) mogła nosić imię Marii, co jest jednak mało prawdopodobne. Była ona córką księcia Gézy (zob. s. 90 w jego biogr.). Urodziła się przypuszczalnie pod koniec lat 80. X w., natomiast jej śmierć nastąpiła w 1026 r. S I O S T R A: 1 Froizza (Frowila) Urodziła się zapewne ok r., a przed 1041 r. jej mężem został Adalbert zwany Zwycięskim, margrabia Austrii od 1018 r. (ur. ok. 985 lub 990/94, zm. Melk 26 V 1055), syn Luitpolda (Leopolda) I, margrabiego Austrii z dynastii Babenbergów, i jego żony Rychwary (Rychezy), córki Ernesta, hrabiego Saalfeld. Adalbert był wcześniej żonaty z nieznaną z imienia (Glismondą?, Adelajdą?), której filiacja nie jest znana źródłom (przypuszcza się, że mogła być identyczna z Glismondą, córką Immeda IV, hrabiego Utrechtu), i miał z nią potomstwo. Jego małżeństwo z Froizzą pozostało bezdzietne. Zmarła ona 17 II 1071 r. i została pochowana w nekropolii Babenbergów w Melku (Dolna Austria), gdzie margrabia austriacki Luitpold II wzniósł w końcu XI w. istniejące do dziś opactwo benedyktyńskie. PIOTR ORSEOLO Przez niechętnych mu Węgrów zwany Wenecjaninem, urodził się ok. 1010/15 r. (lub w 1012 r.). Po śmierci królewicza Emeryka (zob. s. 91) został przez Stefana I wyznaczony następcą tronu, na który wstąpił po śmierci wuja w 1038 r. (koronowany zapewne jeszcze w tym samym roku). W 1041 r. utracił władzę na rzecz Samuela Aby (zob. s. 96), po czym schronił się w Austrii, na dworze swojego szwagra Adalberta. 5 VII 1044 r. pod Ménfö nieopodal Györ wojska Samuela zostały rozgromione przez armię cesarza Henryka III, który ponownie osadził Piotra na tronie Węgier. W 1045 r. Orseolo złożył cesarzowi hołd lenny i został intronizowany, otrzymując od Henryka insygnium władzy w postaci laski (fasces) (oryginalne insygnia koronacyjne koronę i włócznię odesłał cesarz do Rzymu). Być może (pierwszą?) żoną Piotra Orseolo została: Tuta W Europäische Stammtafeln figuruje jako córka Henryka I, hrabiego Formbach, co jest jednak tylko domysłem, opartym na jej identyfikacji z Tutą, siostrą Himiltrudy (obie wzmiankowane jako fundatorki klasztoru w Vornbach), której z kolei ojcem był niejaki Hesso utożsamiany niekiedy (czy słusznie?) z Henrykiem z Formbach. 94

11 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) Istnienie królowej Tuty potwierdza nekrolog opactwa św. Emmerana z Regensburga (Ratyzbony), który przekazuje informację o jej śmierci w dniu 14 III, nie podaje jednak ani daty rocznej, ani nie precyzuje gdzie owa Tuta panowała (niemniej to samo niemieckie źródło odnotowuje także zgon króla Piotra). Jeżeli jednak założyć, że królowa Tuta była małżonką władcy węgierskiego z połowy XI w., wówczas najpoważniejszym kandydatem do osoby jej męża wydaje się właśnie Piotr Orseolo (wedle W. Wegenera została ona drugą żoną Béli I, z którym miała córkę Zofię, jednak pogląd ten jest obecnie raczej odrzucany; por. s. 102). Nie jest znany rok jej śmierci, wedle Europäische Stammtafeln miało to miejsce po 1070 r., lecz jeśli Piotr istotnie ożenił się ponownie w 1055 r. (zob. poniżej), stało się to znacznie wcześniej, ewentualnie Tuta została przez niego przedtem oddalona. Być może (drugą?) żoną Piotra Orseolo została w kwietniu 1055 r.: Judyta ze Schweinfurtu Była ona wcześniej zamężna z Brzetysławem I, księciem czeskim (szczegóły zob. s. 24 w jego biogr.), a po jego śmierci wygnana z Czech przez własnego syna Spitygniewa. Obecnie przyjmuje się jednak, że małżeństwo Judyty z królem Piotrem, wzmiankowane jedynie przez Kronikę Kosmasa, nigdy nie doszło do skutku, tym bardziej, że Orseolo zmarł najprawdopodobniej wkrótce po oślepieniu w r lub PIOTR ORSEOLO Jesienią 1046 r. został obalony przez księcia Andrzeja, który korzystając z buntu pogańskiego pod wodzą Vata, powrócił z wygnania i z pomocą wojsk ruskich przejął rządy; Piotr zdołał zbiec, lecz został schwytany nieopodal Székesfehérvár i oślepiony; miało to miejsce w 1046 lub 1047 r. Jego dalsze losy nie są pewne, wedle części źródeł zmarł krótko po oślepieniu i spoczął w katedrze śś. Piotra i Pawła w Peczu (Pécs), natomiast inni autorzy podają, że okaleczony władca zmarł (30 VIII?) 1060 r. na wygnaniu. Władzę w państwie węgierskim objął książę Andrzej, starszy syn Vazula i stryjeczny wnuk księcia Gézy. W latach na tronie Węgier zasiadał siostrzeniec lub (co mniej prawdopodobne) szwagier Stefana I Samuel Aba. nane. 95

12 WŁADCY CZECH I WĘGIER SAMUEL ABA O J C I E C: Csaba (Ceba) Był on synem Paty, wodza węgierskiego. W 1001 r. otrzymał od króla Stefana I nowo utworzoną godność palatyna (nadżupana lub też żupana nadwornego najwyższego urzędnika dworu węgierskiego). Ok r. brał udział w poświęceniu opactwa benedyktynów w Pannonhalma. Data jego śmierci nie jest znana, podobnie jak i miejsce pochówku. Żoną Csaby została ok. 1005/10 r. siostra (?) Stefana I. M A T K A: księżniczka węgierska Starsze opracowania (także W. Dworzaczek) czyniły króla Samuela szwagrem Świętego Stefana, obecnie jednak badacze skłaniają się ku hipotezie, że nieznana z imienia córka księcia Gézy (zob. s. 90 w jego biogr.) nie była żoną, lecz matką Samuela Aby. Przemawiają za tym głównie względy chronologiczne, jako że Samuel należał do pokolenia Piotra Orseolo niewątpliwego siostrzeńca króla Stefana. Urodziła się zapewne w końcu lat 80. X w. Nic więcej o niej nie wiadomo. R O DZ E Ń S T WO: nieznane.nieznane. SAMUEL ABA Urodził się przypuszczalnie przed 1010 r. Początkowo nosił imię Aba (Oba, Owo, Owon lub Ouban), zaś imię Samuela przybrał podczas chrztu na cześć cara bułgarskiego Samuela Komitopula, teścia swojej ciotki (zob. s. 89 w biogr. księcia Gézy). U schyłku życia Stefana I nosił z jego nominacji tytuł palatyna, a po śmierci króla (1038) został przywódcą stronnictwa panów węgierskich możnowładztwa węgierskiego stojącego w opozycji do Piotra Orseolo i otaczających go obcych, głównie Niemców i Włochów. W 1041 r. doszło do otwartego buntu, król Piotr zbiegł za granicę, a na tron został powołany Samuel. Ze wzgędu na trudną sytuację wewnętrzną jego koronacja odbyła się dopiero 22 IV 1044 r. w Csanád. Żoną Samuela Aby została zapewne ok. 1028/30 r.: 96

13 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) Nieznana bliżej kobieta Jej filiacja nie jest znana, lecz przypuszcza się, że była przedstawicielką jednego z możnowładczych rodów węgierskich. Po śmierci męża (1044) wraz z synami schroniła się na Rusi (G. Györffy). Jej dalsze losy nie są znane. Wedle starszych opracowań żoną Samuela była córka księcia Gézy (zob. biogr. matki króla, s. 96). Potomstwo {1 4}: 1 2 Dwie córki Nic o nich nie wiadomo, być może zmarły w młodości. 3 Piotr Aba Urodził się zapewne po 1028/30 r. Po śmierci ojca wraz z matką i bratem zbiegł na Ruś. Powrócił później na Węgry, gdzie dzierżył godność palatyna (wzmiankowany w 1067 r. jako darczyńca opactwa w Százd). Zmarł w 1074 r. Według Europäische Stammtafeln pozostawił syna, którego imię nie jest znane i który zmarł po 1074 r. (nic nie wiadomo o jego żonie oraz potomkach). 4 Domoszló Urodzony zapewne po 1028/30 r., po śmierci ojca wraz z matką oraz bratem schronił się na Rusi. Przez część badaczy jest uważany za protoplastę węgierskiego rodu Aba. SAMUEL ABA 5 VII 1044 r. pod Ménfö w pobliżu Györ został pokonany przez wojska cesarza niemieckiego Henryka III, który ponownie osadził na tronie Piotra Orseolo. Udało mu się zbiec z pola bitwy, został jednak schwytany i stracony na polecenie Piotra. Spoczął zapewne w opactwie Abasár lub też w klasztorze w Sáros (Szarysz). W 1046 r. Piotr Orseolo utracił tron na rzecz Andrzeja, stryjecznego wnuka księcia Gézy. 97

14 WŁADCY CZECH I WĘGIER ANDRZEJ I O J C I E C: Vazul (Vaszoly), książę Nitry (zob. s. 87 w biogr. księcia Gézy). M A T K A: N z rodu Tátonya (zob. s. 88 w biogr. księcia Gézy). R O DZ E Ń S T WO: zob. s. 88 w biogr. księcia Gézy. ANDRZEJ I Zwany Białym oraz Katolickim, urodził się zapewne ok. r (przed 1020). Jego pogańskie imię nie jest znane, imię Andrzeja przyjął natomiast podczas chrztu w obrządku wschodnim, który miał miejsce w trakcie pobytu księcia na dworze kijowskim, zapewne ok. r Po stłumieniu buntu ojca w 1035/38 r. został wraz z braćmi wygnany z Węgier i schronił się w Czechach. Dzięki interwencji Henryka III w 1042 r. otrzymał we władanie część Węgier, którą jednak rychło postradał po wycofaniu się armii cesarskiej (II połowa 1042 r.), po czym ponownie udał się na dwór czeski. Ok r. wraz z braćmi wyjechał do Polski, gdzie pozostał średni wiekiem Béla, zaś Andrzej oraz najmłodszy Lewenta podążyli do Kijowa, szukać pomocy u wielkiego księcia Jarosława Mądrego. Korzystając z buntu pogańskiego, skierowanego przeciwko rządom Piotra Orseolo, jesienią 1046 r. książęta wspomagani przez wojska ruskie wkroczyli na Węgry i usunęli Piotra z tronu. Z początkiem 1047 r. Andrzej został obwołany królem i koronowany w bazylice Panny Marii w Székesfehérvár (Białogrodzie Stołecznym). Być może pierwszą żoną Andrzeja I została albo przed 1039 r. na Węgrzech, albo z początkiem lat 40. XI w. w Czechach: Nieznana bliżej kobieta Europäische Stammtafeln podają, że pochodziła ona z Węgier i była poganką (w takim wypadku małżeństwo z Andrzejem I zawarła prawdopodobnie przed 1039 r. na Węgrzech), zaś Słownik władców Europy średniowiecznej (pod red. J. Dobosza i M. Serwańskiego) sugeruje za K. Jasińskim, że pierwsza małżonka Andrzeja pochodziła z Czech i została przez niego poślubiona na początku lat 40. XI w., kiedy przebywał na wygnaniu w tym kraju. Należy jednak zaznaczyć, że ów mariaż to jedynie domniemanie badaczy. 98

15 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) Potomstwo {1 2}: 1 (?) Jerzy Miał on być synem Andrzeja z konkubiny (pogańskiej żony); pojawia się dopiero w dużo późniejszych źródłach (Chronicon Dubnicense). Urodził się przypuszczalnie z początkiem lat 40. XI w. Jego pogańskie imię nie jest znane, imię Jerzego (Jurija) przybrał podczas chrztu w obrządku wschodnim, który miał zapewne miejsce podczas chrztu ojca ok r. w Kijowie. W 1055 r. wyjechał jakoby do Szkocji, gdzie osiadł i dał początek arystokratycznemu rodowi Drummond (czego nie potwierdzają najważniejsze brytyjskie opracowania genealogiczne, m.in. The Complete Peerage oraz Burke s Dormant and Extinct Peerages, niemniej Peerage & Baronetage (Burke s Peerage) odnotowuje, że przodkowie Drummondów przywędrowali z Węgier wraz z Edwardem Athelingiem, zob. s. 92). Wydaje się jednak mało prawdopodobne, by Andrzej miał syna starszego od Salomona (ur. 1053), tym bardziej, że w 1050 r. uczynił on swoim sukcesorem młodszego brata, przyszłego Bélę I. 2 Adelajda (Adleta) Jej mężem został Wratysław II, król Czech (szczegóły zob. s. 31 w jego biogr.). Żoną (drugą?) Andrzeja I została ok r. (?) w Kijowie: Anastazja Była ona córką Jarosława I Mądrego, wielkiego księcia kijowskiego z dynastii Rurykowiczów, i jego drugiej żony Ingegerdy (Anny), córki Olafa Skötkonunga, króla Szwecji. Urodziła się ok r. Po detronizacji męża (1060) wraz z synami schroniła się na dworze cesarskim, a następnie z młodszym Dawidem udała się do Austrii. Powróciła na Węgry po objęciu władzy przez Salomona we wrześniu 1063 r., lecz po jego detronizacji w 1074 r. po raz kolejny musiała uciekać za granicę. Ostatecznie osiadła w austriackim opactwie Admont, gdzie przywdziała welon zakonny pod imieniem Agmundy. Zmarła w latach 1074/96 i została pochowana w Admont. Potomstwo {1 3}: 1 Eufemia (Ludmiła) Dawniejsze opracowania czyniły ją córką Béli I, jednak nowsze (B. Krzemieńska) sugerują, że ojcem Eufemii (Ludmiły) był raczej jego starszy brat Andrzej I, na co wskazuje choćby ruskie imię jej najstarszego syna. Poślubiła Ottona I Pięknego, księcia ołomunieckiego (dalej zob. s. 25 w biogr. Brzetysława I). 99

16 WŁADCY CZECH I WĘGIER 2 SALOMON (zob. s. 105). 3 Dawid Urodzony między 1053 a 1060 r., po obaleniu rządów ojca (1060) wraz z matką i starszym bratem musiał uchodzić z kraju. Schronili się początkowo na dworze cesarskim, skąd Anastazja wraz z Dawidem przeniosła się do Austrii; oboje powrócili na Węgry po akcesji króla Salomona (późne lato 1063 r.). Ostatnia wzmianka o Dawidzie jako osobie żyjącej pochodzi z r. 1094, kiedy to przekazał darowiznę benedyktyńskiemu opactwu św. Anina w Tihany nad Balatonem miejscu ostatniego spoczynku swojego ojca. Sam książę również został tam pochowany, jednak rok jego śmierci nie jest znany. Nic także nie wiadomo o jego żonie czy potomstwie. ANDRZEJ I W 1057 r. wyznaczył swoim następcą królewicza Salomona, łamiąc wcześniejsze układy, które przewidywały sukcesję młodszego brata króla, Béli, i tym samym początkując wojnę domową. W 1060 r. pod Mosony armia Andrzeja, wspierana przez oddziały cesarskie, została rozgromiona przez Bélę, wspomaganego przez hufce polskie; ciężko ranny król zdołał zbiec z pola bitwy, lecz został wkrótce schwytany i na polecenie brata osadzony w grodzie Zirc. Zmarł tam jesienią (przed 6 XII) 1060 r. i spoczął w ufundowanym przez siebie opactwie benedyktynów św. Anina w Tihany nad jeziorem Balaton. Tron węgierski objął Béla I. 100

17 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) BÉLA I O J C I E C: Vazul (Vaszoly), książę Nitry (zob. s. 87 w biogr. księcia Gézy). M A T K A: N z rodu Tátonya (zob. s. 88 w biogr. księcia Gézy). R O DZ E Ń S T WO: zob. s. 88 w biogr. księcia Gézy. BÉLA I W kronikach węgierskich pojawia się z przydomkiem Benin, którego znaczenie nie jest jasne; Gerard Labuda wywodzi go od łacińskiego słowa bena, znaczącego chromy, podczas gdy J. Dowiat sugeruje, że było to chrześcijańskie imię księcia nawiązujące do św. Benigna. Urodził się ok r. Po stłumieniu buntu ojca w 1035/38 r. został wraz z braćmi wygnany z Węgier, po czym najprawdopodobniej schronił się w Czechach. Ok r. synowie Vazula trafili na dwór polski, gdzie Béla przyjął chrzest w obrządku rzymskim oraz imię Wojciecha (Adalberta). Powrócił do ojczyzny na wezwanie brata w 1048 lub 1050 r. i otrzymał od Andrzeja tzw. Tercia pars Regni ( trzecią część królestwa, składającą się z księstw nitrzańskiego i biharskiego) oraz przyrzeczenie następstwa tronu. Sytuacja zmieniła się po narodzinach królewicza Salomona (1053), który w 1057 r. został przez Andrzeja wyznaczony sukcesorem. Na przełomie 1058/59 r. lub 1059/60 r. zagrożony utratą dzielnicy Béla zbiegł do Polski, szukając pomocy u Bolesława Szczodrego. Powrócił na Węgry w 1060 r. i pod Mosony prowadzona przezeń polsko-węgierska armia pokonała wojska Andrzeja I oraz wspierające je oddziały cesarskie. 6 XII 1060 r. w bazylice Panny Marii w Székesfehérvár Béla został ukoronowany na króla Węgier. Żoną Béli I została między 1041 a 1045 r. (ok r.) w Polsce: Królewna polska Jej imię nie jest znane, była ona córką Mieszka II Lamberta, króla Polski z dynastii Piastów, i jego żony Rychezy (Ryksy), córki palatyna reńskiego Herenfrieda Ezona oraz cesarzówny Matyldy, córki Ottona II. Urodziła się przypuszczalnie między ok r. a 1025 r., zmarła zaś po 1052 r. na Węgrzech. Potomstwo {1 9}: 101

18 WŁADCY CZECH I WĘGIER 1 GÉZA I (zob. s. 107). 2 (?) Córka (Helena, Lanka?) Jej przynależność do potomstwa króla Béli I jest hipotetyczna. Przed 1064 r. jej mężem został Rościsław Władymirowicz, być może książę rostowski i suzdalski, książę włodzimiersko-wołyński (do 1060 r.) oraz książę na Tmutarakaniu (od 1064 r.) (ur lub ok. 1045, otruty 3 II 1066 w Chresoniu lub Tmutarakaniu), syn Włodzimierza Jarosławowicza, księcia nowogrodzkiego z dynastii Rurykowiczów, oraz jego żony Ody, zapewne córki Lupolda, hrabiego Stade. Ich dziećmi byli: 1 Ruryk Rościsławowicz, książę przemyski (zm. 1092). 2 Wołodar Rościsławowicz, książę tmutarakański, później przemyski (zm. 1124); z bliżej nieznaną małżonką (według starszych opracowań noszącą imię Anny) dochował się licznego potomstwa. 3 Wasylko Rościsławowicz, książę trembowelski (zm. 1124/25); ożenił się i pozostawił potomstwo. Nieznana z imienia córka króla węgierskiego Béli I zmarła zapewne w 1095 r. 3 Zofia Według W. Wegenera (Genealogischen Tafeln zur mitteleuropäischen Geschichte) była ona córką królowej Tuty (zob. s. 94 w biogr. Piotra Orseolo), która po r miała jakoby zostać drugą żoną Béli I; hipotezę tę odrzuca jednak większość opracowań. Urodziła się zapewne ok. 1045/50 r., a w 1062/63 r. wyszła za mąż za Ulryka I, margrabiego Krainy od 1045 r. oraz margrabiego Istrii od r (zm. 6 III 1070), syna Poppona I z Weimaru, margrabiego Krainy i Istrii, i jego żony Hadamut, córki Werianda, hrabiegu Istrii i Friulu. Mieli następujące potomstwo: 1 Ulryk II, margrabia Krainy i Istrii (ur. ok. 1064, zm. 1112); w 1102 r. ożenił się z Adelajdą (ur. ok. 1087, zm. 1146), córką Ludwika zwanego Skoczkiem, hrabiego Turyngii. 2 Poppo II, margrabia Krainy i Istrii (ur. ok. 1065, zm. 1098); jego żoną została Rychgarda (zm. ok. 1130), córka Engelberta, hrabiego Sponheim, z którą miał potomstwo. 3 Córka (imię nieznane); jej mężem został albo Konrad I, książę czeski (mogła wówczas nosić imię Wirpirka), albo też jego syn Oldrzych (Udalryk), książę brneński i znojemski, co wydaje się bardziej prawdopodobne ze względów chronologicznych (zob. s. 34 w biogr. Konrada I). 102

19 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) 4 Rychgarda (zm. przed 1128); w bliżej nieznanym czasie została żoną Ekkeharda, hrabiego Scheyern (zm. ok. (przed) 1088 lub ok. 1091), z którym miała potomstwo. 5 Adelajda (zm. 1124, być może 1122); była dwukrotnie zamężna: z Fryderykiem, wójtem katedralnym z Regensburga (Ratyzbony) (wzmiankowany 1095; z nim potomstwo), a następnie z Udalszalkiem, hrabią w Lurngau (zm. 1115), z którym miała dalsze dzieci. Drugim mężem Zofii został w 1070/71 r. Magnus, książę saski od 1072 r. (ur. ok. 1045, zm. Erthensburg 23 VIII 1106), syn Ordulfa, księcia saskiego z dynastii Billungów, oraz jego pierwszej żony Ulfhildy, córki Olafa II Świętego, króla Norwegii. Dochowali się dwóch córek: 1 Wulfhilda (ur. ok. 1075, zm. 1126); ok. 1095/1100 r. poślubiła Henryka IX Czarnego, księcia bawarskiego (ur. ok. 1074, zm. 1126), i miała z nim liczne potomstwo. 2 Ejlika (ur. ok. 1080, zm. 1143); jej mężem został przed 1195 r. Otto Bogaty, hrabia Ballenstedt, mianowany w 1112 r. przez cesarza księciem saskim (ur. ok. 1075, zm. 1123), z którym miała potomstwo. Zofia zmarła 18 VI 1095 r. i została pochowana w kościele klasztornym św. Michała w Lüneburgu, gdzie w r dołączył do niej małżonek ostatni męski przedstawiciel Billungów. 4 WŁADYSŁAW I ŚWIĘTY (zob. s. 110). 5 (?) Eufemia (Ludmiła) Według ustaleń czeskiego historyka Barbary Krzemieńskiej małżonka księcia ołomunieckiego Ottona I była najpewniej córką Andrzeja I (zob. s. 99 w jego biogr.). 6 (?) Córka (imię nieznane) Węgierskie imię królewny nie jest znane, natomiast po zaślubinach przyjęła ona imię Marii. Jej przynależność do potomstwa Béli I nie została potwierdzona przez znane źródła. W r poślubiła Andronika Dukasa, księcia bizantyjskiego, cesarza-koregenta swojego starszego brata Michała VII od 1071 r. (ur. ok. 1057, zm. po 1081), młodszego syna cesarza Konstantyna X Dukasa oraz jego drugiej żony Eudoksji Makrembolitissy, córki Jana Makrembolitesa i siostrzenicy patriarchy Konstantynopola Michała Cerulariusza, od śmierci małżonka z własnego tytułu cesarzowej Bizancjum. Nic nie wiadomo o dzieciach z tego związku, nie jest także znana data śmierci córki króla Béli I. 103

20 WŁADCY CZECH I WĘGIER 7 Lambert Urodził się po 1050 r. na Węgrzech. Na mocy układu z Györ (20 I 1064) wspólnie ze starszymi braćmi (lub tylko z najstarszym Gézą) władał w należącej wcześniej do ich ojca trzeciej części królestwa (Tercia pars Regni), zaś po objęciu tronu przez Władysława I (1077) otrzymał od brata część owej dzielnicy księstwo nitrzańskie (wedle innych opracowań panował w księstwie biharskim). Zmarł ok r., zapewne bezżennie i bezpotomnie (por. s. 108 w biogr. króla Gézy I). 8 Helena (Ilona) W Kroacji zwano ją Piękną Heleną (Jelena Lijepa lub Lepa). Na świat przyszła po 1050 r. W 1064 r. poślubiła Zwonimira, bana Slawonii od ok r., w 1075 r. mianowanego następcą kroackiego tronu, króla Kroacji od tego samego roku (pod imieniem Dymitra, stąd znany także jako Dymitr Zwonimir) (zm. (20 IV?) 1088/89), którego filiacja nie jest znana. Mieli razem następujące potomstwo: 1 (?) Klaudia (wzmiankowana 1076/87); małżonka Vonika (Lika) z rodu Lapčani. 2 (?) Winica; poślubiła Michała Nelipči. 3 Radowan (zm. po 1083, przed 1088/89). 4 Syn (imię nieznane), po śmierci ojca w 1088/89 r. został królem Kroacji, lecz umarł wkrótce potem. Po śmierci męża i młodszego syna (ok. 1088/89) Helena została ogłoszona królową Kroacji, lecz jej panowanie opierało się jedynie na węgierskich wojskach Władysława I, praktycznie okupujących kraj. Zmarła ok (1095) r. 9 Córka (imię nieznane) Według niektórych opracowań (W. Swoboda) nosiła imię Zofii i była naturalną córką Béli. Urodzona po 1050 r., ok. 1077/95 r. została żoną węgierskiego hrabiego Lamberta, potomka rodu Hont-Pázmány (stracony 1132), z którym miała syna: 1 Benin (Benign?) (zm. zapewne przed 1132). Nieznana z imienia małżonka hrabiego Lamberta zmarła w bliżej nieznanym czasie po 1116 r. BÉLA I Zmarł nagle na przełomie lipca i sierpnia (wedle innych źródeł 11 września lub w grudniu) 1063 r. i został pochowany w ufundowanym przez siebie opactwie benedyktyńskim w Szekszárd. Na tron węgierski wstąpił jego bratanek Salomon. 104

21 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) SALOMON O J C I E C: Andrzej I (zob. s. 98). M A T K A: Anastazja kijowska (zob. s. 99 w biogr. Andrzeja I). R O DZ E Ń S T WO: zob. s. 99 w biogr. Andrzeja I. SALOMON Urodził się w 1053 r. W 1057 r. ojciec wyznaczył go swoim następcą i nakazał koronować. Po objęciu władzy przez Bélę I w 1060 r. rodzina jego brata musiała jednak uciekać z kraju; schronili się na dworze króla niemieckiego Henryka IV, z którego siostrą ożeniony był Salomon. W 1063 r. król Henryk na czele swojej armii najechał Węgry i po niespodziewanej śmierci Béli doprowadził do osadzenia szwagra na tronie. Powtórna koronacja Salomona miała miejsce w 1063 r. w bazylice Panny Marii w Székesfehérvár (Białogrodzie Stołecznym). Na mocy porozumienia z synami Béli, zawartego 20 I 1064 r. w Györ, musiał oddać im należącą wcześniej do stryja trzecią część królestwa (Tercia pars Regni). 11 IV tego roku w katedrze śś. Piotra i Pawła w Peczu (Pécs) został po raz trzeci ukoronowany na króla Węgier. Żoną Salomona została z początkiem 1063 r. (w Székesfehérvár): Judyta W starszych opracowaniach występuje pod podwójnym imieniem: Judyta Maria (drugie imię mogła przyjąć po późniejszych zaślubinach z księciem polskim, dla odróżnienia od jego pierwszej małżonki, należy jednak tę hipotezę traktować z ostrożnością). Była córką Henryka III, cesarza niemieckiego z dynastii salickiej, i jego drugiej żony Agnieszki, córki Wilhelma V Wielkiego, księcia Akwitanii i hrabiego Poitou. Urodziła się w 1047 r. (przed 9 IV) lub latem 1054 r. Po detronizacji męża (1074) zbiegła do Niemiec i osiadła w Regensburgu (Ratyzbonie), a zostawszy wdową, w 1088 r. poślubiła Władysława I Hermana, księcia Polski od 1079 r. (ur. 1042/44, zm. 4 VI 1102), syna Kazimierza I Odnowiciela i jego żony Dobroniegi Marii, córki Włodzimierza I Wielkiego, wielkiego księcia kijowskiego. Władysław Herman był od 1086 r. wdowcem po Judy- 105

22 WŁADCY CZECH I WĘGIER cie, córce króla Czech Wratysława II, z którą miał syna (szczegóły zob. s. 31 w biogr. Wratysława II), natomiast ze swoją drugą małżonką dochował się trzech córek: 1 Córka (imię nieznane) (ur. zapewne ok. 1089/90, zm. po 1112); poślubiła bliżej nieokreślonego księcia ruskiego albo Dawida Igorewicza, księcia dorohobuskiego (ur. ok. 1055, zm. 1112), albo Jarosława I Światopełkowicza, księcia włodzimiersko-wołyńskiego, wdowca po nieznanej z imienia córce króla Władysława I Świętego (zob. s. 112 w jego biogr.). 2 Agnieszka, opatka w Kwedlinburgu oraz w Gandersheim (ur. 1090/91, zm. 1125). 3 Córka (imię nieznane) (ur. 1091/92, zm. po 1112); zapewne ok r. poślubiła nieznanego bliżej możnowładcę polskiego (być może o imieniu Czcibor). Po śmierci drugiego męża Judyta powróciła do Niemiec, gdzie zmarła 14 III po 1105 r. Jej małżeństwo z Salomonem pozostało bezdzietne (Europäische Stammtafeln podaje błędną informację, jakoby owocem tego związku była córka imieniem Zofia, żona hrabiego Poppona, pana na Roggenstein, przodka hrabiów Bergu). SALOMON 14 III 1074 r. w bitwie pod Mogyoród został pokonany przez swojego kuzyna Gézę i zbiegł do Niemiec, uwożąc ze sobą insygnia koronacyjne. Pomimo podejmowanych później wielokrotnie starań (z pomocą cesarza Henryka IV oraz papieża Grzegorza VII), nie udało mu się powrócić na tron. W 1083 r. przeniósł się na tereny zajmowane przez Pieczyngów. Niektóre opracowania podają, że pojął tam za żonę córkę jednego z wodzów (książąt) plemiennych. Według kronikarza Annalisty Saxona zginął podczas bitwy Pieczyngów z armią bizantyjską w 1087 r. (tę samą datę podaje na tablicach Włodzimierz Dworzaczek). Gesta Hungarorum przekazuje natomiast informację, że Salomon osiadł w Puli (Poli) na wybrzeżu Adriatyku, gdzie żył do śmierci w odosobnieniu i całkowitej nędzy i gdzie także został pochowany. Władzę na Węgrzech przejął najstarszy syn Béli I Géza. 106

23 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) GÉZA I O J C I E C: Béla I (zob. s. 101). M A T K A: królewna polska (zob. s. 102 w biogr. Béli I). R O DZ E Ń S T WO: zob. s. 102 w biogr. Béli I. GÉZA I Urodził się zapewne w 1044 lub 1045 r. (przed 1048 r.) w Polsce, gdzie wówczas przebywał jego wygnany ojciec; na Węgry przyjechał wraz z Bélą w 1048 lub 1050 r. Po objęciu tronu przez Salomona (1063), który odmówił wydzielenia mu należącej wcześniej do ojca dzielnicy (Tercia pars Regni), wyjechał ponownie na dwór polski. Wspomagany przez wojska Bolesława Szczodrego w grudniu 1063 r. pojawił się na Węgrzech i wymógł na Salomonie zawarcie ugody (20 I 1064 w Györ) na jej mocy w zamian za uznanie praw kuzyna do tronu i jego zwierzchności otrzymywał Tercia pars Regni. Niezadowolony z powstałego stanu rzeczy, przy pomocy młodszego brata Władysława niebawem wzniecił bunt. 14 III 1074 r. pod Mogyoród wojska Gézy pokonały armię królewską, zmuszając Salomona do ucieczki z kraju. Wobec braku insygniów (wywiezionych przez zbiegłego króla), koronacja Gézy I odbyła się dopiero w r w bazylice w Székesfehérvár diademem otrzymanym od cesarza bizantyjskiego Michała VII (ów diadem stał się podstawą korony św. Stefana głównego insygnium Królestwa Węgier). Być może pierwszą żoną Gézy I została zapewne w 1062/63 r. w Niemczech: Zofia Wedle części opracowań pierwsza małżonka Gézy I nosiła imię Zofii i wywodziła się z rodu hrabiów Looz w Lotaryngii, będąc albo córką hrabiego Gizelberta i jego żony Erlendy z Jodoigne, albo też co wydaje się mniej prawdopodobne ze względów chronologicznych córką hrabiego Emmona III i siostra Arnolda I. Została przypuszczalnie zaślubiona podczas bytności Gézy w charakterze zakładnika na dworze cesarskim w Niemczech, który ustala się na lata Biorąc pod uwagę daty narodzin jej domniema- 107

24 WŁADCY CZECH I WĘGIER nych dzieci, mogła urodzić się ok. 1044/46 r. Zmarła zapewne przed ślubem Gézy z Synadeną (1065/75). Według części opracowań pierwsze małżeństwo Gézy I którego istnienie oparte jest na stosunkowo kruchych podstawach źródłowych w ogóle nie miało miejsca (W. Dworzaczek), a wszystkie dzieci króla pochodziły z jego związku z Synadeną. Potomstwo {1 2}: 1 (?) Córka (imię nieznane) W Europäische Stammtafeln figuruje jako córka Gézy I oraz Zofii z Looz, nie są jednak znane źródła, na których oparto tę informację. Urodzona hipotetycznie w 1064/65 r., została żoną nieznanego bliżej możnowładcy węgierskiego i miała z nim syna: 1 Iwan, pretendent do węgierskiego tronu, wzmiankowany przez Chronica Ungarorum (stracony 1120/25; por. s. 113 w biogr. króla Kolomana). Data śmierci nieznanej z imienia córki Gézy I nie jest znana. 2 KOLOMAN (zob. s. 113); alternatywnie syn Synadeny (poniżej). Żoną (drugą?) Gézy I została najpewniej w latach (część badaczy sugeruje lata , inni natomiast datują zawarcie małżeństwa na okres między X 1073 a X 1074 r. lub na ok r.): Synadena Była ona córką Teodula Synadenosa, Greka z Bizancjum, i jego nieznanej z imienia małżonki, siostry cesarza bizantyjskiego Nicefora III Botaniatesa; niektórzy badacze wysuwają hipotezę, że jej mężem nie był Géza, lecz jego młodszy brat, książę nitrzański Lambert (zob. s. 104 w biogr. Béli I), jednak źródła określają Synadenę wprost żoną króla Węgier. Urodziła się przypuszczalnie w latach 50. XI w. Przeżyła męża, nie jest jednak pewne czy po jego śmierci (1077) powróciła do ojczyzny, czy też pozostała na Węgrzech. Potomstwo {1 2}: 1 Almos Urodził się ok r. lub też ok r. W 1091 r. uzyskał od swojego stryja Władysława I podbite przez niego księstwo Slawonii część Kroacji (wedle Dworzaczka posługiwał się tytułem króla kroackiego), które utracił w 1095 r. na rzecz króla Kroacji Piotra. Władysław I, sam nie posiadający męskiego potomka, przeznaczył go na swojego sukcesora, jednak po śmierci króla w 1095 r. tron węgierski zdobył z polską pomocą starszy brat Almosa, Koloman. Niemniej młodszy książę został chyba później dopuszczony do współrządów, skoro Chronicon Posoniesnse 108

25 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) podaje, że w 1098 r. otrzymał diadem. W 1105 r. Koloman nadał mu księstwo nitrzańskie, lecz mniej więcej w tym samym czasie Almos wszczął bunt, samemu ogłaszając się królem. Pojmany wkrótce potem, został oślepiony z rozkazu brata wraz ze starszym synem Bélą (w 1108/09, 1113 lub 1117 r.). Okaleczonych Arpadowiczów osadzono w klasztorze w Pécsvárad, a po jakimś czasie Almosa wydalono do Konstantynopola, gdzie zmarł (1 IX?) 1129 r. W 1137 r. Béla II nakazał sprowadzenie prochów ojca na Węgry i pochowanie w nekropolii królewskiej w Székesfehérvár (Białogrodzie Stołecznym). Żoną Almosa została 21 VIII 1104 r. na Węgrzech: Przedsława Była ona córką Światopełka II Michała, wielkiego księcia kijowskiego z dynastii Rurykowiczów, i jego pierwszej żony, wcześniejszej konkubiny. Borąc pod uwagę datę narodzin jej najstarszej córki Adelajdy, urodziła się najpóźniej w latach 90. XI w. Data śmierci księżnej nie jest znana. Potomstwo {(i) (v)}: (i) Adelajda Żona Sobiesława I Udalryka, księcia czeskiego (szczegóły zob. s. 49 w jego biogr.). (ii) BÉLA II ŚLEPY (zob. s. 118). (iii) Córka (imię nieznane) Imię księżniczki nie zostało przekazane przez znane źródła; przypuszcza się, że mogła nosić imię Jadwiga (jak podają m.in. Europäische Stammtafeln oraz Genealogia W. Dworzaczka) lub Zofia. Przed 1132 r. wyszła za mąż za Adalberta Pobożnego, wójta katedralnego w Pasawie oraz właściciela dóbr Mödling, Klosterneuburg oraz Wienerwald w Austrii (ur. 13 II, ok. 1104/05 (?), zm. 8/9 XI 1137 lub 1138), syna Luitpolda (Leopolda) III Świętego (Pobożnego), margrabiego austriackiego z dynastii Babenbergów, i albo jego pierwszej domniemanej małżonki, córki Walchuna (lub Walchuma) z Perg, albo też jedynej znanej źródłom żony margrabiego, cesarzówny Agnieszki z Waiblingen, córki Henryka IV). Adalbert był wcześniej żonaty z Adelajdą, wywodzącą się być może z możnowładczego rodu niemieckiego, jednak ani z nią, ani z księżniczką węgierską nie dochował się znanych źródłom dzieci. Nie jest znana data śmierci córki księcia Almosa. 109

26 WŁADCY CZECH I WĘGIER (iv) (?) Maria Być może żona Konrada II, księcia znojemskiego, była siostrą Adelajdy, żony księcia czeskiego Sobiesława I Udalryka, a zatem córką Almosa (szczegóły zob. s. 36 w biogr. Konrada I, księcia czeskiego). (v) (?) Elżbieta Alternatywnie córka Béli II lub też Stefana II. Pierwsza żona Mieszka III Starego, księcia wielkopolskiego i krakowskiego (szczegóły zob. s. 119 w biogr. Béli II Ślepego). 2 (?) Córka (imię nieznane) W Europäische Stammtafeln występuje jako córka króla Gézy I, nie są jednak znane źródła, na których oparto tę informację. Jej mężem został N z Miskolc, z którym miała syna: 1 (?) Borys, pretendent do tronu Węgier (wygnany do Bizancjum w 1120/25). Może on być tożsamy z młodszym synem króla Kolomana, Borysem Konradem (zob. s. 115). GÉZA I Zmarł po krótkiej chorobie 25 IV 1077 r. i spoczął w ufundowanym przez siebie kościele NMP w Waczu (Vác, niem. Waitzen). Jego następcą został młodszy brat Władysław. WŁADYSŁAW I ŚWIĘTY O J C I E C: Béla I (zob. s. 101). M A T K A: królewna polska (zob. s. 102 w biogr. Béli I). R O DZ E Ń S T WO: zob. s. 102 w biogr. Béli I. WŁADYSŁAW I Urodził się ok r. (przed 1048 r.) w Polsce, gdzie przebywał wówczas jego wypędzony z Węgier ojciec; w 1048 lub 1050 r. Béla wraz z rodziną powrócił na Węgry. Część autorów przyjmuje, że w r Władysław otrzymał od króla Salomona księstwo biharskie, bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że po objęciu rzą- 110

27 ARPADOWIE NA WĘGRZECH (X XIV W.) dów przez kuzyna wraz ze starszym bratem Gézą wyjechał na dwór polski (być może pozostał tam dłużej, nawet po powrocie Gézy na Węgry w grudniu 1063 r.). Po zawarciu z Salomonem układu pokojowego (20 I 1064 r. w Györ), synom Béli I przypadła w udziale należąca niegdyś do ich ojca trzecia część królestwa (Tercia pars Regni), na którą składały się księstwa biharskie i nitrzańskie. Władysław wspierał starszego brata w walce o węgierską koronę, m.in. podczas zwycięskiej bitwy pod Mogyoród 14 III 1074 r., a po wstąpieniu Gézy I na tron otrzymał od króla księstwo nitrzańskie. W 1077 r. Géza wyznaczył go swoim następcą i przypuszczalnie doprowadził do jego elekcji na tron węgierski. Po śmierci brata w kwietniu tego roku Władysław objął władzę na Węgrzech, udaremniając powrót Salomona, po czym koronował się bizantyjskim diademem Gézy I. Być może powtórna koronacja Władysława I miała miejsce wiosną 1081 r. w Székesfehérvár (Białogrodzie Stołecznym), przy użyciu oryginalnych insygniów, odesłanych na Węgry przez wygnanego Salomona. Żoną Władysława I została w lub po 1077 r.: Adelajda Była córką Rudolfa z Rheinfelden, księcia Szwabii, od 1077 r. (anty)króla niemieckiego, oraz jego drugiej małżonki Adelajdy, córki Odona (Ottona), margrabiego Susy, hrabiego Sabaudii i Chablais. Urodziła się ok (1067/70) r., a zmarła w maju 1090 r. i została pochowana w katedrze św. Michała w Veszprémie. Potomstwo [1 2}: 1 Córka (Piroska, Pryska?) Jej przynależność do potomstwa Władysława I budzi ostatnio wątpliwości badaczy, alternatywnie mogła ona być córką króla Kolomana (zob. s. 113 w jego biogr.). Niepewne jest także jej węgierskie imię; po zamążpójściu i przejściu na prawosławie posługiwała się imieniem Irena. Urodziła się zapewne ok. 1085/90 r. W r. 1104/05 poślubiła Jana Komnena Dukasa, następcę bizantyjskiego tronu oraz (pod imieniem Jana II) koregenta ojca od 1092 r., cesarza od 1118 r. (ur. Konstantynopol 1 IX 1087 lub 1088, zm. góry Taurus, Cylicja 8 IV 1143), syna Aleksego I, cesarza Bizancjum, założyciela dynastii Komnenów, i jego żony Ireny, córki księcia bizantyjskiego Andronika Dukasa. Ich dziećmi byli: 1 Aleksy, koregent ojca od 1122 (1119?) r. (ur. 1106, zm. 1142); jego żoną została w 1122 r. nieznana z imienia (dawniej zwano ją błędnie Dobrodzieją lub Eupraksją) córka Mścisława I 111