OCENA STANU ODŻYWIENIA 16-LETNIEJ MŁODZIEŻY Z REGIONU SUWALSKIEGO ASSESSMENT OF NUTRITIONAL STATUS OF THE 16 YEARS OLD YOUTH FROM SUWAŁKI AREA

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2006, 75, 2, ANNA WALUŚ 1, LIDIA WĄDOŁOWSKA 2, ROMAN CICHON 1 OCENA STANU ODŻYWIENIA 16-LETNIEJ MŁODZIEŻY Z REGIONU SUWALSKIEGO ASSESSMENT OF NUTRITIONAL STATUS OF THE 16 YEARS OLD YOUTH FROM SUWAŁKI AREA 1 Katedra Żywienia i Dietetyki Akademii Medycznej w Bydgoszczy Kierownik: prof. dr hab. Roman Cichon 2 Instytut Żywienia Człowieka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Dyrektor: prof. dr hab. Roman Cichon Streszczenie Wstęp. Wśród wielu czynników zewnętrznych, które warunkują właściwy rozwój człowieka oraz umożliwiają utrzymanie dobrego stanu zdrowia, znaczące miejsce zajmuje prawidłowe odżywianie. Złe warunki bytowania sprzyjają nieprawidłowym nawykom żywieniowym, które mogą prowadzić do osłabienia organizmu oraz opóźnienia rozwoju dzieci i młodzieży. Cel. Celem pracy była ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z regionu suwalskiego. Metodyka. Badaniami objęto 134 dziewczęta i 128 chłopców w wieku 16,0 ± 0,43 lat, mieszkających w rejonie Suwałk. Stan odżywienia oceniono metodami antropometrycznymi, w oparciu o pomiary masy i wysokości ciała, obwodu ramienia oraz grubości 4 fałdów skórnotłuszczowych. Obliczono wskaźnik BMI (kg/m 2 ) i obwód mięśni ramienia (AMC, cm). Masę tłuszczu w ciele (FM, kg), beztłuszczową masę ciała (FFM, kg) oraz odsetek tłuszczu w ciele (%FM, %) określono metodą spektrofotometryczną za pomocą aparatu FUTREX 5000 ZL. Wyniki wyrażono jako wartość średnia i odchylenie standardowe (x ± SD), a następnie odniesiono do wartości centylowych młodzieży warszawskiej. Wyniki. Przeciętna wysokość i masa ciała oraz BMI badanych dziewcząt i chłopców odpowiadały wartościom z zakresu centyla tych parametrów dla 16-letniej młodzieży warszawskiej. Średni obwód ramienia odpowiadał wartościom między 25. a 50. centylem, a grubość fałdu skórno-tłuszczowego pod łopatką wartościom z zakresu centyla. Niską masę ciała w odniesieniu do wysokości (BMI < 10 centyla) stwierdzono u 13,4% dziewcząt i 1,6% chłopców, a nadwagę (BMI > 90 centyla) u 11,9% dziewcząt i 10,1% chłopców. Wnioski. Uzyskane wyniki wskazują na prawidłowe przeciętne rozmiary ciała oraz nieznacznie większe otłuszczenie 16-letniej młodzieży z regionu suwalskiego w porównaniu z młodzieżą warszawską. Zbyt niska masa ciała w stosunku do wysokości oraz nadmierne otłuszczenie częściej występowały u dziewcząt niż chłopców. Badania finansowano w ramach projektu KBN Nr 3 P05D SŁOWA KLUCZOWE: wskaźniki antropometryczne, młodzież, stan odżywienia. Summary Introduction. Adequate nutrition is one of external factors, which guarantee proper development and best youth health. Poor nutritional habit may lead to weakness of organism or even to delay of proper development. Aim. The aim of the work was evaluation of the nutritional status of the 16-year-old youth from Suwałki area. Methodology. The research included 134 girls and 128 boys aged 16.0 ± 0.43, living in the Suwałki region. The nutritional status was estimated with the use of the anthropometrical methods, on the basis of the body mass and height, arm circumference and the 4 skinfolds thickness measurements. The BMI (kg/m 2 ) and arm muscles circumference (AMC, cm) was calculated. Fat-free body mass (FFM, kg), fat mass (FM, kg) and fat mass percentage in the body (%FM, %) were measured by spectrophotometric method with the use of FUTREX 5000ZL. The results were displayed as the mean value and the standard deviation (x ± SD), and then linked with the percentiles values of the Warsaw youth standards. Results. The average height and the body mass and the BMI for examined girls and boys corresponded with the values within the range of 50th 75th percentile of the standard. The mean arm circumference corresponded to the values between 25th 50th percentile, and the subscapular skinfold thickness values from the range of 75th 90th percentile. Low body mass when linked to height (BMI < 10 percentile) was affirmed in 13.4% of girls and 1.6% of boys, and overweight (BMI > 90 percentile) in 11.9% of girls and 10.1% of boys. Conclusions. The obtained results indicate on the correct average body measurements of the examined youth group and a slightly more pronounced fatness in comparison to the standard. Excessively low body mass in relation to height as well as excessive fatness was more often observed in girls than in boys. The work was accomplished within the KBN research subject no 3P05D KEY WORDS: anthropometrical indices, youth, nutritional status. Wstęp Województwo podlaskie ma charakter rolniczo-leśny i zajmuje największą, po woj. olsztyńskim, powierzchnię w Polsce, a równocześnie charakteryzuje się najmniejszą gęstością zaludnienia [1]. Pomimo że ten rejon Polski należy do jednych z najbardziej atrakcyjnych regionów turystyczno-wypoczynkowych kraju, jest dość zaniedbany. Niemalże połowa ludności mieszka w miastach, lecz brak tam dużych zakładów produkcyjnych, które stwarzałyby możliwości zatrudnienia. Na wsiach poważny problem stanowi duża liczba bezrobotnych rekrutujących się z byłych PGR-ów. O swoistym marazmie mieszkańców świadczą niskie wskaźniki czytelnictwa i mały udział w życiu kulturalnym [1]. Istnieje obawa, że młodzież zamieszkująca ten region razem z negatywnymi wzorcami stylu życia za-

2 Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z regionu suwalskiego 153 cznie dziedziczyć biedę wraz ze wszystkimi jej konsekwencjami, prowadzącymi do opóźnienia w rozwoju i pogorszenia zdrowia [2, 3]. Niski status społeczno-ekonomiczny jest bowiem jedną z cech sprzyjających niskiej wartości odżywczej racji pokarmowych [4, 5, 6, 7, 8] oraz częściej współistnieje z negatywnymi zachowaniami zdrowotnymi, jak np. mała aktywność fizyczna, spożycie alkoholu, palenie tytoniu [5, 6]. Niedostateczna liczba badań obejmujących najbardziej odległy region Polski Północno-Wschodniej nie pozwala na jednoznaczne określenie zakresu nieprawidłowości w stanie odżywienia dzieci i młodzieży z regionu suwalskiego. W latach 60-tych w gminach Wiżajny, Bakałarzewo, Filipów i Raczki badania prowadzili m.in. Wolański i Lasota [9], a pod koniec lat dziewięćdziesiątych problemem rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży województwa suwalskiego zajmowali się Wilczewski i Skierczyńska [10]. W ostatnich latach stan odżywienia dzieci i młodzieży z tego regionu był oceniany w ramach badań ogólnopolskich [11, 12, 13, 14, 15]. Ze względu na sposób doboru próby niemożliwe jest jednak przeprowadzenie odrębnej analizy dla mieszkającej tam młodzieży. Szesnaście lat to wiek, w którym większość młodzieży jest już po okresie dojrzewania i zmianie rozmiarów ciała, związanych ze skokiem pokwitaniowym. W przypadku niekorzystnych warunków środowiskowych, może się wówczas ujawnić ze szczególną jaskrawością spowolnienie lub zahamowanie rozwoju fizycznego, które może być łatwo ocenione metodami antropometrycznymi, bez potrzeby stosowania inwazyjnych metod oceny stanu odżywienia [16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23]. Celem pracy była ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z regionu suwalskiego. Materiał i metody Ogółem badaniami objęto 283 uczniów o średnim wieku 16,0 ± 0,43 lat, którzy uczęszczali do szkół średnich o różnych profilach, zlokalizowanych w województwie podlaskim, w rejonie Suwałk. Badania zrealizowano w 2 małych miastach, Suwałkach i Sejnach oraz 2 wsiach, Przerośli i Dowspudzie. Osoby objęte badaniami zostały wylosowane w sposób grupowy, poprzez losowanie warstwowe, najpierw szkół z wybranych miejscowości, a następnie klas, po dwie lub trzy klasy z każdej szkoły. Pomiary antropometryczne przeprowadzono u 262 osób, w tym 128 chłopców i 134 dziewcząt, którzy wyrazili na to zgodę. Badania prowadzono jesienią w 2002 roku, za zgodą Komisji Bioetycznej przy Okręgowej Warmińsko-Mazurskiej Izbie Lekarskiej w Olsztynie (decyzja nr 49/2001). Stan odżywienia oceniono metodami antropometrycznymi, w oparciu o pomiary masy i wysokości ciała, obwodu ramienia oraz grubości 4 fałdów skórno-tłuszczowych: nad mięśniem trójgłowym ramienia (TSF, mm), nad mięśniem dwugłowym ramienia (BSF, mm), pod dolnym kątem łopatki (SCSF, mm) i nad grzebieniem kości biodrowej (SISF, mm) [16,24]. Na ich podstawie obliczono wskaźnik BMI (kg/m2) oraz obwód mięśni ramienia (AMC, cm) [24,25]. Masę tłuszczu w ciele (FM, kg), beztłuszczową masę ciała (FFM, kg) oraz odsetek tłuszczu w ciele (%FM, %) określono metodą spektrofotometryczną za pomocą aparatu FU- TREX 5000 ZL. Wyniki wyrażono jako wartość średnią i odchylenie standardowe (x ± SD), a następnie odniesiono do wartości centylowych młodzieży warszawskiej [26]. W wyznaczonych zakresach centylowych obliczono odsetki osób, oddzielnie dla każdej z płci, a rozkłady porównano testem chi 2. Analizę statystyczną prowadzono programem komputerowym STATISTICA PL v.6.0, przy p 0,05. Wyniki Przeciętne wartości parametrów antropometrycznych zarówno dziewcząt, jak i chłopców w odniesieniu do wartości centylowych młodzieży warszawskiej mieściły się w przedziałach uznawanych za prawidłowe [26]. Średnia wysokość i masa ciała badanych dziewcząt i chłopców, wynoszące odpowiednio 166,3 ± 5,59 cm i 56,9 ± 7,92 kg oraz 177,2 ± 8,15 cm i 66,4 ± 10,59 kg, mieściły się w zakresie wartości między 50. a 75. centylem (Tab. 1., 2.). Wskaźnik masy ciała (BMI) badanej młodzieży z rejonu suwalskiego odpowiadał wartościom z zakresu centyla i wynosił 20,6 ± 2,63 kg/m2 dla dziewcząt, a 21,1 ± 2,40 kg/m2 dla chłopców (Tab. 3.). Wartości opisujące średni obwód ramienia młodzieży z rejonu Suwałk mieściły się w przedziale określonym przez 25 i 50 centyl (Tab. 4.). Średnia grubość fałdu skórno-tłuszczowego pod łopatką u młodzieży z rejonu suwalskiego wynosiła 13,9 ± 6,22 mm u dziewcząt, a 9,1 ± 5,0mm u chłopców. Wartości te mieściły się w zakresie od 75. do 90. centyla dla dziewcząt i chłopców z Warszawy (Tab. 5.). W tabelach centylowych parametrów antropometrycznych młodzieży warszawskiej nie zamieszczono wskaźników charakteryzujących ogólną zawartość tkanki tłuszczowej i mięśniowej w organizmie [26], dlatego ocena tych parametrów poprzez porównanie ze standardami, jest trudniejsza. W badanej populacji dziewcząt średnia procentowa zawartość tłuszczu w ciele (%FM) wynosiła 26,0 ± 4,58%, a średnia zawartość beztłuszczowej masy ciała (FFM) 41,9 ± 4,56 kg (Tab. 6.). W populacji chłopców wartości te wynosiły odpowiednio 13,0 ± 5,05% oraz 57,4 ± 7,0 kg. Z analizy rozkładów populacji w zakresach centylowych wynika, iż 74,7% badanych dziewcząt charakteryzowało się prawidłową masą ciała w stosunku do wysokości (10. centyla BMI 90 centyla) (Tab. 7.). Niską masę ciała w odniesieniu do wysokości (BMI < 10 centyla) stwierdzono u 13,4% dziewcząt, a nadwagę (BMI > 90 centyla) u 11,9% badanych. W populacji chłopców prawidłowymi wartościami BMI (10. centyla BMI 90 centyla) charakteryzowało się 88,3% badanych (Tab. 7.). Niedobór masy ciała w stosunku do wysokości (BMI < 10 centyla) stwierdzono jedynie u 1,6% chłopców, a nadwagę (BMI > 90 centyla) u 10,1%. W obu grupach płci odsetek osób z nadwagą był bardzo zbliżony (11,9% vs. 10,1%), natomiast odsetek osób z niedoborem masy ciała różnił się istotnie (o 11,8 jedn.%; p = 0,007).

3 154 Anna Waluś i inni

4 Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z regionu suwalskiego 155

5 156 Anna Waluś i inni Prawidłowy obwód ramienia, w zakresie między 10. i 90. centylem, stwierdzono u 73,9% dziewcząt i 87,5% chłopców, wartości obwodu ramienia poniżej 10. centyla wykazano u 21,6% populacji dziewcząt i 5,5% populacji chłopców, a wartości powyżej 90. centyla odpowiednio u 4,5% i 7,0% (Tab. 7.). Prawidłową grubością fałdu Tab. 6. Przeciętne wartości wybranych parametrów antropometrycznych szacujących skład ciała badanej młodzieży z rejonu suwalskiego Parametr Dziewczęta x ± SD Chłopcy x ± SD FM, kg 15,1 ± 4,35 9,0 ± 5,0 %FM, % 26,0 ± 4,58 13,0 ± 5,05 FFM, kg 41,9 ± 4,56 57,4 ± 7,0 AMC, cm 18,9 ± 1,99 23,0 ± 2,56 FM masa tłuszczu, %FM odsetek tłuszczu w ciele, FFM beztłuszczowa masa ciała, AMC obwód mięśni ramienia Tab. 7. Odsetek populacji badanej młodzieży z rejonu suwalskiego w zakresach centylowych wg [26] Odsetek populacji, % Poziom Parametr/zakres Dziewczęta Chłopcy istotności testu N = 134 N = 128 chi 2 Masa ciała NI < 10 centyla 6,7 3,1 < 25 centyla 20,9 11, centyl 50,0 64,1 > 75 centyla 29,1 24,2 > 90 centyla 14,2 7,0 Wysokość ciała NI < 10 centyla 6,0 7,0 < 25 centyla 16,4 18, centyl 44,8 52,3 > 75 centyla 38,8 28,9 > 90 centyla 10,4 13,3 BMI 0,007 < 10 centyla 13,4 1,6 < 25 centyla 27,6 19, centyl 44,8 60,2 > 75 centyla 27,6 20,3 > 90 centyla 11,9 10,1 Fałd pod łopatką 0,003 <10 centyla 3,7 10,1 <25 centyla 6,7 14, centyl 36,6 50,8 >75 centyla 56,7 35,2 >90 centyla 29,9 13,3 Obwód ramienia 0,004 < 10 centyla 21,6 5,5 < 25 centyla 35,1 32, centyl 45,5 44,5 > 75 centyla 19,4 22,7 > 90 centyla 4,5 7,0 NI różnice nie istotne statystycznie skórno-tłuszczowego pod łopatką (10. centyla SCSF 90. centyla) charakteryzowało się 66,4% populacji badanych dziewcząt i 76,6% populacji chłopców. Zbyt małą grubość fałdu pod łopatką (SCSF < 10. centyla) stwierdzono u 3,7% dziewcząt i 10,1% chłopców, natomiast zbyt gruby fałd pod łopatką (SCSF > 90. centyla), wskazujący na nadwagę, wykazano u 29,9% dziewcząt i 13,3% chłopców (Tab. 7.). U ponad 50% badanych dziewcząt i ponad 1/3 populacji chłopców grubość fałdu skórnotłuszczowego pod łopatką odpowiadała wartościom powyżej 75. centyla. Świadczy to o nieznacznie większym otłuszczeniu młodzieży z rejonu Suwałk, zlokalizowanym w górnej części tułowia, w porównaniu z młodzieżą z Warszawy. Rozkłady grubości fałdu pod łopatką oraz obwodu ramienia dziewcząt i chłopców różniły się istotnie (odpowiednio p = 0,003 i p = 0,004; Tab. 7.). Uzyskane wyniki sugerują, że dziewczęta w porównaniu z chłop-

6 Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z regionu suwalskiego 157 cami istotnie częściej miały zbyt niskie BMI (13,4% vs. 1,6%) i zbyt mały obwód ramienia (21,6% vs. 5,5%) oraz jednocześnie zbyt gruby fałd pod łopatką (29,9% vs. 13,3%). Stan odżywienia chłopców należy uznać za zadowalający. Natomiast u dziewcząt zastanawiające jest stosunkowo częste występowanie cech świadczących o niewystarczającym rozwoju tkanki mięśniowej (mały obwód ramienia u 21,6% subpopulacji) oraz jeszcze częstsze występowanie nadmiernego otłuszczenia w górnej części tułowia (duża grubość fałdu pod łopatką u 29,9% subpopulacji). Rozkłady cech sugerują, że u części dziewcząt cechy te mogły występować wspólnie. Odrębnym zagadnieniem pozostaje wyjaśnienie podłoża tych nieprawidłowości. Być może, jedną z przyczyn były złe warunki bytowe. Dyskusja W badaniach przeprowadzonych przez Czeczelewskiego i wsp. [27, 28] podobnie wykazano, że stan odżywienia dzieci w wieku lat ze szkół bialskopodlaskich nie odbiegał znacząco od stanu odżywienia dzieci szkół warszawskich. Nieznaczne różnice stwierdzono jedynie w przypadku masy ciała [27, 28]. Stwierdzone u dziewcząt w porównaniu z chłopcami wielokrotnie częstsze występowanie zbyt niskiej masy ciała w stosunku do wysokości jest zgodne z danymi z piśmiennictwa krajowego [29, 30, 31] i zagranicznego [32, 33, 34, 35, 36]. W licznych pracach wykazywano występowanie niedowagi u od 10% do 20% subpopulacji dziewcząt. Wśród przyczyn niskiej masy ciała nastoletnich dziewcząt najczęściej wymieniano przesadną dbałość o zachowanie szczupłej, czy wręcz chudej sylwetki ciała i stosowanie diet odchudzających, a także coraz częstsze przypadki anoreksji [29, 37, 38]. Problemy te dotyczą głównie krajów o ustabilizowanej sytuacji gospodarczej, lecz nawet w nich należy liczyć się ze społeczno-ekonomicznymi uwarunkowaniami niedożywienia na tle niedoborów pokarmowych. Zagrożenie to wzrasta szczególnie w obliczu przemian społecznogospodarczych, które w największym stopniu dotyczą rodzin o gorszej sytuacji materialnej i niskim poziomie wykształcenia [8, 18, 19, 20, 21]. Niezależnie od przyczyny, niedobory żywieniowe u dzieci i młodzieży prowadzą, poza zmniejszeniem wysokości i masy ciała, do szybkiego zmęczenia psychicznego i fizycznego, niezdolności do koncentrowania uwagi, niskiego poziomu inteligencji i opóźnienia w rozwoju umysłowym [39]. Jak wykazano w badaniach młodzieży ze Śląska, młodzież pochodząca z grup o niższym statusie społeczno-bytowym charakteryzowała się wyższą zawartością tłuszczu w ciele [40]. Podstawową i pierwotną przyczyną otyłości u dzieci i młodzieży jest zwykle nadmiernie wysokie spożycie żywności i mała aktywność fizyczna, jak bowiem wynika z raportu Niemieckiego Towarzystwa Żywieniowego, dzieci otyłe więcej czasu spędzały przed telewizorem spożywając przy tym przekąski, a sytuacji tej sprzyjało posiadanie odbiornika telewizyjnego we własnym pokoju [41]. Aktualnie występowanie otyłości u młodzieży nie ma jeszcze charakteru epidemii, lecz stopniowo wzrasta i może być problemem najbliższej przyszłości [42, 43, 44]. Wnioski 1. Wykazano prawidłowe przeciętne rozmiary ciała oraz nieznacznie większe otłuszczenie górnej części tułowia 16-letniej młodzieży z rejonu Suwałk w porównaniu z młodzieżą warszawską. 2. Zbyt niska masa ciała w stosunku do wysokości oraz nadmierne otłuszczenie częściej występowały u dziewcząt niż chłopców. 3. Badania finansowano w ramach projektu KBN Nr 3 P05D Piśmiennictwo 1. Rocznik statystyczny województwa podlaskiego. GUS, Waliszko A., Jedlińska W., Kotlarz K. i wsp.: Stan rozwoju fizycznego dzieci szkolnych w Polsce. Zakład Antropologii Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, Wilczewski A.: Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży województwa bialskopodlaskiego. AWF, Warszawa, Charzewska J., Rogalska-Niedźwiedź M., Chwojnowska Z. i wsp.: Społeczne uwarunkowania żywienia młodzieży w latach Wyd. IŻŻ, Warszawa, Hoglund D., Samuelson G., Mark A., Food habits in Swedish adolescents in relation to socio-economic conditions. Eur. J. Clin. Nutr., 1998, 52, Lowry R., Kann L., Collins J.L. et al.: The effect of socioeconomic status on chronic disease risk behaviours among US adolescents. JAMA, 1996, 276, Miligan R.A., Burke V., Beilin L.J. et al.: Influence of gender and socio-economic status on dietary patterns and nutrient intakes in 18-year-old Australians. Aust. N. Z. J. Public Health, 1998, 22, Narojek L.: Niektóre aspekty uwarunkowań zachowań żywieniowych. Wyd. IŻŻ, Warszawa, Wolański N., Lasota A.: Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży wiejskiej w wieku od 2 do 20 lat na tle rozwoju ich rówieśników z miasta. Biul. Nauk. Metod. Org. Inst. Med. Pracy i Higieny Wsi, 1962, 14, Wilczewski A., Skierczyńska R.: Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży województwa suwalskiego. Rocz. Bialskopodlaski, MBP, Biała Podlaska, 1999, 4, Czapiński J., Panek T. (red.): Diagnoza społeczna 2000, Rada Monitoringu Społecznego. WSP TWP, Rada Główna PTS-BbiAS, Warszawa, Gajewska M., Ignar-Golinowska B.: Ocena żywienia uczniów w Polsce na podstawie danych stacji sanitarno-epidemiologicznych za rok Rocz. PZH, 2003 (w druku). 13. Ignar-Golinowska B., Śniadania w szkole. Państwowy Zakład Higieny, Warszawa, Szponar L., Turlejska H., Wolnicka K.: Obiady szkolne. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, Woynarowska B. i wsp.: Śniadania szkolne dla wszystkich uczniów w Polsce. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa, Gibson R.S.: Principles of nutritional assessment. Oxford University Press, New York, 1990, pp Lutyński R.: Pięćdziesiąt lat badań nad stanem odżywienia i żywienia ludności Polski południowej. Żyw. Człow., 1996, 23, 3,

7 158 Anna Waluś i inni 18. Fogelholm M.: Diet, physical activity and health in Finnish adolescents in the 1990s. Scand. J. Nutr., 1998, 42, Lloyd T., Chinchilli V.M., Rollings N. et al.: Fruit consumption, fitness, and cardiovascular health in female adolescentes: the Pen State Young Women s Health Study. Am. J. Clin. Nutr., 1998, 67, Middleman A.B., Vazquez I., Durant R.H.: Eating patterns, physical activity and attempts to change weight among adolescents. J. Adolesc. Health., 1998, 22, Molnar D., Schutz Y.: Fat oxidation in nonobese and obese adolescents: effect of body composition and pubertal development. J. Pediatr., 1998, 132, Ortega R.M., Requejo A.M., Andres P. et al.: Relationship between diet composition and body mass index in group of Spanish adolescents. Br. J. Nutr., 1995, 74, Twisk J.W., Mechelen W., Kemper H.C. et al.: The relation between,,long-term exposure to lifestyle during youth and young adulthood and risk factors for cardiovascular at adult age. J. Adolesc. Health., 1997, 20, Heymsfield S.B., Williams P.J.: Nutritional assessment by clinical and biochemical methods. W: Modern nutrition in health and disease. Shils M.E., Young V.R. Lea and Febiger, Philadelphia, Ed. 7th, 1988, Ch. 45, Physical Status: The use and interpretation of anthropometry, WHO Technical Report Series 854. Geneva, Palczewska I., Niedźwiecka Z.: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med. Wieku Rozw., 2001, 5, Supl. 1, Czeczelewski J., Wilczewski A., Raczyński G.: Assessment of food intake and nutritional status of children from selected Polish urban and rural areas. Pol. J. Food Nutr. Sci., 1997, 1, Czeczelewski J., Huk E., Jusiak R., Raczyński G.: Sposób żywienia, stan odżywienia i wydolność fizyczna dzieci na przykładzie jednej ze szkół w Białej Podlaskiej. Żyw. Człow., 1995, 22, 2, Wądołowska L., Cichon R.: Częstość odchudzania się i zwyczaje żywieniowe młodzieży w wieku lat. Probl. Higieny, (2000b), 69, Szponar L., Rychlik E.: Nutrition mode and nutritional status of boys and men in Poland. Żyw. Człow., 1996, 23, Supl. 2, Szponar L., Rychlik E.: Nutrition mode and nutritional status of girls and women in Poland. Żyw. Człow., 1996, 23, Supl. 2, Oltersdorf U.: Realizacja zaleceń międzynarodowej konferencji żywieniowej w Rzymie, dotyczących sposobu żywienia, stanu odżywienia i stanu zdrowia kobiet w Republice Federalnej Niemiec. Żyw. Człow., 1999, 24, 2, Brook U., Tepper I.: High school students attitudes and knowledge of food consumption and body image: implications for school based education. Patient Educ. Couns., 1997, 30, Ortega R., Requejo A., Quintas E. et al.: Estimated energy balance in female university students: differences with respect to body mass index and concern about body weight. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 1996, 20, Ortega R.M., Requejo A.M., Quintas E. et al.: Concern regarding bodyweight and energy balance in a group of female university students from Madrid: differences with respect to body mass index. J. Am. Coll. Nutr., 1997, 16, Neff L., Sargent R., McKeown R. et al.: Black-white differences in body size perceptions and weight management practices among adolescent females. J. Adolesc. Health, 1997, 20, Woynarowska B., Mazur B.: Zachowania zdrowotne i samoocena zdrowia. Wyd. UW, Warszawa, Wądołowska L., Słowińska M.A., Cichon R.: Diety odchudzające a stan odżywienia, spożycie energii i aktywność fizyczna młodzieży. Now. Lek., 2002, 71, 1, Hamułka J.: Studia nad powiązaniem żywienia z wynikami w nauce dzieci w wieku szkolnym z regionu Polski Południo-Wschodniej (w latach ). SGGW, Warszawa, 1999 (maszynopis). 40. Mikusek J., Gralla G., Fundali M.: Ocena rozwoju somatycznego wychowanków państwowych domów dziecka w woj. katowickim. Rocz. PZH, 1991, 42, 4, The Nutrition Report 2000 Summary. German Nutrition Society, Livingstone, 2001, Scaglioni E., Verduci I., Brunetti S. et al.: Overweight children: dietary habits, blood lipids and serum fatty acids. Ann. Nutr. Metab., 2003, 47: , pp Pavlovic M., Lobstein T.: Assessment and monitoring of nutritional status in childhood obesity detection and prevention. Ann. Nutr. Metab., 2003, 47, , pp Weker H.: The nutritional assessment of obese children in Poland. Ann. Nutr. Metab., 2003, 47, , pp. 555.

8 Nowiny Lekarskie 2006, 75, 2,