PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PRZYRODY Sławomir Woliński Tajemnice przyrody Nowa Era

Transkrypt

1 PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PRZYRODY Sławomir Woliński Tajemnice przyrody Nowa Era Obszary aktywności ucznia w zakresie wiedzy, umiejętności i postaw, będące przedmiotem oceny. 1. Komunikowanie się w mowie, piśmie z użyciem poznanej na tym etapie edukacji terminologii przyrodniczej. 2. Gromadzenie i integrowanie wiedzy koniecznej do opisywania zjawisk przyrody. 3. Dostrzeganie zależności między czynnikami środowiska przyrodniczego i kulturalnego. 4. Obserwowanie przyrodniczych składników środowiska i ich opis. 5. Orientowanie się w terenie. 6. Czytanie i interpretowanie map, wykresów, tabel, korzystanie z atlasów i prostych kluczy. 7. Planowanie i prowadzenie prostych obserwacji i doświadczeń, prezentowanie uzyskanych wyników. 8. Współdziałanie w grupie. 9. Dbanie o zdrowie poprzez zachowanie zasad higieny i korzystanie z różnych form rekreacji. 10. Aktywność na lekcjach i zajęciach pozalekcyjnych. 11. Ocena efektów własnego uczenia się oraz przyjmowanie coraz większej odpowiedzialności za swoją naukę. Sposoby sprawdzania wymogów edukacyjnych. Ocenie podlegają: a) praca na lekcji: odpowiedzi ustne, prace pisemne i graficzne wykonane przez uczniów, orientacja na mapie, aktywność na lekcji, doświadczenia, obserwacje, posługiwanie się modelami b) sprawdziany wiadomości i umiejętności po opracowanym dziale, zapowiedziane z tygodniowym wyprzedzeniem, przeprowadzone z użyciem kart pracy i testów, c) prace domowe, d) prace nadobowiązkowe, e) osiągnięcia w konkursach przedmiotowych (szkolnych i innych), f) współpraca w grupie, aktywność, g) zeszyt. 1

2 Narzędzia i czas sprawdzania osiągnięć uczniów. 1. Testy osiągnięć szkolnych (testy sprawdzające), tj. zbiory zadań dostosowanych do określonej treści nauczania w taki sposób, by na podstawie wyniku testu można było ustalić, w jakim stopniu treść ta jest opanowana przez ucznia 2. Krótka odpowiedz w formie pisemnej (kartkówka). 3. Odpowiedzi ustne dotyczące treści zadanych i nowych, oceniane wg znanych uczniom kryteriów. 4. Prace domowe. 5. Aktywność na lekcji, zaangażowanie, inicjatywa. 6. Wykonywanie zadań nadobowiązkowych (przeprowadzanie obserwacji i prostych doświadczeń). 7. Prawidłowe posługiwanie się pomocami dydaktycznymi. 8. Osiągnięcia w grach dydaktycznych, konkursach, quizach itp. 9. Samodzielnie wykonywane prace graficzne (mapy, wykresy, diagramy, itp.). Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny (kryteria oceniania). OSIĄGNIĘCIA UCZNIA WYMAGANIA WIEDZA UMIEJĘTNOŚCI AKTYWNOŚĆ Ocena niedostateczna braki w wiedzy są na tyle duże, nawet przy pomocy nauczyciela nie odmawia wykonywania iż nie rokują one nadziei na ich potrafi wykonać prostych poleceń poleceń wydawanych przez wymagających zastosowania treści usunięcie, nawet w dłuższym nauczyciela lub klasę, przyrodniczych w celach obserwacji i okresie czasu i przy pomocy prowadzenia prostych doświadczeń, jest nie zainteresowany pracą nauczyciela, nie potrafi powtórzyć nawet (tematem) na lekcji, wyraźny brak zainteresowania fragmentów opracowanego swoją postawą uniemożliwia przedmiotem, materiału, pracę innym. nie zna podstawowych pojęć nie rozumie prostych związków między poszczególnymi elementami przyrodniczych, środowiska przyrodniczego, nie opanował w stopniu człowiekiem a środowiskiem itp. minimalnym zagadnień nie rozumie przyczyn ani skutków poruszanych na lekcji. różnych praw rządzących organizmami środowiska przyrodniczego. 2

3 uczeń dysponuje niepełną, fragmentaryczną wiedzą określoną programem nauczania, przy pomocy nauczyciela potrafi wyjaśnić znaczenie prostych pojęć przyrodniczych, w minimalny sposób opanowuje zagadnienia omawiane na lekcjach, sporadycznie wykazuje się wybranymi wiadomościami z przyrody, poważne braki może usunąć w dłuższym okresie czasu. Dostateczna opanował podstawowe elementy wiadomości programowych pozwalające mu na zrozumienie najważniejszych zagadnień omawianych na lekcji, zna i rozumie podstawowe pojęcia, wyciąga proste wnioski z otrzymanych informacji, potrafi poprawić samodzielnie błędy merytoryczne popełniane w opracowaniach, gdy nauczyciel poczyni pewne uwagi. Przy pomocy nauczyciela lub kolegów potrafi wykonać proste polecenia wymagające zastosowania podstawowych umiejętności wymaganych w procesie uczenia się przyrody: opisywanie środowiska przyrodniczego, dostrzeganie związków między różnymi elementami środowiska przyrodniczego, rozróżnianie podstawowych typów źródeł informacji przyrodniczej, rozumienie prostego tekstu. Posiada kompetencje określone dla poziomu wymagań, a ponadto: dysponuje wiedzą i umiejętnościami, które umożliwiają mu uzupełnianie braków niezbędnych do dalszego kształcenia, potrafi posługiwać się mapą, potrafi wykonać proste zadanie pisemne lub praktyczne oparte na podręczniku lub innym źródle wiedzy, potrafi posługiwać się prostymi przyrządami pomiarowymi, potrafi posługiwać się planem, mapą i globusem, potrafi posługiwać się prostym sprzętem optycznym i laboratoryjnym, orientuje się w czasie i przestrzeni, jest biernym uczestnikiem zajęć, ale nie przeszkadza w ich prowadzeniu, włącza się do pracy pod nadzorem nauczyciela, przy pomocy nauczyciela (dużej) potrafi odtworzyć efekty pracy innych i odwzorować zaprezentowane przez kolegów ich elementy wiedzy. współpracuje z grupą w realizacji zadań przy wsparciu kolegów i nauczyciela, w czasie lekcji wykazuje się aktywnością sporadyczną, pracuje bez zapału, ale nie przeszkadza innym. 3

4 rozumie i zna większość zagadnień poruszanych na lekcji, zna i rozumie większość pojęć przyrodniczych, obserwuje przyrodę i wyciąga wnioski, prawidłowo posługuje się terminologią przyrodniczą, dobrze opanował wiedzę wymaganą programem, (choć czasem popełnia błędy), umie powtórzyć i uogólnić to, co słyszał od nauczyciela lub przeczytał w podręczniku i innych źródłach wiedzy. Bardzo dobra opanował materiał przewidziany programem, dysponuje wiedzą wykraczającą poza materiał podręcznika, zna i rozumie wszystkie pojęcia przyrodnicze wprowadzane na lekcji, potrafi się nimi posługiwać w sytuacjach poznawczych, rozwiązuje dodatkowe zadania i zlecone przez nauczyciela o średnim stopniu trudności. stosuje w życiu zasady higieny, rozpoznaje przy użyciu niezbędnych pomocy gatunki flory i fauny. Posiada kompetencje określone dla poziomu podstawowych, a ponadto: potrafi umiejętnie wykorzystać swoją wiedzę do uzasadnienie swego stanowiska, samodzielnie poszukuje różnych związków, dobrze posługuje się planem, mapą i globusem, przeprowadza doświadczenia chemiczne, potrafi samodzielnie opracować na piśmie zagadnienia przyrodnicze wskazane przez nauczyciela korzystając z różnych źródeł. Posiada kompetencje określone dla poziomu wymagań podstawowych i rozszerzających, a ponadto: sprawnie korzysta ze wszystkich dostępnych i wskazanych przez nauczyciela źródeł informacji, potrafi korzystać ze wskazówek nauczyciela, samodzielnie rozwiązuje problemy i zadnia, próbuje interpretować niektóre zagadnienia, potrafi poprawnie rozumować, potrafi dobrze argumentować czynnie uczestniczy w lekcji, wykonuje polecenia nauczyciela, aktywny na lekcji, choć nie jest pomysłodawcą, realizuje chętnie cudze pomysły, zadania powierzone przez grupę lub nauczyciela wykonuje samodzielnie, pomaga innym, nigdy nie przeszkadza na lekcji. wykazuje się aktywną postawą w klasie, formułuje własne opinie, bierze udział w debatach, dyskusjach, podejmuje i wykonuje zadania o charakterze dobrowolnym (ochrona środowiska najbliższego miejscu zamieszkania, pomoc ludziom starszym, opieka nad zwierzętami). 4

5 swoje wypowiedzi, oceniać zjawiska, procesy i wydarzenia oraz uogólniać zdobytą wiedzę. dysponuje wiadomościami znacznie wykraczającymi poza program nauczania, zawsze używa poprawnej terminologii przyrodniczej, z łatwością dostrzega związki przyczynowo skutkowe w zjawiskach przyrodniczych, przedstawia zintegrowane wiadomości z różnych źródeł informacji. krytycznie i kreatywnie analizuje wiadomości przyrodnicze pochodzące z różnych źródeł, wiąże teorię z praktyką, problemy przedstawiane na lekcji rozwiązuje w sposób twórczy, gromadzi materiały przydatne do pracy na lekcji, prezentuje wiedzę przyrodniczą na forum szkolnym i poza szkolnym. uczestniczy w konkursach o tematyce przyrodniczej w szkole i poza nią, inicjuje działania korzystne dla środowiska przyrodniczego, pełni różne role pracując w zespole, potrafi skutecznie porozumieć się w różnych sytuacjach, organizuje i niesie pomoc kolegom mającym trudności w nauce, proponuje rozwiązania nietypowe. Szczegółowe wymagania na poszczególne oceny: Klasa IV Dział programowy: Poznajemy nasze środowisko. : wyjaśnić pojęcia: krajobraz naturalny i krajobraz przekształcony przez człowieka rozpoznać elementy krajobrazu (ukształtowanie powierzchni, pogodę i klimat, skały, gleby, wody i roślinność) postępować w myśl zasad bezpieczeństwa na zajęciach terenowych. zorganizować sobie optymalne warunki nauki nazywa wszystkie zmysły i wykorzystuje je do obserwacji przyrody potrafi przy pomocy nauczyciela przeprowadzić proste doświadczenie oraz zanotować wynik 5

6 sporządzić zielnik. wykorzystuje zasady efektywnego uczenia się posługuje się prostymi przyrządami w celu dokonywania obserwacji, prawidłowo zbiera i porządkuje informacje, graficznie przedstawia wyniki informacji, określa zależności między cechami środowiska przyrodniczego a położeniem miejscowości i zajęciami ludności.. sporządza notatkę z prowadzonych obserwacji np. roślin, dostrzega związki między środowiskiem lokalnym a innymi regionami, opisuje krajobraz okolicy szkoły. potrafi prognozować wyniki obserwacji i doświadczeń. ocenia przydatność różnych źródeł wiedzy w poznawaniu przyrody. Dział programowy: Orientacja w terenie. Szkic, plan, mapa... posługuje się polskimi nazwami i skrótami kierunków. prawidłowo opisuje budowę kompasu. wyznacza kierunki główne w terenie za pomocą kompasu. wyznacza kierunki główne na mapie. odczytuje różne rodzaje skali, rozróżnia skale. prawidłowo wskazuje Polskę na mapie Europy. prawidłowo wskazuje na mapie Polski własne województwo.. wyznacza kierunki główne w terenie, wymienia sposoby wyznaczania kierunków w terenie. wyjaśnia zasadę działania kompasu, 6

7 wyjaśnia pojęcia: plan, mapa, rysuje plany prostych elementów, rozróżnia: plany, mapy, fotografie. wyjaśnia pojęcie: skala, posługuje się mapą turystyczną przy pomocy nauczyciela.. posługuje się międzynarodowymi nazwami i skrótami kierunków. wyznacza kierunki główne i pośrednie różnymi sposobami. wymienia elementy mapy, korzysta z legendy mapy. wykonuje pomiar i obliczenia odległości w linii prostej za pomocą mapy w dużej skali. wskazuje na mapie kraje sąsiadujące z Polską, posługuje się mapą polityczną. opisuje położenie własnej miejscowości. rozpoznaje właściwości magnesu rozpoznaje rodzaje map. prawidłowo orientuje mapę w terenie według obiektów i za pomocą kompasu, posługuje się planem miejscowości. zamienia skalę liczbową na mianowaną i odwrotnie, rozpoznaje różne rodzaje map, posługuje się mapą turystyczną, określa położenie Polski w Europie, posługuje się mapą administracyjną, wykonuje plany prostych przedmiotów. Dział programowy: Pogoda i klimat. dokonuje pomiaru temperatury powietrza, 7

8 odróżnia trzy stany skupienia wody, przestrzega zasad bezpiecznego zachowania się podczas burzy. rozpoznaje opady i osady atmosferyczne, rozróżnia: wiatromierz, deszczomierz. wymienia pory roku, opisuje cechy pogody w różnych porach roku. wymienia składniki powietrza, opisuje właściwości: tlenu, azotu, dwutlenku węgla. wyjaśnia pojęcie: pogoda, określa zasadę właściwego umieszczania termometru zaokiennego, opisuje zjawisko rozszerzalności cieplnej cieczy, dostrzega związki między różnicą temperatury a miejscem pomiaru. opisuje przyczyny powstawania wiatru, zapisuje warunki obserwacji, określa właściwości wody opisuje zjawiska fizyczne: piorun, grzmot, tęcza, odczytuje dla swojej miejscowości prognozę pogody z mapy telewizyjnej lub z prasy. wyjaśnia pojęcie: klimat, wymienia główne cechy klimatu własnego regionu.. oblicza średnią dobową temperaturę, opisuje warunki występowania wody w trzech stanach skupienia, opisuje procesy parowania i zamarzania wody, skraplania pary wodnej i topnienia lodu. opisuje obieg wody w przyrodzie na podstawie schematu, wyjaśnia znaczenie obiegu wody w przyrodzie, przedstawia za pomocą rysunku obieg wody w przyrodzie. porównuje i opisuje treści tabel i wykresów, określa temperaturę powietrza i wielkości opadów własnej miejscowości na podstawie mapy Polski. 8

9 potrafi doświadczalnie wykazać istnienie powietrza wyjaśnia doświadczalnie zjawisko rozszerzalności cieczy. określa prędkość wiatru w skali Bouforta korzystając z tabeli. ocenia rolę zjawisk atmosferycznych w życiu człowieka. posługuje się telewizyjnymi mapami pogody oraz mapami temperatury i opadów. odróżnia pojęcie pogody od klimatu, interpretuje zależność między klimatem a zachowaniem roślin i zwierząt rozpoznaje chmury, wyjaśnia, jak powstają chmury, wyjaśnia konieczność prowadzenia obserwacji pogody i badań meteorologicznych, wyjaśnia duże zróżnicowanie sezonowych zmian pogody w Polsce. Dział programowy: Człowiek i jego potrzeby życiowe. dokonuje podziału czynników i przedmiotów na ułatwiające życie i niezbędne do życia, klasyfikuje pokarmy ze względu na pochodzenie, potrafi odnaleźć na opakowaniu produktów informację o przydatności do spożycia, wykazuje, od czego zależą potrzeby pokarmowe ludzi. ocenia długość i warunki swojego snu. rozróżnia formy wypoczynku czynnego i biernego, podaje sposoby rozprzestrzeniania się chorób. jest przekonany o potrzebie szczepień ochronnych, wyjaśnia rolę odżywiania i jego znaczenie dla organizmu wymienia podstawowe składniki pokarmowe, wymienia zasady przechowywania i przygotowywania podstawowych produktów spożywczych wymienia zasady kupowania produktów spożywczych potrafi zaplanować zestaw produktów do własnego posiłku i uzasadnić ich dobór. wymienia przyczyny niewłaściwego żywienia 9

10 wymienia skutki nadużywania alkoholu dla zdrowia i życia człowieka, wyjaśnia wpływ palenia papierosów na palacza i jego otoczenie. potrafi zastosować reguły prawidłowego planu zajęć, wymienia korzyści, jakie daje kontakt z przyrodą odróżnia choroby zakaźne od innych, wymienia sposoby zapobiegania chorobom zakaźnym, wymienia sposoby zwalczania chorób zakaźnych. uzasadnia, że woda pokarm i powietrze to czynniki niezbędne do życia, uzasadnia rolę składników pokarmowych, ocenia własny sposób odżywiania. wykazuje wartość zdrowotną wypoczynku biernego i czynnego. podaje przykłady chorób wywoływanych przez bakterie i wirusy. potrafi przewidzieć wpływ zmian w środowisku na życie i zdrowie człowieka. przewiduje skutki spożywania produktów spożywczych w zależności od ich składu, pochodzenia i sposobu produkcji, planuje posiłki z uwzględnieniem zasad prawidłowego żywienia ocenia sposoby odżywiania się. przewiduje skutki niewłaściwego odżywiania się, interpretuje zależność między sposobem produkcji żywności a zdrowiem człowieka, uzasadnia potrzebę przestrzegania zasad prawidłowego odżywiania się. interpretuje zależność między nieregularnym trybem życia a niepowodzeniami w szkole, zmęczeniem i złym samopoczuciem. uzasadnia celowość stosowania szczepionek Dział programowy: Rozmnażanie się człowieka. wyjaśnia pojęcie: rozmnażanie, 10

11 podaje przykłady zwierząt jajorodnych i żyworodnych, ocenia znaczenie rozmnażania dla istnienia organizmów. rozróżnia organizmy jajorodne i żyworodne, rozpoznaje na rysunkach komórkę jajową i plemnik, wskazuje na schemacie narządy rozrodcze żeńskie i męskie, wyjaśnia, że istnienie rodziny związane jest z umiejętnością dawania a nie tylko brania. opisuje, jak przebiega rozwój zarodkowy i płodowy. wymienia etapy rozwoju dziecka i podaje po dwie cechy charakterystyczne dla danego okresu, wyjaśnia rolę właściwych relacji w rodzinie dla rozwoju człowieka. wymienia zmiany zachodzące u dziewczyn i chłopców w okresie dojrzewania, wymienia potrzeby organizmu w okresie dojrzewania, wymienia sposoby zapobiegania zarażeniu się AIDS, dokonuje podziału na rozmnażanie płciowe i bezpłciowe, określa, czym jest płód. rozróżnia pojęcia: dojrzałość płciowa i dojrzałość fizyczna, porównuje rozmnażanie płciowe i bezpłciowe. wymienia czynności narządów rozrodczych żeńskich i męskich, uzasadnia, że osiągnięcie dojrzałości psychicznej związane jest z atmosferą domu rodzinnego, z nabyciem odpowiedniej wiedzy, nawyków kulturalnych, odpowiedzialności, dojrzałości uczuciowej. podaje różnice między komórkami rozrodczymi, wymienia i argumentuje odpowiedzialność mężczyzny i kobiety za poczęcie dziecka. wymienia i argumentuje odpowiedzialność mężczyzny i kobiety za poczęcie dziecka. 11

12 Dział programowy: Człowiek i jego działalność. rozróżnia elementy krajobrazu wiejskiego, opisuje warunki życia ludności we własnej miejscowości. rozpoznaje główne rośliny uprawiane w najbliższej okolicy rozróżnia elementy krajobrazu miejskiego, określa na mapie położenie głównych miast w Polsce. opisuje warunki życia ludzi w mieście, wskazuje na mapie, opisuje położenie i funkcje Warszawy, wskazuje na mapie i opisuje położenie i funkcje Krakowa, wskazuje na mapie i opisuje położenie i funkcje Gdańska i Gdyni. rozróżnia elementy krajobrazu przemysłowego, rozpoznaje węgiel kamienny. odróżnia i opisuje właściwości metali i niemetali. wskazuje na mapie i opisuje położenie Katowic wyjaśnia pojęcia: odpady, ścieki, klasyfikuje użytki rolne, odczytuje z mapy formy użytkowania ziemi, wymienia główne rośliny żywieniowe uprawiane w Polsce, określa na mapie położenie Wyżyny Lubelskiej, wskazuje pochodzenie podstawowych artykułów spożywczych. porównuje krajobraz wiejski i miejski. wyjaśnia pojęcie: stolica określa dawne i obecne funkcje Krakowa porównuje krajobraz wiejski, miejski i przemysłowy, wyjaśnia pojęcie: smog, określa na mapie położenie Wyżyny Śląskiej, wymienia funkcje Katowic. wyjaśnia konieczność racjonalnego gospodarowania wodą i sortowania odpadów. 12

13 dostrzega związki między położeniem własnej miejscowości a zajęciami ludności. wymienia cechy środowiska sprzyjające rozwojowi rolnictwa, opisuje rodzaje zabudowy i rodzaje dróg występujących w mieście. posługuje się planem Warszawy, posługuje się planem Krakowa, posługuje się planem Gdańska i Gdyni, opisuje jak powstał węgiel kamienny, omawia zastosowanie metali. posługuje się planem Katowic rozpoznaje i opisuje zmiany w środowisku spowodowane przez rolnictwo. posługuje się mapą krajobrazową, ocenia zalety i wady życia ludności w mieście, rozumie problemy dotyczące usuwania ścieków i odpadów. wyjaśnia konieczność ochrony zabytków kultury. wymienia cechy miasta portowego wyjaśnia pojęcie: surowce mineralne, rozpoznaje i opisuje zmiany w środowisku spowodowane przez przemysł, posługuje się mapą krajobrazową. opisuje zmiany w krajobrazie Wyżyny Śląskiej, wskazuje główne miasta GOPu. dostrzega konieczność ochrony środowiska przed negatywnym wpływem przemysłu. wyjaśnia pojęcie: czarnoziemy. określa znaczenie surowców mineralnych i przemysłu dla gospodarki człowieka, wyjaśnia konieczność racjonalnego gospodarowania surowcami mineralnymi, wyjaśnia pojęcie: rekultywacja, Dział programowy: Warunki życia i zależności w przyrodzie.. 13

14 wymienia czynniki decydujące o różnorodności środowisk lądowych. rozpoznaje rodzaje skał występujących w okolicy szkoły. wymienia wypukłe i wklęsłe formy terenu odczytuje z map wysokość bezwzględną, rozpoznaje formy terenu występujące w okolicy szkoły. wskazuje na mapie położenie Tatr, wskazuje na mapie jeziora i wodospady w Tatrach, opisuje warunki życia w górach, wymienia piętra roślinności w górach, wyróżnia 4 warstwy lasu i przyporządkowuje im organizmy, rozpoznaje 4 gatunki zbóż oraz rośliny towarzyszące. wymienia rośliny jednoroczne i wieloletnie, podaje 2 przykłady przystosowań zwierząt do przetrwania zimy, podaje, skąd organizmy pobierają światło, wodę i dwutlenek węgla, układa prosty łańcuch pokarmowy, wyjaśnia pojęcie: środowisko i dokonuje podziału środowisk, podaje przykłady organizmów glebowych wpływających na strukturę i żyzność gleby. graficznie przedstawia wypukłe i wklęsłe formy terenu. wyjaśnia pojęcia: wysokość względna, wysokość bezwzględna. wymienia cechy krajobrazu wysokogórskiego. opisuje pogodę w górach, wymienia zagrożenia związane z wypoczynkiem w górach. rozpoznaje rośliny i zwierzęta występujące w Tatrach. rozpoznaje typ lasu, ocenia wpływ człowieka na lasy. wyjaśnia na przykładzie sosny wpływ wiatru i nasłonecznienia na rośliny, podaje przykłady wykorzystania wiatru przez rośliny wyjaśnia pojęcie: łańcuch pokarmowy, wyjaśnia rolę poszczególnych ogniw łańcucha pokarmowego, interpretuje zależności pokarmowe. 14

15 opisuje cechy skał podaje przykłady ich wykorzystania. wyjaśnia różnice między pagórkiem, wzgórzem i górą oraz między doliną i kotliną. wymienia cechy wyżyn, nizin, gór, odczytuje wysokość bezwzględną z mapy topograficznej. opisuje cechy rzeźby terenu w okolicy szkoły. wymienia czynniki wpływające na atrakcyjność turystyczną gór, charakteryzuje warunki panujące w każdej warstwie lasu, wykazuje wpływ lasu na środowisko. wymienia i uzasadnia przystosowanie roślin do pobierania energii słonecznej, porównuje czynniki różnych środowisk lądowych (np. lasu i pola). interpretuje zależność między ilością i różnorodnością organizmów a różnymi warunkami środowiska. oblicza wysokość względną, posługuje się mapami turystycznymi, porównuje krajobraz swojego regionu z krajobrazem Tatr. wyjaśnia występowanie pięter roślinnych w Tatrach, określa walory i znaczenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. wyjaśnia na przykładzie roślin jednorocznych i wieloletnich wpływ temperatury na rośliny, przedstawia w postaci rysunków schematycznych zmiany w pokroju sosny w zależności od wiatru i nasłonecznienia, wyjaśnia pojęcie: biocenoza, uzasadnia, że roślina jest producentem, a zwierzę konsumentem. dostrzega związki między wysokością nad poziomem morza a piętrami roślinnymi i gospodarką człowieka. ocenia stan zdrowotny lasów w najbliższej okolicy. uogólnia, że każdy organizm może żyć tylko w tym środowisku, do którego jest przystosowany. Dział programowy: Środowisko wodne. rozpoznaje rodzaje wód występujących w okolicach szkoły, 15

16 wymienia największe rzeki w Polsce, wskazuje je na mapie, wymienia największe i najgłębsze jeziora w Polsce wskazuje je na mapie, rozumie znaczenie wody dla życia, charakteryzuje czynniki środowiska wodnego, podaje przykłady roślin 3 stref wodnych, podaje 3 przykłady łańcuchów pokarmowych występujących w środowisku wodnym. wskazuje na mapie Krainę Wielkich Jezior Mazurskich, wyjaśnia niebezpieczeństwa związane z wypoczynkiem nad wodą. wskazuje na mapie Morze Bałtyckie, wymienia główne źródła pozyskiwania wody słodkiej we własnej miejscowości, wyjaśnia potrzebę utrzymania zbiorników wodnych w czystości. wyjaśnia pojęcia: rzeka główna, dorzecze, dopływ, wyjaśnia pojęcie: jezioro. wykazuje różnice pomiędzy warunkami życia w środowisku lądowym i wodnym. rozpoznaje wybrane zwierzęta związane ze środowiskiem wodnym, wymienia sposoby pobierania tlenu przez zwierzęta wodne. wykonuje schemat obiegu materii w przyrodzie opisuje krajobraz Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, rozpoznaje rodzaje brzegów: niski, wysoki, klif, opisuje krajobraz nadmorski. proponuje sposoby ochrony wód w najbliższej okolicy, uzasadnia, że każde miasto, każdy zakład przemysłowy powinny mieć oczyszczalnię ścieków, podaje sposoby oszczędnego użytkowania wody. uzasadnia znaczenie rzek w gospodarce człowieka, podaje przystosowania zwierząt do życia w wodzie, opisuje krążenie materii w przyrodzie. opisuje położenie Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, 16

17 wymienia walory turystyczne i gospodarcze Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. wskazuje na mapie i opisuje położenie krajobrazów nadmorskich, opisuje i rozpoznaje poszczególne odcinki rzek, opisuje znaczenie jezior w przyrodzie i gospodarce człowieka. podaje przystosowania roślin do życia w danej strefie, wyjaśnia związek między kształtem, ubarwieniem, rodzajem pokarmu a trybem życia ryb. wyjaśnia pojęcia: rezerwat, park krajobrazowy, wymienia walory turystyczne i gospodarcze Morza Bałtyckiego, określa zależności między skażonym powietrzem, glebą i wodą a istnieniem życia na Ziemi, wykazuje wpływ zanieczyszczenia ściekami komunalnymi i nawozami na natlenienie i przejrzystość zbiornika wodnego. wyjaśnia zagrożenia związane z osiedlaniem się w pobliżu rzek. samodzielnie planuje i rejestruje obserwacje zbiorowisk wodnych. graficznie przedstawia i wyjaśnia proces niszczenia brzegu klifowego. Dział programowy: Wpływ człowieka na przyrodę ochrona przyrody. wymienia odnawialne zasoby przyrody, prawidłowo zachowuje się na obszarach chronionych, wymienia formy ochrony przyrody, wskazuje na mapie krainę, w której mieszka. wymienia zasady bezpiecznego wypoczynku, nad wodami i w górach, latem i zimą. ocenia swój wpływ na środowisko i działania, które podejmie dla dobra środowiska, wykazuje na przykładach skutki dawnej i obecnej, działalności człowieka. 17

18 dostrzega konieczność tworzenia obszarów chronionych, rozpoznaje pomniki przyrody znajdujące się w najbliższe okolicy. prawidłowo wskazuje na mapie obszary chronione w Polsce, wymienia różnice między parkiem narodowym, krajobrazowym i rezerwatem. opisuje walory wypoczynkowe i krajoznawczo turystyczne własnego regionu, ocenia wpływ człowieka na środowisko, w którym mieszka. opisuje różne rodzaje turystyki, wymienia i wskazuje na mapie krainy geograficzne Polski, potrafi zaplanować i przeprowadzić proste prace na rzecz ochrony przyrody. wymienia i wskazuje na mapie parki narodowe w Polsce. ocenia walory turystyczne Polski, porównuje atrakcyjność krajoznawczo turystyczną różnych obszarów Polski, określa zależności między występowaniem skarbów przyrody i kultury a rozwojem turystyki. Klasa V Dział programowy: SUBSTANCJE W NASZYM OTOCZENIU wykonuje obserwacje i doświadczenia samodzielnie, na podstawie instrukcji, zapisuje wyniki obserwacji, podaje przykłady wykorzystania roztworów wodnych wyróżnia w otoczeniu mieszaniny jednorodne i niejednorodne, otrzymuje roztwory wodne, hoduje kryształy soli kuchennej. określa cechy istot żywych, wykazuje, że wszystkie organizmy zbudowane są z komórek, 18

19 rozróżnia komórki: roślinne, zwierzęce i grzybów, podaje przykłady organizmów samożywnych i cudzożywnych, wskazuje, czym i skąd rośliny pobierają potrzebne im substancje, określa cel doświadczenia i obserwacji dowodzi, że woda jest rozpuszczalnikiem, klasyfikuje mieszaniny do odpowiedniej grupy. rozdziela mieszaniny na składniki. rozumie, że cały świat zbudowany jest z drobin. uzasadnia, że kot jest organizmem. przestrzega reguł mikroskopowania. samodzielnie posługuje się mikroskopem i wykonuje preparat, wykonuje schematyczne rysunki komórek: roślinnej, zwierzęcej, grzyba i opisuje je dowodzi, że komórka to podstawowa jednostka budująca i czynnościowa organizmu. analizuje związek między skażeniem roślin ołowiem a ilością sprzedawanej benzyny bezołowiowej. formułuje wnioski z przeprowadzonych doświadczeń i obserwacji, porównuje różne substancje ze względu na ich właściwości. uzasadnia, że woda jest bardzo dobrym rozpuszczalnikiem dla wielu substancji. stosuje właściwe sposoby przy rozdzielaniu mieszanin. uzasadnia, dlaczego w doświadczeniu musi być punkt odniesienia w postaci zastawu kontrolnego. porównuje przemiany fizyczne i chemiczne dowodzi nieciągłości materii, interpretuje schemat organizacji materii. 19

20 Dział programowy: Cechy żywego organizmu wymienia potrzeby pokarmowe organizmów samożywnych i cudzożywnych, wymienia warunki fotosyntezy, przedstawia graficznie stan roślinności w swoim miejscu zamieszkania. interpretuje zależność między fotosyntezą, a życiem na Ziemi ocenia swój wpływ na roślinność. uzasadnia, że wyhodowany kryształ nie jest istotą żywą. dokonuje podziału świata żywego dokonuje podziału poznanych substancji na organiczne i nieorganiczne, porównuje potrzeby pokarmowe organizmów samożywnych i cudzożywnych. wskazuje wspólne i różniące cechy komórek roślinnych, zwierzęcych i grzybów, bada doświadczalnie warunki fotosyntezy wykazuje znaczenie warunków środowiskowych dla przebiegu fotosyntezy, interpretuje zależność między efektem cieplarnianym a szatą roślinną Ziemi, ocenia wpływ roślinności w swoim miejscu zamieszkania na ilość tlenu i dwutlenku węgla w powietrzu Dział programowy: RÓŻNORODNOŚĆ ORGANIZMÓW I ŚRODOWISK ICH ŻYCIA wyróżnia środowisko życia bakterii, 20

21 dokonuje podziału bakterii ze względu na sposób odżywiania. wyjaśnia na przykładzie zjawisko symbiozy, podaje przykłady chorób zakaźnych, podaje sposoby przechowywania żywności bez użycia konserwantów, wykazuje warunki najkorzystniejsze dla życia bakterii, wykazuje potrzeby pokarmowe saprofitów, pasożytów i symbiontów, dokonuje podziału bakterii na tlenowe i beztlenowe nastawia doświadczenie według instrukcji przeprowadza wywiad ocenia stan zbiorników wodnych w pobliżu miejsca zamieszkania wykonuje prosty schemat krążenia materii w przyrodzie z zaznaczeniem roli bakterii podaje przykłady korzystnego i ujemnego działania bakterii w przyrodzie i gospodarce człowieka, ocenia przydatność spożywania jogurtów, kefirów, zsiadłego mleka po przyjęciu antybiotyków. porównuje sposób odżywiania saprofitu, pasożyta, symbionta wykazuje rolę bakterii w procesie samooczyszczania się wód, dowodzi celowości budowy oczyszczalni ścieków. ocenia rolę bakterii w przyrodzie i gospodarce człowieka wykonuje schemat podziału komórki bakteryjnej i oblicza liczbę potomnych komórek. Dział programowy: Grzyby organizmy prawie wszystkich środowisk wyróżnia środowiska życia grzybów, 21

22 zakłada hodowlę pleśniaka białego, wykazuje warunki sprzyjające rozwojowi grzybów wykazuje rolę glonów i grzybów w życiu porostów, wskazuje sposoby unikania zarażenia się grzybicami, rozpoznaje najczęściej zbierane grzyby i ich trujące odpowiedniki wnioskuje, że pleśniak, drożdże, pieczarka są saprofitami, określa za pomocą skali porostowej stopień zanieczyszczenia dwutlenkiem siarki powietrza w lesie pod kierunkiem nauczyciela określa potrzeby życiowe drożdży uzasadnia, dlaczego nie można jeść spleśniałych produktów używa prawidłowo pojęć: komórka, grzybnia, owocnik, kapelusz, trzon, blaszki, rurki, zarodnik, plecha, mikoryza, uzasadnia, że porosty są organizmami symbiotycznymi. wyróżnia działalność korzystną i niekorzystną grzybów, określa mikoryzę jako symbiozę między grzybem a drzewem, uzasadnia konieczność ochrony wszystkich grzybów, uzasadnia, że zachowanie środowiska zależy m.in. od przestrzegania zasad grzybobrania. wykonuje samodzielnie badania stanu środowiska w miejscu zamieszkania za pomocą skali porostowej, porównuje stan środowiska w lesie i miejscu zamieszkania. dowodzi, dlaczego ciasto bez dodatku drożdży nie urośnie. wykonuje schematyczny rysunek budowy wewnętrznej porostu, wykazuje wpływ warunków środowiskowych na rozwój grzybów, uzasadnia, że pleśniak biały jest saprofitem. wykazuje związek między sposobem odżywiania a środowiskiem życia. wykazuje rolę porostów w sieci zależności pokarmowych tundry. wykazuje rolę grzybów w krążeniu materii. prognozuje stan lasu w swojej okolicy w najbliższej przyszłości, 22

23 interpretuje zależności między grzybami a drzewami wskazuje na zmniejszenie plonów w wyniku działalności grzybów pasożytów, ocenia stan środowiska w miejscu zamieszkania Dział programowy: Wodni producenci wnioskuje o samożywności glonów wskazuje na przystosowania glonów do samożywności, rozpoznaje glony w ich środowiskach życia, wykonuje schematyczne rysunki glonów i je opisuje, odróżnia glon kolonijny od wielokomórkowego. wykazuje rolę glonów dla przyrody i człowieka, uzasadnia wpływ glonów na natlenienie wody. wykazuje rozmieszczenie pionowe glonów w morzu. interpretuje zależność między przejrzystością wody a granicą bujnego życia. określa przyczyny i skutki zakwitu wody, wykazuje rolę glonów jako biowskaźników i ich rolę w samooczyszczaniu wód. Dział programowy: Między wodą a lądem 23

24 porównuje warunki życia w środowisku wodnym i lądowym, wymienia zalety życia w środowisku wodnym, wyróżnia tkankę okrywającą, mechaniczną i przewodzącą. wskazuje miejsca występowania mchów, wyróżnia środowisko życia paproci, wskazuje elementy budowy paproci, wyróżnia środowisko życia widłaków i skrzypów, wskazuje elementy budowy widłaka i skrzypu, rozróżnia plechowce i organowce, wskazuje przystosowania w budowie roślin do środowiska lądowego, wykazuje zdolność mchu do chłonięcia wody, rozpoznaje pospolite mchy, wykonuje rysunek schematyczny budowy zewnętrznej mchu i opisuje go. wymienia zastosowania torfu, wskazuje na mapie województwa miejsca występowania obszarów bagiennych, wskazuje na mapie parki narodowe, gdzie chronione są najpiękniejsze torfowiska. rozpoznaje pospolite i chronione gatunki paproci rozpoznaje pospolite i chronione gatunki widłaków i skrzypów uzasadnia potrzebę racjonalnej gospodarki zasobami nieodnawialnymi, interpretuje zależność między warunkami życia a bujnym rozwojem paprotników karbońskich. uzasadnia wytworzenie aparatów szparkowych, korzenia, oraz tkanek: mechanicznej, okrywającej i przewodzącej, uzasadnia, że opanowanie lądu przez rośliny jest możliwe dzięki przystosowaniu do tego środowiska, wykazuje cechy umożliwiające mchom życie na lądzie, wskazuje na przystosowania paproci do środowiska lądowego. 24

25 wykazuje, że zielenice są przodkami roślin lądowych, wskazuje przyczyny wysychania torfowisk, porównuje torfowisko wysokie i niskie. uzasadnia, dlaczego wszystkie gatunki widłaków podlegają ochronie. wykazuje konsekwencje powstania szaty roślinnej. interpretuje wpływ torfowisk na klimat stwierdza niewielkie znaczenie współczesnych paprotników. Dział programowy: Rośliny nasienne typowe rośliny lądowe wyróżnia elementy budowy zewnętrznej rośliny nasiennej, wyróżnia środowisko życia roślin nagonasiennych, rozpoznaje krajowe rośliny iglaste po igłach, szyszkach i pokroju, rozpoznaje kwiatostan męski i żeński, udowadnia, że rośliny nasienne to organowce, wymienia i określa funkcję, jaką pełnią przystosowania liści i łodygi do środowiska wykazuje zależność między lasami iglastymi a występującymi na północy zwierzętami i człowiekiem, wymienia zbiorowiska roślinne, w których rosną drzewa iglaste. używa właściwie pojęć: nagozalążkowe, nagonasienne, wiatropylne, wiatrosiewne, wykazuje rolę kosodrzewiny. wiąże wytworzenie nasion z powstaniem kwiatu, używa pojęć: zapylenie i zapłodnienie, opisując powstanie nasienia i szyszki określa za pomocą liczby roczników igieł świerka lub sosny pospolitej oddziaływanie zanieczyszczeń na środowisko w swoim najbliższym otoczeniu. działa na korzyść lasu wskazuje główne źródła emisji dwutlenku siarki i tlenków azotu. 25

26 ocenia, że nasienne lepiej przystosowały się do życia na lądzie. wyjaśnia, czym jest nasienie, używa właściwych pojęć, opisując budowę kwiatostanu żeńskiego i męskiego, wykonuje schematyczny rysunek nasienia sosny i opisuje go. wymienia i rozpoznaje chronione drzewa iglaste, uzasadnia, że sosna należy do roślin nagozalążkowych, nagonasiennych, wiatropylnych i wiatrosiewnych. wykazuje uniezależnienie procesu zapłodnienia od wody, podaje sposoby, jakie należałoby zastosować by Polska nie została bezleśną pustynią. wskazuje objawy i ocenia skutki oddziaływania zanieczyszczeń na drzewa iglaste. Dział programowy: Różnorodność roślin kwiatowych wyróżnia część podziemną i nadziemną rośliny, rozpoznaje system palowy i wiązkowy korzenia, określa funkcje korzenia na przykładach. rozpoznaje typy i rodzaje łodyg oraz podaje przykłady roślin. wykazuje przystosowania kwiatów do zapylania przez wiatr i zwierzęta, uzasadnia rolę kwiatu w rozmnażaniu płciowym, podaje przystosowania roślin do rozsiewania nasion i owoców, stosuje sposoby rozmnażania wegetatywnego. wykonuje rysunek schematyczny drzewa, wymienia szkodliwe substancje najczęściej emitowane w powietrze, 26

27 wyróżnia strefy korzenia, wyjaśnia, w jaki sposób formujemy żywopłoty, stwierdza przepływ wody przez łodygę, wykonuje schematyczny rysunek dolnej skórki liścia, określa swój sposób postępowania, przyczyniający się do zmniejszenia ilości pyłów w powietrzu, wykazuje rolę aparatu szparkowego. dowodzi celowości mycia kwiatów doniczkowych, określa funkcję poszczególnych elementów kwiatu uzasadnia znaczenie zapylenia krzyżowego wyjaśnia proces powstawania nasion i owocu. podaje przykłady zbiorowisk, wymienia czynniki kształtujące zbiorowiska, uzasadnia, że wypalanie traw jest niebezpieczne. wykonuje rysunek schematyczny korzenia, zaznaczając elementy budowy zewnętrznej, wyjaśnia funkcje poszczególnych stref korzenia. wykonuje i opisuje schematyczny rysunek liścia, wykazuje funkcje liścia, wykonuje schematyczny rysunek kwiatu i opisuje go, podaje przykłady kwiatu pojedynczego i kwiatostanu, interpretuje zależność między typem owocu a sposobem jego rozsiewania, uzasadnia, że po obcięciu wierzchołka pędu łodyga przestaje rosnąć na długość. wyróżnia liście ze względu na osadzenie i ułożenie ich na łodydze podaje przykłady roślin o kwiatach obupłciowych i rozdzielnopłciowych uzasadnia znaczenie rozmnażania wegetatywnego. uzasadnia wpływ rolnictwa na erozję gleby, wykazuje wymagania roślin i podaje przykłady gatunków, uzasadnia, dlaczego kreda, która jest nietrującym związkiem powoduje śmierć rośliny, 27

28 interpretuje zależność zapylenia niektórych roślin od jednego gatunku owadów. uzasadnia, dlaczego ilość nawozu podawana roślinom musi być ściśle określona, wykazuje wpływ budowy roślin, konkurencji i człowieka na kształtowanie zbiorowisk. Dział programowy: Orientacja na Ziemi określa kształt Ziemi wskazuje na mapie rozmieszczenie lądów i oceanów, na podstawie wykresów szereguje lądy i oceany od największego do najmniejszego. rozpoznaje na mapie: półwyspy, zatoki, cieśniny. wyznacza kierunki główne na kuli ziemskiej, globusie i mapach, określa półkule na globusie odczytuje szerokość geograficzną danego punktu na mapie odczytuje długość geograficzną danego punktu na mapie. opisuje osiągnięcia Krzysztofa Kolumba, Ferdynanda Magellana, Jurija Gagarina wyjaśnia, co to jest globus określa rozmiary Ziemi. wyjaśnia pojęcie linia brzegowa wyznacza południk miejscowy różnymi sposobami. wyjaśnia pojęcia: siatka geograficzna, siatka kartograficzna, wskazuje południki i równoleżniki na globusie i na mapach. wyznacza położenie geograficzne danego punktu na mapie. poprawnie określa wartość długości i szerokości geograficznej na mapie wyjaśnia pojęcia: rozciągłość południkowa, rozciągłość równoleżnikowa. wyjaśnia znaczenie odkryć Kolumba i Magellana, 28

29 opisuje wzajemne sąsiedztwo poszczególnych lądów i oceanów, wyjaśnia pojęcia: półwysep, morze, zatoka, cieśnina, morze przybrzeżne, morze śródziemne. wyjaśnia pojęcie miejscowy południk geograficzny, wyznacza południk miejscowy za pomocą kompasu wyznacza kierunki pośrednie na globusie. wyjaśnia pojęcie szerokość geograficzna wyjaśnia pojęcie długość geograficzna określa współrzędne geograficzne na globusie i mapie, odszukuje obiekty za pomocą współrzędnych geograficznych. określa położenie lądów i oceanów z uwzględnieniem półkul, wskazuje na mapie położenie lądów i oceanów uwzględniając ich wielkość w mln km 2. określa przyczyny urozmaicenia linii brzegowej, opisuje sposób obliczania rozciągłości południkowej i równoleżnikowej, wykonuje proste obliczenia rozciągłości południkowej i równoleżnikowej. informuje, kim był Eratostenes i wyjaśnia, czego dokonał, wyjaśnia znaczenie odkryć Eratostenesa rozumie przyczyny zniekształceń południków i równoleżników na mapach. określa współrzędne geograficzne z dokładnością do 10 kątowych. Dział programowy: Wysokość i głębokość w terenie i na mapie wskazuje na mapie przykłady nizin, wyżyn i gór, opisuje położenie własnej miejscowości względem wielkich form ukształtowania powierzchni. wymienia formy ukształtowania dna oceanów, wymienia rodzaje prądów morskich 29

30 wyjaśnia pojęcia: niziny, wyżyny, góry, depresja, poziomica, wyjaśnia pojęcia: szelf, wyspa, archipelag, rów oceaniczny opisuje sposoby przedstawiania ukształtowania powierzchni na mapach, posługuje się mapą topograficzną. prawidłowo interpretuje barwy na mapie hipsometrycznej, odczytuje ogólne cechy ukształtowania terenu za pomocą mapy hipsometrycznej Polski. wyjaśnia treści mapy batymetrycznej. wyjaśnia pojęcie prąd morski, odczytuje wysokość bezwzględną depresji, nizin, wyżyn, gór na świecie i w Polsce, posługuje się mapą hipsometryczną świata, korzysta z legendy mapy hipsometrycznej, odczytując różne formy ukształtowania lądów i oceanów. wskazuje na mapie położenie największych grzbietów oceanicznych, wskazuje na mapie położenie najgłębszych rowów oceanicznych i odczytuje ich głębokość. odczytuje i interpretuje mapę poziomicową. wymienia nazwy ciepłych i zimnych prądów morskich, wskazuje na mapie występowanie prądów morskich i opisuje ich wpływ na temperaturę powietrza i opady. wykonuje obliczenia wysokości względnych wybranych punktów, Dział programowy: Krajobrazy Europy wskazuje na mapie i omawia położenie Europy i Polski, wskazuje na mapie i omawia rodzaje wód oblewających Europę, wskazuje na mapie fizycznej Europy główne formy ukształtowania powierzchni Europy i Polski, 30

31 wskazuje na mapie: zlewisko, obszar bez odpływowy, wskazuje na schemacie rzeki: nurt, koryto, mielizna, zakola, starorzecza. pokazuje na mapie Europy Karpaty, wskazuje na mapie i opisuje położenie Alp, wymienia piętra roślinne w Alpach, pokazuje na mapie Europy Sycylię, pokazuje na mapie Europy Wyżynę Krakowsko Częstochowską, pokazuje na mapie Europy Wyżynę Bawarską, wskazuje na mapie i opisuje położenie Niziny Mazowieckiej, wymienia elementy doliny rzecznej pokazuje na mapie Europy Holandię, pokazuje na mapie Europy Nizinę Nadkaspijską, opisuje położenie Polski w Europie, opisuje położenie Europy względem równika, Zwrotnika Raka, północnego koła podbiegunowego. wskazuje na mapie największe pasma górskie Europy i najwyższe szczyty, podając ich wysokość. wyjaśnia pojęcie przełom rzeki, posługuje się mapą krajobrazową. wyjaśnia występowanie pięter roślinności w Karpatach wyjaśnia występowanie linii wiecznego śniegu. określa położenie Sycylii, wymienia i wskazuje na mapie wulkany Europy. rozpoznaje siarkę, opisuje cechy siarki wyjaśnia zjawiska krasowe na przykładzie Wyżyny Krakowsko Częstochowskiej omawia położenie Wyżyny Bawarskiej na podstawie mapy. opisuje i wyjaśnia krajobraz Pojezierza Fińskiego. opisuje położenie Holandii, wyjaśnia, co to są poldery. wyjaśnia, co to są: delta, półpustynie. wskazuje na mapie najbardziej wysuniętą część Europy na północ i na południe, wschód i zachód, 31

32 wskazuje na mapie największe wyspy, półwyspy, morza, zatoki i cieśniny Europy, opisuje umowną granicę między Europą a Azją. opisuje dolinę rzeki wymieniając elementy doliny, opisuje poszczególne piętra roślinne w Karpatach. opisuje poszczególne piętra roślinne w Alpach, wyjaśnia na podstawie rysunku budowę wulkanu. opisuje klimat śródziemnomorski i naturalną roślinność śródziemnomorską, posługuje się mapą turystyczną Wyżyny Krakowsko Częstochowskiej, opisuje formy gospodarki człowieka na Wyżynie KrakowskoCzęstochowskiej, opisuje formy gospodarki człowieka na Wyżynie Bawarskiej, opisuje działalność rzeki w dolinie, opisuje sposób zagospodarowania polderów opisuje roślinność Niziny Nadkaspijskiej, określa współrzędne geograficzne (szerokość) najbardziej wysuniętych części Europy na północ i na południe, opisuje ukształtowanie powierzchni Polski i Europy wyjaśnia wpływ ukształtowania powierzchni i klimatu na wody lądowe Europy. porównuje treść map krajobrazowych opisuje budowę Karpat, opisuje budowę Alp wyjaśnia pojęcia: pole firnowe, jęzor lodowcowy, opisuje proces przemiany śniegu w lód lodowcowy, opisuje wykorzystanie siarki porównuje krajobraz i wykorzystania gospodarcze Wyżyny Bawarskiej i Krakowsko Częstochowskiej. omawia walory Kampinowskiego Parku Narodowego porównuje krajobraz Pojezierza Fińskiego i Pojezierza Mazurskiego. wyjaśnia różnice w klimacie wybrzeża Holandii, Niziny Mazowieckiej i Niziny Nadkaspijskiej. oblicza rozciągłość południkową Europy, porównuje Alpy i Karpaty pod względem klimatu i roślinności. 32

33 wyjaśnia zależności między warunkami naturalnymi a atrakcjami turystycznymi regionu. Dział programowy: Krajobrazy Azji wskazuje na mapie położenie wielkich cywilizacji powstałych w Azji, wskazuje na mapie świata Azję, wymienia wody oblewające Azję i wskazuje je na mapie, wskazuje na mapie największe wyspy, półwyspy, morza, zatoki i cieśniny Azji. wskazuje na mapie najwyższe góry w Azji Himalaje, wskazuje na mapie pasma górskie w Azji, wskazuje na mapie wyżyny i niziny Azji. wskazuje na mapie najdłuższe rzeki Azji, wskazuje na mapie Nizinę Gangesu, wskazuje na mapie największą deltę świata, wskazuje na mapie Nizinę Chińską, wskazuje na mapie Wyżynę Lessową w Chinach, wskazuje na mapie i określa położenie Niziny Zachodniosyberyjskiej, wymienia charakterystyczne rośliny i zwierzęta dla strefy tundry, wymienia charakterystyczne rośliny i zwierzęta dla strefy tajgi. wymienia charakterystyczne rośliny i zwierzęta dla strefy stepu, wymienia główne rośliny uprawiane na stepach. wskazuje na mapie Wyżynę Tybetańską. wskazuje na mapie Himalaje i ich najwyższy szczyt, wymienia piętra roślinne w Himalajach, wymienia i wskazuje na mapie wielkie rzeki wypływające z Himalajów. podaje rolę, jaką odegrali M.Polo, oraz Polacy w poznawaniu Azji. opisuje położenie Azji względem równika i północnego koła podbiegunowego, wskazuje na mapie najbardziej wysuniętą część Azji na północ i na południe, wschód i zachód, wskazuje na mapie najwyższy szczyt w Himalajach i odczytuje jego wysokość, wskazuje na mapie największe i najgłębsze jeziora Azji. wyjaśnia pojęcie monsun, 33

34 wymienia rośliny uprawiane na Nizinie Gangesu, podaje znaczenie monsunów w życiu mieszkańców Azji. wymienia rośliny uprawiane na Nizinie Chińskiej. wyjaśnia pojęcie tundra, wyjaśnia, co to jest wieczna marzłoć. wyjaśnia pojęcie tajga wyjaśnia pojęcie step opisuje kontakty handlowe między Europą i Azją w starożytności, opisuje, jak Europejczycy poznawali Azję. opisuje warunki klimatyczne Niziny Gangesu, wyjaśnia, jak powstaje monsun letni a jak zimowy i jakie powietrze przynosi. opisuje warunki sprzyjające rozwojowi rolnictwa na Nizinie Chińskiej. opisuje formy gospodarki człowieka w tundrze. opisuje formy gospodarki człowieka w tundrze opisuje formy gospodarki człowieka na stepie, opisuje warunki życia i pracy Tybetańczyków. określa współrzędne geograficzne najbardziej wysuniętych części Azji, porównuje rzeki Europy i Azji, porównuje jeziora Europy i Azji, wyjaśnia wpływ ukształtowania powierzchni i klimatu na wody lądowe Azji. porównuje deltę Gangesu i Brahmaputry z deltami Wisły i Wołgi, porównuje warunki klimatyczne w Chinach i w Polsce, porównuje strefy klimatyczne Niziny Zachodniosyberyjskiej. wyjaśnia warunki klimatyczne Wyżyny Tybetańskiej, porównuje piętra roślinne w Himalajach, oblicza rozciągłość południkową Azji. opisuje rolę, jaką odegrali Polacy w wyprawach w Himalaje. 34

35 Dział programowy: Krajobrazy i środowiska roślinne podaje przykłady zbiorowisk, rozpoznaje niektóre zbiorowiska po gatunkach występujących tam roślin, wykazuje funkcje zieleni w mieście posługuje się mapą krajobrazową opisując rozmieszczenie krajobrazów na Ziemi, opisuje i wskazuje na mapie krajobrazowej strefy roślinne w Europie i Azji. określa zbiorowiska synantropijne, wyjaśnia wpływ szerokości geograficznej i wysokości nad poziomem morza na rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych na Ziemi, wskazuje w zbiorowiskach gatunki obce, określa inne czynniki różnicujące zbiorowiska roślinne: ilość wody oraz rozprzestrzenienie się człowieka i jego działalność gospodarcza. wykazuje związek istnienia człowieka na planecie z kondycją i różnorodnością szaty roślinnej. Klasa VI Dział programowy: Ziemia w układzie słonecznym wyznacza kierunki w terenie za pomocą Słońca, podaje rolę w historii astronomii Mikołaja Kopernika i Galileusza, wyjaśnia pojęcia: planeta, księżyc, gwiazda, meteor, kometa, wymienia planety Układu Słonecznego. 35

36 wyjaśnia pojęcia: sfera niebieska, horyzont, wyznacza kierunki w terenie za pomocą Gwiazdy Polarnej, prawidłowo wskazuje na sferze niebieskiej położenie zenitu, południka miejscowego. wyjaśnia znaczenie odkryć Kopernika i Galileusza wyjaśnia pojęcia: układ geocentryczny, teoria heliocentryczna, opisuje budowę Układu Słonecznego, opisuje wydarzenia, miejsca związane z działalnością Mikołaja Kopernika, wskazuje te miejsca na mapie. wyjaśnia znaczenie Słońca dla życia na Ziemi, opisuje wybrane cechy planet Układu Słonecznego opisuje wybrane cechy Ziemi, Słońca i Księżyca, Dział programowy: Ruchy Ziemi i ich następstwa wyjaśnia pojęcia: wschód Słońca, południe słoneczne, zachód Słońca, doba, określa położenie Słońca na sklepieniu niebieskim w różnych porach dnia. wyjaśnia pojęcie: ruch obrotowy, podaje czas trwania jednego obrotu Ziemi wokół własnej osi, wymienia daty zmian pór roku. podaje czas trwania pełnego obiegu Ziemi wokół Słońca. wskazuje na sklepieniu niebieskim położenie Słońca w południe w różnych porach roku. odczytuje z wykresów liniowych i wykresów słupkowych oraz z tabel najwyższe i najniższe temperatury powietrza i największe opady. 36

37 opisuje kierunek ruchu obrotowego Ziemi. wyjaśnia pojęcie: czas słoneczny miejscowy, wyjaśnia zależność między ruchem obrotowym a rachubą czasu oblicza różnice czasu słonecznego na podstawie długości geograficznej z pomocą nauczyciela. wyjaśnia pojęcia: czas strefowy, czas urzędowy, czas letni i zimowy. wykonuje obliczenia wysokości Słońca w południe w różnych porach roku z pomocą nauczyciela. wyjaśnia znaczenie pojęć: dzień polarny, noc polarna, wyjaśnia pojęcie: strefy oświetlenia Ziemi, wymienia i wskazuje na mapie strefy oświetlenia Ziemi. wyjaśnia pojęcie: astronomiczne pory roku, wyjaśnia pojęcie: strefy klimatyczne, wskazuje na mapie równik, zwrotniki, koła podbiegunowe, wymienia i wskazuje na mapie strefy klimatyczne Ziemi. wykonuje rysunek klimatogramu na podstawie danych z tabeli. wyjaśnia przyczyny zmian długości i kierunku cienia. odczytuje z rysunków różnice w wysokości Słońca w południe w różnych porach roku i różnych szerokościach geograficznych, wyjaśnia praktyczne znaczenie wprowadzenia czasu strefowego i urzędowego oraz czasu letniego i zimowego, opisuje dzienne drogi Słońca na podstawie rysunków. wyjaśnia pojęcia: orbita ziemska, rok przestępny, opisuje ruch obiegowy Ziemi odczytuje i interpretuje treść tabel i wykresów klimatycznych wyjaśnia przyczyny różnej prędkości liniowej różnych punktów na Ziemi, oblicza różnice czasów miejscowych na podstawie długości geograficznej, oblicza długość geograficzną na podstawie różnicy czasów miejscowych. oblicza różnice czasu słonecznego na podstawie długości geograficznej samodzielnie. wyjaśnia zależność między czasem strefowym a długością geograficzną, wyjaśnia zależności między ruchem obiegowym Ziemi a porami roku. wyjaśnia związki i zależności między ruchem obiegowym Ziemi a strefami oświetlenia Ziemi. opisuje wybrane cechy stref klimatycznych na Ziemi, 37