Dolina Biebrzy, teren przyrodniczo niezwykły

Transkrypt

1 j. r. e. taylor W północno-wschodniej Polsce, w dolinie rzeki Biebrzy zachował się do naszych czasów jeden z najcenniejszych obiektów przyrodniczych Europy. Jest to najbardziej naturalny w Polsce oraz w Europie Środkowej i Zachodniej kompleks torfowisk niskich Prof. Adam Pałczyński Dolina Biebrzy, teren przyrodniczo niezwykły Jan R.E. Taylor W dolinie Biebrzy spotkać można co trzecią roślinę naczyniową i co drugie zwierzę kręgowe z krajowej listy gatunków, w tym gatunki niezwykle rzadkie, będące gdzie indziej na skraju wymarcia. Przyczyną tego bogactwa jest zróżnicowanie uwodnienia w dolinie, naturalność biegu rzeki i związane z nią wiosenne zalewy oraz obecność mineralnych wyniesień wśród bagien, zwanych grądzikami, a z drugiej strony zachowane jeszcze do niedawna ekstensywne użytkowanie rolnicze części bagien, które wraz z naturą ukształtowało biebrzańską przyrodę. Biebrza i jej mokradła Mokradła należą do nielicznych ekosystemów, które, mimo wszechobecnej presji człowieka, zachowały cechy pierwotnej przyrody. Ich powierzchnia dramatycznie zmniejszyła się w Europie na skutek osuszania, które przybrało na sile na przełomie dwóch poprzednich stuleci i wynikało z zapotrzebowania na tereny użytkowane rolniczo. Te mokradła, które przetrwały, są ostoją wielu zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, a nawet całych zespołów cennych organizmów, stwarzając im korzystne warunki bytowania. Bardzo szczególną ostoją różnorodności fauny i flory są mokradła rozpościerające się w dolinie Biebrzy. Jest to największy kompleks torfowisk niskich w Europie Środkowej i Zachodniej, konkurujący powierzchnią jedynie z bagnami Polesia. Znaczna część doliny Biebrzy i sama rzeka na prawie całej swej długości są chronione jako największy w Polsce ( ha) park narodowy (Ryc..). Lodowiec i spływające z niego wody ukształtowały dolinę Biebrzy, nadając jej postać trzech basenów oddzielonych przewężeniami. Są to: basen górny (północny, powyżej Sztabina), basen środkowy (od Sztabina do Osowca) i dolny (południowy, od Osowca do ujścia Biebrzy do Narwi) (Ryc..). Basen górny stanowi stosunkowo wąska część doliny ( 3 km) o długości 40 km ze złożami torfu dochodzącymi do 3 6 m. Basen środkowy jest najszerszy, ma kształt trapezu o wymiarach 20 na 40 km i obejmuje sławne Czerwone Bagno. Stosunki wodne basenu środkowego zostały naruszone poprzez budowę w XIX wieku Kanałów: Augustowskiego, Rudzkiego i Woźnawiejskiego, co spowodowało przesuszenie tamtejszych torfowisk, których miąższość sięga obecnie 4,5 m. Najbardziej

2 dolina biebrzy, teren przyrodniczo niezwykły Lipsk Bagno Kuwasy (zmeliorowane) Czerwone Bagno Kan. Augustowski rz.biebrza Sztabin Basen górny Kan. Rudzki Kan. Woźnawiejski Goniądz Osowiec-Twierdza Basen środkowy Dolistowo Biebrzański Park Narodowy Warszawa Białystok rz.biebrza Gugny Bagno Ławki Basen dolny Granica Parku Bagna, łąki Las torfowiska Bagno Wizna (zmeliorowane) rz. Narew km ryc... Biebrza i Biebrzański Park Narodowy. 0 naturalny charakter ma basen dolny, który ciągnie się na odcinku 30 km osiągając 2 5 km szerokości. Rzeka płynie tu zakolami i tworzy liczne starorzecza, a pokłady torfu mają 2 m grubości. To tu rozpościera się Bagno Ławki (Fot..), najbardziej niedostępny obszar doliny będący na wiosnę miejscem lęgów rzadkich gatunków ptaków. Podstawowym źródłem bogactwa roślin i zwierząt w dolinie jest zróżnicowanie jej uwodnienia. Można powiedzieć, że praprzyczyną wszystkiego w dolinie Biebrzy jest woda.

3 j. r. e. taylor fot... Widok południowego basenu Biebrzy koło Burzyna w kierunku północnym. Rzeka płynie tu skrajem wysoczyzny. Zielony obszar przy rzece to teren immersyjny, z prawej torfowiska niskie Bagno Ławki ze śladami rowów melioracyjnych. Największe zielone wyniesienie grąd Łuczane. Fot. Cezary Werpachowski. Skąd się bierze woda w dolinie Biebrzy? Najbardziej oczywistym i zauważalnym źródłem wody w dolinie są wylewy Biebrzy, stanowiące atrakcję dla fotografików i turystów. Rzeka zaczyna wzbierać już jesienią, gdy po deszczach torfy całkowicie nasycą się wodą. Wczesną wiosną fala przyboru zatapia duże obszary basenu dolnego i ustępuje zwykle dopiero na przełomie kwietnia i maja. Po bardzo śnieżnych i mroźnych zimach zasięg zalewów dochodzi tam nawet do 5 km. Natomiast w basenie środkowym wylewy są niewielkie i praktycznie brak ich w basenie górnym. Mokradła powstające dzięki wodom zalewowym nazywane są fluwiogenicznymi i usytuowane są w przyrzecznym obszarze doliny Biebrzy. Drugim i jednocześnie ważniejszym źródłem uwodnienia bagien w dolinie jest podsiąkanie wód podziemnych z otaczających dolinę wysoczyzn. Mokradła zasilane w ten sposób nazywane są soligenicznymi, a typowym ich przykładem są torfowiska Bagna Ławki oraz torfowiska w okolicach Lipska w basenie górnym. Gdy woda zalewowa ustąpi w dolnym basenie,

4 dolina biebrzy, teren przyrodniczo niezwykły tereny przyległe do rzeki są bardziej suche niż oddalone na wschód obszary bliższe krawędzi Wysoczyzny Białostockiej, zasilane z niej wodami podziemnymi. Fakt ten odnotował już Zygmunt Gloger w czasie swego spływu Biebrzą w końcu XIX wieku, pisząc, że brzeg lewy (podlaski) [Biebrzy dop. J.R.E.T.] stanowi aż do samej Narwi rozległą nizinę łąk, które co do wartości siana mają najlepsze gatunki traw w pobliżu brzegów rzeki, w miarę zaś oddalenia od jej koryta, przechodzą w trzęsawiska i łąki błotne, zwane przez lud tutejszy bielami. Znacznie mniejsze znaczenie w dolinie Biebrzy mają mokradła powstające przez akumulację wody deszczowej bez większego dopływu wody ze zlewni. W takich warunkach powstają torfowiska ombrogeniczne, reprezentowane przez centralną część Czerwonego Bagna oraz bagno koło Skieblewa, na północ od Lipska. Strefowość roślinności i różnorodność flory Patrząc z lotu ptaka na dolinę Biebrzy lub przemierzając ją w poprzek, zauważymy strefowy układ roślinności (Ryc..2), który jest ukształtowany przez opisane warunki wodne. Układ ten świadczy o wysokim stopniu naturalności doliny i odróżnia ją od innych. W strefie najbliższej rzeki, okresowo zatapianej, zwanej immersyjną (Fot..2), zalewy trwają najdłużej, a wahania poziomu wody gruntowej dochodzą nawet do 3 m. Najbardziej typowymi zbiorowiskami w tej strefie są szuwary: szuwar trzcinowy i manny mielec. Za nimi, idąc od rzeki, rozpościerają się często zbiorowiska wysokich turzyc, np. turzycy zaostrzonej, tworząc rozległe łany. Jeszcze dalej, tam, gdzie zalewy trwają krócej, a po ich ustąpieniu utrzymuje się zabagnienie, rozpościera się druga strefa zbiorowisk immersyjno-emersyjnych (Ryc..2). Termin emersyjny oznacza, że w warunkach zalewu, rośliny płycej zakorzenione unoszą się wraz z podłożem na tafli wody. W strefie tej dominują turzycowiska turzycy sztywnej, które ciągną się kilometrami i zajmują prawie ha. W miejscach krócej zalewanych turzycę sztywną zastępuje turzyca tunikowa. Obie te turzyce tworzą charakterystyczne kępy (Fot..3), czasem sięgające m wysokości, między którymi często brak jest innych roślin. W zależności od pory roku stoi tam woda albo widać torf przykryty jedynie starymi liśćmi turzyc. Wody zalewowe nie docierają do kolejnej strefy, emersyjnej. Silne zabagnienie wynika tutaj z zasilania wodami podziemnymi z wysoczyzn i umożliwia rozwój zbiorowisk mszysto-turzycowych i mechowiskowych, złożonych z mchów brunatnych i niskich gatunków turzyc (Fot..4). Występuje tu wiele bardzo rzadkich gatunków mchów oraz innych roślin, takich jak gnidosz królewski, wełnianeczka alpejska czy lipiennik Loesela. Mechowiska należą do 5 zbiorowisk występujących w dolinie Biebrzy uznanych jako cenne w skali europejskiej (wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej). 2

5 j. r. e. taylor immersyjna Strefy BASEN DOLNY immersyjnoemersyjna emersyjna brzeżna szuwar turzycowisko turzycowisko mszyste mechowisko ols koryto torf podłoże mineralne BASEN ŚRODKOWY immersyjna immersyjno-emersyjna emersyjna brzeżna namuł immersyjno - emersyjna emersyjna BASEN GÓRNY ryc..2. Strefowość doliny Biebrzy. Źródło: Pałczyński 988, zmienione. Ostatnią, brzeżną strefę roślinną tworzą bagienne olszyny (olsy) uformowane na skraju doliny (Fot..5). Najczęściej spotykany nad Biebrzą ols porzeczkowy tworzy olsza czarna z niewielkim udziałem brzozy omszonej, a w warstwie krzewów porzeczka czarna i kruszyna pospolita. Olsy charakteryzują się bardzo szczególną kępkowo-dolinkową strukturą. Olsze, pojedynczo lub po kilka, rosną na kępach, często bardzo wysokich. Szyje korzeniowe tych drzew wyniesione są 3

6 dolina biebrzy, teren przyrodniczo niezwykły fot..2. Strefa immersyjna doliny Biebrzy koło Burzyna. Fot. Janusz Kupryjanowicz. fot..3. Kępowa struktura turzycowiska. Fot. Grzegorz Grzywaczewski. 4

7 j. r. e. taylor fot..4. Strefa emersyjna doliny Biebrzy zbiorowisko mszysto-turzycowe. Fot. Grzegorz Grzywaczewski. fot..5. Olszyna bagienna wiosną. Fot. Janusz Kupryjanowicz. 5

8 dolina biebrzy, teren przyrodniczo niezwykły wysoko, a korzenie przerastające kępy często widać po ich bokach. W zagłębieniach między kępami, w tzw. dolinkach, wiosną stoi woda, ale system korzeniowy olszy jest bardzo odporny na okresowe odcięcie od tlenu atmosferycznego. W dolinkach tych kwitną wiosną kosaciec żółty i knieć błotna. Taki strefowy układ szaty roślinnej (strefowość poprzeczna, tzn. w poprzek doliny) jest najlepiej widoczny w dolnym basenie Biebrzy. W basenie górnym i środkowym strefowość ta została zaburzona przez ingerencję człowieka w układ hydrologiczny doliny. W basenie środkowym polegała ona na wykopaniu Kanałów Rudzkiego i Woźnawiejskiego, odprowadzających duże ilości wody do Biebrzy. Strefowość może też być urozmaicona przez obecność piaszczystych śródbagiennych wyniesień nazwanych grądzikami lub grądami. Grądziki są porośnięte roślinnością trawiastą lub lasem i stanowią oazy suchego gruntu wśród rozległych biebrzańskich mokradeł. Udział opisanych stref roślinnych ulega zmianie w miarę przemieszczania się w górę biegu Biebrzy (Ryc..2). Strefa immersyjna oraz strefa olszyn bagiennych na skraju doliny stopniowo zanika, rozszerza się natomiast strefa emersyjna. Strefowość szaty roślinnej oraz rozległość i naturalność biebrzańskich bagien jest ważnym czynnikiem decydującym o ich różnorodności florystycznej (Tab..). Stwierdzono tu występowanie blisko tysiąca gatunków roślin nasiennych i 28 gatunków paprotników. W podmokłej dolinie Biebrzy zaskakuje liczba gatunków grzybów zlichenizowanych (porostów), wśród których są i relikty puszczańskie. We florze doliny Biebrzy znajdujemy sześć gatunków roślin zagrożonych w krajach Unii Europejskiej i wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Jednym z nich jest obuwik pospolity, którego populacja w dolinie Biebrzy jest najliczniejsza w Polsce co roku na grądzikach pojawia się tu ponad pędów tego storczyka. Te mineralne wyniesienia są miejscem występowania także wielu innych cennych i rzadkich gatunków roślin. Obecność grądzików w biebrzańskim krajobrazie jest drugim czynnikiem decydującym o bogactwie flory (jak również fauny; zob. Rozdział 2). Zajmują one razem mniej niż % powierzchni doliny, a botanicy odnotowali na nich 2/3 występujących w dolinie gatunków roślin. 6

9 j. r. e. taylor fot..6. Symbole biebrzańskiej fauny: łoś, batalion i wodniczka. Fot. Marek Konarzewski (łoś i batalion) i Janusz Kupryjanowicz (wodniczka). Specyfiką biebrzańskiej flory jest obecność elementów borealnych (gatunków pochodzenia północnego) i reliktów glacjalnych (pozostałości z okresu lodowcowego), reprezentowanych m.in. przez brzozę niską, wierzbę lapońską, wełnianeczkę alpejską, gnidosza królewskiego i wielosiła błękitnego. Ich występowaniu sprzyja charakterystyka tutejszego klimatu. Średnia roczna temperatura Polski północno-wschodniej jest o 3 4 C niższa niż na zachodzie kraju. Dodatkowo, na terenach bagiennych typowe jest występowanie silnych nocnych spadków temperatury, co powoduje większą liczbę dni z przymrozkami niż na otaczających dolinę wysoczyznach. W efekcie, sezon wegetacyjny w dolinie Biebrzy jest nawet do trzech tygodni krótszy od średniej krajowej. Bogactwo świata zwierząt Zróżnicowanie szaty roślinnej i siedlisk w dolinie Biebrzy zapewnia dogodne warunki życia dużej liczbie gatunków zwierząt. Wykazano, że wszystkie lepiej poznane na tym terenie grupy systematyczne zwierząt są reprezentowane przez 47 67% gatunków występujących na terenie naszego kraju (Tab..). Symbolem biebrzańskich bagien jest bezsprzecznie łoś (Fot..6), którego tutejsza populacja oceniana jest na ok. 600 osobników i jest najliczniejszą w Polsce. Łoś jest zapewne największą atrakcją turystyczną Biebrzańskiego Parku Narodowego, zwłaszcza że łatwo go spotkać i obserwować, choćby jadąc Carską Drogą 7

10 dolina biebrzy, teren przyrodniczo niezwykły przez dolny basen Biebrzy. W dolinie Biebrzy występują także prawie wszystkie gatunki krajowych drapieżników, na czele z wilkiem, który znalazł bardzo dobre warunki bytowania, zwłaszcza w basenie środkowym i dolnym. Prowadzi on bardzo skryty tryb życia, ale jego tropy i resztki ofiar są często spotykane na biebrzańskich szlakach. Typowym mieszkańcem brzegów Biebrzy i jej dopływów jest wydra. Obok łosia, jednego z największych naszych ssaków, pospolitymi mieszkańcami doliny są najmniejsze krajowe ssaki owadożerne ryjówki. Najmniejsza z nich, ryjówka malutka, waży zaledwie 3 4 gramy, a więc razy mniej niż łoś. Spośród gryzoni należy wymienić nornika północnego, najbardziej typowego mieszkańca rozległych torfowisk niskich, chętnie budującego swe gniazda w kępach turzyc, oraz bobra, od którego pochodzi obecna nazwa rzeki Biebrzy (dawniej: Biebra lub Bobra). Bogata nad Biebrzą jest fauna nietoperzy. Stare forty w Osowcu są największym w północno-wschodniej Polsce zimowiskiem mopka i największym w kraju zimowiskiem nocka łydkowłosego. Bagna biebrzańskie są jednak przede wszystkim znane jako raj dla ptaków, zwłaszcza w okresie wiosennych przelotów. Rozległe rozlewiska Biebrzy są wówczas dla nich miejscem odpoczynku i żerowania przed dalszą drogą na lęgowiska. Przeprowadzone w latach liczenia na 5-km odcinku rzeki w dolnym basenie wykazały w pierwszej połowie marca średnio 8 tys. ptaków, a w drugiej 5 tys. W tym czasie najliczniej przelatują gęsi, zwłaszcza białoczelne, tworzące stada do 2 tys. osobników, oraz kaczki, spośród których najliczniej reprezentowane są świstuny. Potem, w kwietniu i pierwszej połowie maja, gdy w rozlewiskach pojawia się bogactwo rozmaitych bezkręgowców, przychodzi czas migracji ptaków siewkowatych: czajek, rycyków, brodźców krwawodziobych. Wielką atrakcją są wówczas bataliony (Fot..6), których liczebność osiąga maksimum na początku maja. Na groblach i wyniesieniach wśród rozlewisk, gdzie gromadzą się na toki, można wówczas podziwiać wielkie zróżnicowanie godowego upierzenia samców i ich widowiskowe utarczki. Niezwykle długa lista gatunków ptaków gnieżdżących się nad Biebrzą obejmuje aż 84% krajowych gatunków lęgowych (Tab..). Najcenniejszy zespół ptaków związany jest z otwartymi turzycowiskami. Występuje tam dubelt, sowa błotna, cietrzew i wodniczka, dla których dolina Biebrzy jest kluczową ostoją w Polsce. Wodniczka, niewielki ptak wróblowaty (Fot..6), jest gatunkiem globalnie zagrożonym, który nad Biebrzą znajduje optymalne warunki do lęgów na niezalewanych kępowych turzycowiskach. Szacuje się, że gnieździ się tu 80% polskiej populacji i ok. 20% populacji światowej tego gatunku. Trzecim po batalionie i wodniczce sztandarowym gatunkiem doliny Biebrzy jest orlik grubodzioby, który zakłada gniazda w bagiennych lasach w pobliżu rozległych torfowisk. Dolina Biebrzy jest jedynym miejscem lęgowym tego gatunku w Polsce i ostatnim w Europie Środkowej. Innymi rzadkimi gatunkami gnieżdżącymi się 8

11 j. r. e. taylor Liczba gatunków % gatunków krajowych Porosty Paprotniki Nasienne Pająki Ważki Chrząszcze ryjkowce Motyle dzienne sówkowate Ryby Płazy i gady 8 67 Ptaki 278 (9) Ssaki tab... Bogactwo gatunkowe wybranych grup organizmów stwierdzonych na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego (liczba gatunków ptaków dotyczy całej doliny Biebrzy). Przy ptakach podano w nawiasie liczbę gatunków gniazdowych. 64 (84) w lasach, a żerującymi na otwartych fragmentach doliny, są puchacz, bielik i orlik krzykliwy. Różnorodność zbiorników wodnych w dolinie Biebrzy sprawia, że można tu spotkać wszystkie nasze niżowe gatunki płazów. Mimo że liczebność tych zwierząt niepokojąco maleje w Europie, dolina co wiosnę rozbrzmiewa chórami żab. Naturalność koryta Biebrzy, obecność wielkiej liczby bardzo zróżnicowanych starorzeczy i wiosennych zalewów wpływa także na obfitość fauny ryb. Dla wielu ich gatunków starorzecza są dogodnym miejscem rozrodu i wzrostu narybku, jak również zimowania, a zalewane łąki to miejsce tarła szczupaka, wzdręgi i jazia. Zarówno w Biebrzy, jak i jej dopływach bardzo pospolita jest rzadka gdzie indziej różanka, której samice składają jaja do jam skrzelowych małży. Najliczniejszą i najmniej rozpoznaną grupą zwierząt w dolinie Biebrzy są bezkręgowce. Stosunkowo najwięcej wiemy o pająkach, motylach dziennych i ważkach. Liczbą gatunków pająków (Tab..) Biebrzański Park Narodowy wyprzedza wszystkie inne nasze parki narodowe i krajobrazowe. Najwięcej występuje ich na turzycowiskach, zwłaszcza mechowiskach, ale także na piaskowych murawach grądzików. Jest wśród nich bardzo dużo gatunków rzadkich, a dla siedmiu z nich dolina Biebrzy jest jedynym miejscem występowania w Polsce. Nie tylko topik, ale i wiele gatunków zaliczanych do lądowych, świetnie radzi sobie na terenach zalewowych. Są one w stanie schodzić pod wodę i zimować w zalanych 9

12 dolina biebrzy, teren przyrodniczo niezwykły 20 Glony Nicienie Skoczogonki Błonkoskrzydłe Muchówki Gatunek Oedogonium excitans (zielenica) Oedogonium viaticum (zielenica) Wilsonema longicaudatum Isotomiella hygrophila Adelixysta sawoniewiczi (galasówka) Arotrephes brevicauda (gąsienicznik) Rhytura europeator (gąsienicznik) Xorides flavotibialis (gąsienicznik) Xorides ilignus (gąsienicznik) Campylocheta mariae (rączyca) tab..2. Nowe dla nauki gatunki odkryte nad Biebrzą. wodą i zamarzniętych mchach. W ten sposób zimują samice larinii Jeskowa, pająka pospolitego na biebrzańskich mokradłach, a znanego poza Biebrzą tylko znad węgierskiego Balatonu i syberyjskich bagien Jeniseju. Bogactwo gatunkowe motyli nocnych koncentruje się na otwartych terenach torfowisk niskich oraz na grądzikach, które są ponadto, obok wilgotnych łąk, głównym miejscem występowania motyli dziennych. Na grądzikach zajętych przez zbiorowiska leśne o charakterze grądowym spotkać można niepylaka mnemozynę. Park jest największą ostoją tego motyla w niżowej części jego zasięgu w Polsce. Bogactwo gatunków bezkręgowców, a także roślin niższych doliny Biebrzy czeka nadal na swych odkrywców. O tym, jak wiele jest jeszcze do zrobienia, świadczy choćby liczba gatunków nowych dla nauki opisanych z tego terenu (Tab..2). Warto zaznaczyć, że większość gatunków zestawionych w Tabeli.2 została stwierdzona w bardzo uczęszczanych miejscach Parku. Dla przykładu, dwa nowe gatunki glonów znaleziono w rowie przy Carskiej Drodze, głównej arterii turystycznej południowego basenu Biebrzy. Rozległe tereny doliny kryją więc z pewnością niepoznaną jeszcze różnorodność i wiele przyrodniczych niespodzianek. Ochrona i zagrożenia Przyrodnicze walory doliny Biebrzy były doceniane już w okresie międzywojennym. W latach 20. w środkowym basenie Biebrzy utworzono dwa rezerwaty przyrody: Czerwone Bagno dla ochrony ostoi łosia oraz Grzędy dla zachowania naturalnych lasów grądowych. Jednak niedługo potem, w latach , osuszono dla celów rolniczych 4 tys. ha torfowisk Bagna Kuwasy (Ryc..). Zaraz po wojnie zaczęto znowu bardzo poważnie rozpatrywać plany osuszenia doliny Biebrzy. W roku 960 rozpoczęto zakrojone na wielką skalę prace melioracyjne na Bagnie Wizna poniżej ujścia Biebrzy do Narwi (Ryc..), tnąc prawie 6 tys. ha torfowisk siecią rowów odwadniających. Także w latach 60. zmeliorowano torfowiska wschodniej części górnego basenu Biebrzy, zakończono melioracje bagna Kuwasy oraz przygotowano projekt melioracji pozostałych bagien z wyłączeniem jedynie Czerwonego Bagna. Plany te na szczęście nie zostały urzeczywistnione, nie tylko z powodu braku funduszy, ale przede wszystkim ze względu na rosnącą świadomość unikalnych wartości przyrodniczych tego terenu. Dzięki usilnym staraniom wielu entuzjastów Biebrzy w roku 989 utworzono Biebrzański Park Krajobrazowy, a dnia 9 września 993 roku rozporządzeniem Rady Ministrów

13 j. r. e. taylor powołano Biebrzański Park Narodowy. Dolina Biebrzy została również włączona do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, która chroni najcenniejsze ekosystemy w Unii Europejskiej. Są tu dwa częściowo pokrywające się obszary tej sieci: specjalny obszar ochrony siedlisk Dolina Biebrzy o powierzchni ha oraz obszar specjalnej ochrony ptaków Ostoja Biebrzańska ha. Sam fakt utworzenia Parku nie usunął jednak dwóch podstawowych zagrożeń dla bioróżnorodności doliny Biebrzy. Pierwszym z nich jest przesuszenie mokradeł. XIX-wieczne i późniejsze melioracje spowodowały trwałe obniżenie poziomu wód gruntowych na dużych obszarach doliny, zwłaszcza w basenie środkowym. Prowadzi to do osłabienia procesu akumulacji torfu i do jego mineralizacji. Z przesuszonych siedlisk znikają gatunki bagienne. Drugim zagrożeniem jest ekspansja zarośli na bagnach. Krajobraz doliny był przez wieki kształtowany poprzez ręczne wykaszanie rozległych jej obszarów i wypas bydła. To ekstensywne użytkowanie stabilizowało otwarte zbiorowiska turzycowe i turzycowo-mszyste i zapewniało byt związanym z nimi cennym gatunkom, takim jak wodniczka. Zaprzestanie wykaszania bagien przez rolników spowodowało ekspansję zarośli wierzbowo-brzozowych, a w dalszej kolejności rozwój roślinności leśnej, zwykle brzezin, zmniejszając w efekcie różnorodność gatunkową. Od początku lat 60. do końca poprzedniego stulecia powierzchnia otwartych obszarów w Parku skurczyła się o ok. 25%. Ta wtórna sukcesja roślinności przyspiesza jeszcze osuszenie terenu z uwagi na zwiększone odparowywanie wody przez dużą powierzchnię liści krzewów i drzew. Aby zapobiec utracie bezcennych walorów doliny, w Parku realizowanych jest szereg programów czynnej ochrony, mających na celu poprawienie stosunków wodnych poprzez zmniejszenie odpływu wody z bagien oraz powstrzymanie ich zarastania poprzez mechaniczne wykaszanie. Niektóre z tych programów zostały opisane w Rozdziale 22. wybrana literatura Dyrcz A., Werpachowski C. (red.) Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego. Monografia. Biebrzański Park Narodowy, Osowiec-Twierdza. Pałczyński A Bagna Biebrzańskie. Liga Ochrony Przyrody, Warszawa. 2