35/2010/1 2. EDITOŘI ZDENĚK MĚŘÍNSKÝ et PAVEL KOUŘIL

Transkrypt

1 35/2010/1 2 EDITOŘI ZDENĚK MĚŘÍNSKÝ et PAVEL KOUŘIL MASARYKOVA UNIVERZITA, FILOZOFICKÁ FAKULTA, ÚSTAV ARCHEOLOGIE A MUZEOLOGIE MUZEJNÍ A VLASTIVĚDNÁ SPOLEČNOST V BRNĚ VÝCHODOČESKÉ MUZEUM V PARDUBICÍCH A UNIVERZITA PARDUBICE ARCHEOLOGICKÝ ÚSTAV SLOVENSKEJ AKADÉMIE VIED NITRA ARCHEOLOGICKÝ ÚSTAV AKADEMIE VĚD ČR, BRNO, v. v. i. BRNO 2010

2 Vydáno v rámci grantu Archeologického ústavu Slovenskej akadémie vied Nitra VEGA 2/0182/09 a výzkumných záměrů Ústavu archeologie a muzeologie FF MU, Brno MSM a Archeologického ústavu AV ČR, Brno, v. v. i., AVOZ REDAKČNÍ RADA prof. PhDr. ZDENĚK MĚŘÍNSKÝ, CSc. (MVS a ředitel ÚAM FF MU, Brno), předseda doc. PhDr. PAVEL KOUŘIL, CSc. (ředitel ARÚ AV ČR, Brno, v. v. i.), místopředseda prof. PhDr. JAN KLÁPŠTĚ, CSc. (ředitel ÚPRAV FF UK a pracovník ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i.) prof. PhDr. ALEXANDER RUTTKAY, DrSc. (pracovník ARÚ SAV a profesor FF UKF v Nitre) doc. PhDr. MICHAL SLIVKA, CSc. (KA FF UKO v Bratislave) prof. PhDr. PETR SOMMER, CSc., DSc. (ředitel CMS a pracovník ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i.) Univ.-Prof. Dr. FALKO DAIM (generální ředitel RGZM Mainz, SRN) prof. dr. hab. JERZY PIEKALSKI (Instytut archeologii, Wydzial Nauk Historicznych i Pedagogicznych, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, Polsko) Prošlo recenzním řízením Na přední straně obálky: Sedm etap života (viz Měchurová, Z.: Středověký svět dětí a her v archeologických pramenech) Masarykova univerzita ISBN ISSN

3 Muszla pielgrzymia z Góry Zamkowej w Cieszynie nowy punkt na mapie dróg do grobu św. Jakuba w Composteli JANA GRYC ANDRZEJ M. WYRWA Poutní mušle ze Zámecké hory v Cieszyně nový bod na mapě cest ke svatému Jakubovi v Compostelle Abstrakt: Příspěvek prezentuje fragment poutní mušle nalezené na Zámecké hoře v Cieszyně v roce Mušle nalezená v druhotné poloze u rotundy sv. Mikuláše a Václava mohla pocházet z některého z porušených kostrových hrobů z pohřebiště nacházejícího se u ní. Toto pohřebiště lze však pouze rámcově datovat do 11. (?) 15. století. Příspěvek shrnuje také dosavadní české i polské nálezy tohoto druhu. Chronologicky spadají do období mezi stoletím. Klíčová slova: Cieszyn poutnictví mušle sv. Jakuba. Pilgrimage Shell from Góra Zamkowa, Cieszyn a New Landmark on the Map of Pilgrimage Routes of St. James to the Apostle s Shrine in Santiago de Compostela Abstract: The contribution presents a fragment of a pilgrimage scallop shell found at Góra Zamkowa in Cieszyn, Poland in The shell, dug up in a secondary position by the Rotunda of Sts. Nicholas and Wenceslas, may come from a skeletal grave associated with a burial ground situated nearby, later disturbed. The burial ground can be dated approximately to the 11 th (?) 15 th century. The contribution also summarises the existing Czech and Polish finds of this kind, spanning the 13 th and 15 th centuries. Key words: Cieszyn pilgrimage routes St. James shell. Pielgrzymka jako peregrynacja inspirowana religijnie kojarzona jest zazwyczaj z chrześcijaństwem, choć nie jest ona ekskluzywnym zjawiskiem tylko tej religii. W ciągu wieków sprawy wiary bywały motywem podróżowania we wszystkich niemal wielkich religiach (judaizmie, islamie). Chrześcijańscy pątnicy, w pełnym tego słowa znaczeniu, pojawiają się na europejskich szlakach stosunkowo późno, dopiero w IV wieku, przy czym przełomowe, jak się wydaje, znaczenie w dziejach pielgrzymowania miała spektakularna pąć cesarzowej Heleny do Ziemi Świętej oraz odnalezienie tam drzewa Krzyża Świętego, a także bogata działalność budowlana Konstantyna Wielkiego w Jerozolimie wzniesiono bazylikę Zmartwychwstania Pańskiego (Anastasis) oraz bazylikę Krzyża Świętego, osobne bazyliki pojawiły się w Betlejem i Hebronie. Owe budowle oraz ewangeliczna sława samych miejsc kierowały ku nim oczy chrześcijan, wabiąc wkrótce rzesze pątników przemierzających drogi całego świata. Popularność ruchu pielgrzymkowego szybko wzrastała, idąc w parze z krzewiącym się kultem relikwii, który swoje apogeum osiągnął u schyłku średniowiecza. Pielgrzymka staje się jedną z najistotniejszych form kultu chrześcijańskiego w wiekach średnich, a wyjątkowe zaczenie zyskują trzy peregrinationes maiores do jerozolimskiego Bożego Grobu, do grobów apostołów Piotra i Pawła oraz do grobu apostoła Jakuba Większego w Composteli (Manikowska 2008). Zagadnieniu pielgrzymowania poświęcono olbrzymią literaturę, wzbogacaną z roku na rok. Obok źródeł pisanych, takich jak itineraria, testamenty czy miracula, istotnym elementem w badaniach nad historią pielgrzymek okazały się znaczki oraz wszelkie inne atrybuty pielgrzymie, coraz częściej udostępniane przez archeologów (Slivka 1998; Velímský 1998; 2006; Wachowski 2005; Wyrwa 2009). Znaczny przyrost źródeł archeologicznych wpłynął na wzrost zaiteresowania tą problematyką także u nich i można powiedzieć wtórnego odkrywania tego typu zabytków w materiale pochodzącym ze starszych badań wykopaliskowych (przez lata zalegającym w muzealnych magazynach). Sama funkcja znaczków pielgrzymich wydaje się być oczywista. Masowo rozpowszechniane w miejscach kultu, z jednej strony, stanowiły swoistą pamiątkę odbytej pielgrzymki, z drugiej zaś miały zapewnić opiekę świętego patrona osobie lub grupie, która zdecydowała się podjąć trud odbycia niekiedy bardzo dalekiej podróży. Szczególnym rodzajem dowodu odbycia pielgrzymki były tatuaże 443

4 (opisał je barwnie w swojej kronice pod rokiem 1710 żywiecki wójt Andrzej Komoniecki). 1 Po powrocie znaczki pielgrzymie stawały się częścią codziennego życia. Chroniły ludzi i ich dobytek umieszczano je w kościołach jako wota, a niekiedy deponowano w wodzie. Po śmierci często były wkładane do grobu zmarłego pielgrzyma lub jako zapis testamentowy przechodziły w ręce spadkobierców (Köster 1983). Wśród owych materialnych świadectw średniowiecznych wędrówek wyjątkowe miejsce zajmują muszle pielgrzymie, będące atrybutem św. Jakuba Apostoła patrona pielgrzymów. Uważane są za najstarszy rodzaj znaczków pielgrzymich. Zbierano je wzdłuż wybrzeża Atlantyku i sprzedawano następnie przed katedrą w Composteli. Dla pielgrzymów stawały się pamiątką spotkania ze św. Jakubem, budzącym sympatię materialnym znakiem odbytej religijnej podróży. Do niedawna jedynym archeologicznym dowodem peregrynacji z ziem polskich do hiszpańskiej Composteli była muszla pielgrzymia znaleziona na Ostrowie Lednickim koło Gniezna jeszcze w latach 30. ubiegłego wieku, jednak poprawnie zidentyfikowana i wprowadzona do literatury jako muszla pielgrzymia dopiero w latach 90. przez Teresę Du nin-wąsowicz (Dunin-Wąsowicz 1995). Nie dokonano jednak wówczas jej pełej identyfikacji gatunkowej, którą wykonano dopiero w 2009 roku (Wyrwa 2009). W ostatnim okresie kolekcja tego typu zabytków znacznie się powiększyła, nie tylko za sprawą nowym badań archeologicznych, ale także dzięki właściwej identyfikacji materiałów pochodzących ze starszych wykopalisk. Do tego rodzaju znalezisk z odzysku zaliczyć można fragment muszli pozyskany w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych przez Georga Raschkego na Górze Zamkowej w Cieszynie w 1942 roku. Wówczas uszedł on całkowicie uwadze niemieckiego archeologa i dopiero niedawno został zidentyfikowany podczas kwerendy zbiorów muzealnych (ryc. 1, 2). To fragment lewej spodniej części muszli gatunku Pecten maximus L., z dobrze widocznymi żeberkami i stosunkowo głębokimi przestrzeniami międzyżebrowymi. Wielkość zachowanego fragmentu wynosi 5,6 3 cm; od strony wewnętrznej ma barwę różowo-czerwoną (Nývltová Fišáková 2007; patrz też Wyrwa 2009). Podobnie jak w przypadku wielu innych zabytków pochodzących ze starszych eksploracji archeologicznych, okoliczności znalezienia muszli nie są w pełni jasne. W latach Raschke prowadził badania we wnętrzu oraz na zewnątrz cieszyńskiej rotundy św. Mikołaja i Wacława, a ich wyniki zostały jedynie wstępnie opublikowane jeszcze w latach 40. (Raschke 1940; 1944). W trakcie niemieckich wykopalisk przede wszystkim w całości odsłonięto zachowaną bryłę romańskiej świątyni (ryc. 3), a na zewnątrz, w niewielkim pasie dookoła rotundy, częściowo zbadano relikty cmentarzyska. Eksplorację zakończono wówczas na głębokości 3,5 m, ze względu na zalegającą w wykopie wodę, nie osiągając poziomu calca. Jak wynika z metryczki oraz zachowanych częściowo dzienników badań Raschkego, fragment muszli odkryto na złożu wtórnym, w świadku profilowym znajdującym się przed wejściem do rotundy, na głębokości 0 1,5 m. Warstwa miała charakter zasypiskowy i oprócz gruzu kamiennego i ceglanego zawierała fragmenty ceramiki późnośredniowiecznej i pojedyncze, niecharakterystyczne fragmenty ceramiki prehistorycznej. Brak zatem jednoznacznych przesłanek umożliwiających precyzyjne stwierdzenie, w jakich okolicznościach i kiedy muszla trafiła na cieszyńskie wzgórze zamkowe. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że muszla pielgrzymia znaleziona na złożu wtórnym przed wejściem do cieszyńskiej rotundy pochodziła z jednego ze zniszczonych grobów z otaczającego świątynię cmentarzyska, zwłaszcza że podczas badań prowadzonych w latach 1 A ten pokazywał znaki, że był w Jeruzalem, mając na ręce prawej herby jerozolimskie, także Chrystusa Zmartwychwstałego z grobu i kura piejącego Piotra Świętego, a na lewej głowę świętego Jakuba Apostoła z literami wyrażone, powypychane aż do krwie, a potem wódkami albo czym inszym potarte, że się tak zgoiło, że wszystko wyrażone jakoby inkaustem wyrysowane pięknie były, że się zatrzyć nijakim sposobem nie mogły. Mając na obydwu rękach te znaki, od rąk aż po pięści same na cielistym wyrażone, jako w Jeruzalem pielgrzymom miasto attestacyjej to czynią. (Chronografia, 342). 444

5 Ryc. 1. Fragment muszli pielgrzymiej z Góry Zamkowej w Cieszynie, stan. 1. Rys. J. Gryc (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie). Abb. 1. Fragment einer Jakobsmuschel vom Schlossberg in Teschen, Fundstelle 1. Zeichnung J. Gryc (Museum des Teschener Schlesien, Teschen). Ryc. 2. Fragment muszli pielgrzymiej z Góry Zamkowej w Cieszynie, stan. 1. Fot. J. Gryc (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie). Abb. 2. Fragment einer Jakobsmuschel vom Schlossberg in Teschen, Fundstelle 1. Foto J. Gryc (Museum des Teschener Schlesien, Teschen). Ryc. 3. Rotunda św. Mikołaja i Wacława na Górze Zamkowej w Cieszynie, stan przed rekonstrukcją (Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie). Abb. 3. Rotunde des Hl. Nikolaus und Wenzel auf dem Schlossberg in Teschen, Zustand vor der Sanierung (Museum des Teschener Schlesien, Teschen). 445

6 40., jak i później w latach 50., odkrywane były także pochówki wtórne, a kości ludzkie pochodzące ze zniszczonych grobów szkieletowych odnajdywano również w warstwie kulturowej (Kietlińska 1960, 80). Brak dokładniejszych wyznaczników chronologicznych zmusza nas do określenia jedynie ramowo czasu funkcjonowania cmentarzyska. Terminus ad quem to wzniesienie romańskiej budowli, terminus ante quem to budowa średniowiecznego zamku, która definitywnie zamyka okres funkcjonowania cmentarza. Rotunda św. Mikołaja i Wacława w Cieszynie należy do obiektów dobrze znanych i często przywoływanych w literaturze, ponieważ jest jedyną w całości zachowaną rotundą na terenie Polski datowaną do ok. połowy XII wieku. Tradycyjne datowanie rotundy z pierwszej połowy XI wieku jest obecnie kwestionowane. Budowlę wzniesiono wprawdzie w wątku płytkowym, który wskazywałby na jej starszą metrykę, ale co najmniej dwa jej elementy powinny budzić wątpliwości. Przede wszystkim umieszczona w grubości muru nawy klatka schodowa prowadząca na emporę, a także zaobserwowane podczas badań prowadzonych w latach 50. nieregularności muru fundamentowego. Cechy te wskazują na prawdopodobnie późniejsze wzniesienie kościoła, najwcześniej w pierwszej połowie XII wieku (Rodzińska-Chorąży 2009, 81, 115). Z zachowanej dokumentacji fotograficznej i fragmentów dzienników Raschkego wynika dobitnie, że mur istniejącej rotundy w kilku miejscach wyraźnie narusza starsze groby szkieletowe. W świetle tego wydaje się bardzo prawdopobobne, że obecna budowla romańska, jak już zręsztą wcześniej to sugerowano, powstała w miejscu starszej (Rodzińska-Chorąży 1995, , ), a cmentarzysko funkcjonowało tutaj wcześniej, najpewniej już w wieku XI. Niezbyt jasne jest także datowanie jego schyłku. Według ustaleń Aliny Kietlińskiej, na podstawie badań prowadzonych w latach , wokół rotundy biegła drewniana droga, powstanie której zapewne zamyka okres funkcjonowania cmentarzyska, co miało miejsce najpóźniej w XIV wieku (Kietlińska 1960, 80). Jeśli więc muszla pochodziłaby z jednego z grobów, i biorąc równocześnie pod uwagę ogólną dynamikę rozwoju ruchu pielgrzymkowego, jej datowanie zamykałoby się w granicach od XII (?) do XIV wieku. Pierwsze znane nam z terenu Europy znaleziska muszli pielgrzymich datowane są najpóźniej z pierwszej połowy wieku XI i pochodzą ze stanowisk grobowych. Najstarsze występują w grobach w pobliżu kości miednicy lub pod łokciem, co wskazywałoby, że przymocowane były do sakwy pielgrzymiej. Od XIII wieku występują także w okolicach czaszki i tułowia, a więc pierwotnie musiały być zapewne umieszczone na kapeluszu bądź kołnierzu płaszcza, co potwierdzają liczne źródła ikonograficzne (Dunin-Wąsowicz 2002, 152). Tego typu groby, zawierające jedną lub nawet kilka muszli, znane są poza Hiszpanią z terenów Francji, południowej Anglii, Niemiec, Włoch i Szwajcarii, a licznie występują także w Skandynawii (Andersson 1989). Choć tak wyposażone groby pojawiają się sporadycznie jeszcze w okresie nowożytnym, to ich występowanie związane jest przede wszystkim z okresem wczesnego i późnego średniowiecza, a apogeum przypada na wiek XIII (Köster 1983; Haasis-Berner 1995). Nieco inaczej prezentuje się sytuacja na terenach położonych na wschód od Łaby, gdzie znaleziska grobowe należą do rzadkości, a najstarsze z nich mogą być datowane najwcześniej z wieku XII. 2 Z terenu Polski i Czech znamy, jak dotąd, jedynie 11 stanowisk (tab. 1), na których odnotowano obecność muszli pielgrzymich (8 w Polsce, 3 w Czechach), natomiast na terenie dzisiejszej Słowacji tego typu znalezisk dotychczas nie pozyskano. Część zabytków pochodzi z badań prowadzonych jeszcze w latach 30. i 40. dlatego informacje na temat kontekstu archeologicznego bywają niepełne, lub odnalezione zostały na złożu wtórnym co umożliwia formułowanie jedynie bardzo ogólnych wniosków. Pod względem kontekstu zalegania zabytku najbliżej cieszyńskiej muszli plasują się znaleziska z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu, Poznania oraz czeskich Lažan. W przypadku dwóch pierwszych ośrodków muszle pochodzą najprawdopodobniej z warstw związanych 2 Z pierwszej połowy wieku XII datowana jest muszla odkryta w XIX wieku na grodzisku w Starej Lubece. Jest bardzo prawdopodobne, że pierwotnie stanowiła ona wyposażenie jednego z grobów, należącego do osoby o zapewne wysokim statusie społecznym (Rębkowski 2004, 158, przyp. 27). 446

7 Tab. 1. Zestawienie stanowisk z terenu Czech i Polski, na których zarejestrowano fragmenty muszli pielgrzymich. Tab. 1. Übersicht der Fundstätten mit Jakobsmuschelfunden in Tschechien und Plen. z cmentarzyskiem, choć ich pierwotna obecność w grobie nie jest w pełni udokumentowana. Jedynie fragment muszli ze stanowiska Lažany można bez większych wątpliwości uznać za część wyposażenia grobowego. Tamtejszy zabytek odkryto w ossuarium (kostnicy), związanym z gotycką fazą kościoła św. Wacława datowaną z 2. połowy XIV wieku. Znaleziska z ossuarium można ramowo datować z okresu między XIII a XV wiekiem i w takiej chronologii mieści się również datowanie muszli. 3 Kolejna grupa zabytków związana jest ewidentnie z ośrodkami miejskimi (Kołobrzeg, Racibórz, Elbląg, Most). Muszle znalezione zostały w obrębie zabudowy mieszkalnej (Kołobrzeg, Racibórz), w drewnianej latrynie (Elbląg) i zapewne nieprzypadkowo tam umieszczonej na dnie studni (Most). W przypadku Wrocławia i Lublina możemy jedynie stwierdzić, że zalegały one w obrębie warstwy kulturowej. Do omawianego zespołu można by z pewną ostrożnością, brak bowiem pewności co do klasyfikacji gatunkowej dołączyć również muszlę znalezioną pod podłogą tzw. Stajni Cesarskich (Císařská konírna) na Zamku Praskim, a datowaną z okresu przed budową północnego traktu, a więc przed 1580 rokiem. 4 Biorąc pod uwagę datowanie, należy skonstatować, że brak jest jak dotąd stanowisk starszych niż trzynastowieczne. Wcześniejsze datowanie muszli z Ostrowa Lednickiego z końca XI czy nawet z XII wieku wydaje się w świetle dotychczas nieustalonej ostatecznie chronologii cmentarzyska oraz ogólnej dynamiki peregrynacji znanej ze źródeł pisanych mało prawdopodobne (Wyrwa 2009). Za najstarsze w omawianym zespole należy więc uznać obecnie znaleziska z Wrocławia i Mostu datowane na ok. wiek XIII. Datacja muszli wrocławskiej wymaga jednak pogłębionych analiz specjalistycznych. Według obecnej wiedzy wynikającej ze źródeł pisanych i względnych datacji archeologicznych muszli pielgrzymich z ziem polskich widać bowiem, że główny proces peregrynacji z ziem polskich do Santiago de Compostela zaczyna się rozwijać dopiero w XIV wieku. Mamy nadzieję, że dotychczasowe spostrzeżenia będą weryfikowane w trakcie dalszych badań. Ciekawe wyniki dały przeprowadzone niedawno analizy malakologiczne. Okazało się, że część znalezisk muszli znanych nam z badań archeologicznych należy do gatunku małża Pecten jacobaeus L. (Lublin, Ostrów Lednicki, Wrocław). Wbrew swojej nazwie ten gatunek przegrzebka występuje głównie w Morzu Śródziemnym, w przeciwieństwie do właściwej muszli św. Jakuba łączonej z gatunkiem Pecten maximus L. występującym w Atlantyku, od wybrzeży Norwegii po południową Hiszpanię. Trzeba jednak zaznaczyć, że dla przecięt- 3 Znalezisko z Lažan pochodzi z badań prowadzonych w 2006 roku i nie jest jeszcze opublikowane. Za informacje na jego temat oraz możliwość ich wykorzystania w artykule serdecznie dziękujemy dr. J. Frolíkovi. 4 Za udostępnienie tych informacji serdecznie dziękujemy dr. J. Frolíkovi. 447

8 nego obserwatora muszle obu gatunków mogą być tożsame i w przeszłości zapewne tak je postrzegano (Wyrwa 2009). Biorąc pod uwagę rangę mniejsca znalezienia muszli oraz jego położenia względem głównych szlaków komunikacyjnych, można zauważyć, że we wszystkich przypadkach chodzi o ośrodki o dużym znaczeniu kulturowych, mające doskonałe połączenie z terytorium Niemiec, gdzie brały swój początek jedne z ważniejszych tras pielgrzymkowych do Composteli tzw. Niederstrasse i Oberstrasse. Wyjątkową lokalizację pod tym względem ma Cieszyn położony przy tradycyjnym szlaku łączącym ziemie polskie z krajami południowymi. Taką pozycję potwierdza umieszczenie tego ośrodka w pierwszej edycji znanej mapy dróg prowadzących do Rzymu autorstwa Erharda Etzlauba, sporządzonej około 1500 roku. Cieszyn choć umiejscowiony z niewielkim błędem widnieje tam przy drodze wiodącej z Krakowa przez Ołomuniec i Wiedeń do Rzymu (Kupčík 1995, 35; Semotanová 2001, 41; Manikowska 2008, ryc. 28). Perspektywy badań nad różnego rodzaju znakami pielgrzymini i wszelkimi innymi materialnymi świadectwami podróżowania do miejsc świętych są bardzo obiecujące i dla wielu badaczy wieków średnich niezwykle pociągające. Powiększająca się z roku na rok kolekcja tego typu przedmiotów pozyskiwanych zwłaszcza podczas archeologicznych badań miejskich, pozwala, z jednej strony, lepiej rozpoznać charakter samych znalezisk, z drugiej zaś wnieść nowy element do bogatej już wiedzy historycznej o zjawisku średniowiecznej pąci. Literatura i źródła ANDERSSON, L., 1989: Pilgrimsmärken och vallfart. Medeltida pilgrimskultur i Skandinavien, Lund Studies in Medieval Archeology VII, Lund. DUNIN-WĄSOWICZ, T., 1995: Średniowieczne znaki pielgrzymie w Polsce. Komunikat. In: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy (Manikowska, H. Zaremska, H., edd.), Warszawa. CHRONOGRAFIA: Chronografia albo Dziejopis Żywiecki (Grodziski, S. Dwornicka, I., wyd.). Żywiec, KIETLIŃSKA, A., 1960: Gród wczesnośredniowieczny na Górze Zamkowej w Cieszynie w świetle badań w latach , Materiały wczesnośredniowieczne 5, Warszawa. KLÁPŠTĚ, J., 2002: Archeologie středověkého domu v Mostě (č. p. 226). Mediaevalia archaeologica 4. Praha Most. KOZŁOWSKA, K. TURAKIEWICZ, R.: Początki i rozwój Raciborza. In: Początki i rozwój miast Górnego Śląska. Studia interdyscyplinarne (Abłamowicz, D. Furma nek, M. Michnik, M., edd.), Gliwice. KÖSTER, K., 1983: Pilgerzeichen und Pilgemuscheln von Mittelalterlichen Santiago straßen, Ausgrabungen in Schleswig. Berichte und Studien 2. Neumünster. KUPČÍK, I., 1995: Vývoj mapového zobrazení českých zemí na mapách poutnických cest do poloviny 16. století, Rozpravy Národního technického muzea v Praze Z dějin geodézie a kartografie 8, MANIKOWSKA, H., 2008: Jerozolima Rzym Compostela. Wielkie pielgrzymowanie u schyłku średniowiecza. Wrocław. NAWROLSKA, G., 2004: Dokąd pielgrzymowali elblążanie w średniowieczu? Znaki pielgrzymie świadectwem pobożnych wędrówek. In: Archaeologia et historia urbana (Czaja, R. Nawrolska, G. Rębkowski, M., edd.), Elbląg. NÝVLTOVÁ FIŠÁKOVÁ, M., 2007: Zpráva o analýze hřebenatky ze Zámecké hory v polském Těšíně, Brno (maszynopis ekspertyzy w Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie i Archeologickém ústavu Akademie věd w Brnie). RASCHKE, G., 1940: Grabungen an der frühromanischen Burgkapelle von Teschen, Altschlesien 10, Breslau. 1944: Ausgrabungen an der frühromanischen Burgkapelle von Teschen, Mitteilungen des Schlesischen Altertumsvereins. Breslau. RĘBKOWSKI, M., 2004: Pielgrzymki mieszkańców średniowiecznych miast południowego wybrzeża Bałtyku w świetle znalezisk znaków pątniczych. Wstęp do badań, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 52, z. 2, Warszawa. RODZIŃSKA-CHORĄŻY, T., 1995: Rozważania nad genezą wczesnośredniowiecznych rotund prostych, Studia i Materiały do dziejów Pałuk II, : Zespoły rezydencjonalne i kościoły centralne na ziemiach polskich do połowy XII wieku. Kraków. SEMOTANOVÁ, E., 2001: Mapy Čech, Moravy a Slezska v zrcadle staletí. Praha. SLIVKA, M., 1998: Středověký homo viator Der mittelalterliche homo viator, AH 23,

9 SZYMBORSKI, W., 2006: Źródła do dziejów ruchu pielgrzymkowego próba klasyfikacji, Peregrinus Cracoviensis, z. 17, VELÍMSKÝ, T., 1998: K nálezům středověkých poutních odznaků v českých zemích Zu den Funde der mittelalterlichen Pilgerzeichen aus böhmischen Ländern, AH 23, : Reflection of Pilgrimages in the Material Culture of the Czech Middle Agens. In: Wallfahrten in der europäischen Kultur-Pilgrimage in European Culture. Europäische Wallfahrtstudien, Band 1 (Doležal, D. Kühne, H., edd.), Frankfurt am Main. WACHOWSKI, K., 2005: Średniowieczne pielgrzymki mieszkańców Śląska, Archeologia Polski 50, z. 1 2, WYRWA, A. M., 2007: Święty Jakub Apostoł i ślady pielgrzymowania pątników. In: Mnisi i pielgrzymi w średniowieczu. Ląd na szlakach kulturowych Europy, Brzostowicz, M. Mizerska, H. Wrzesiński, J., Poznań Ląd. 2009: Święty Jakub Apostoł. Malakologiczne i historyczne ślady peregrynacji z ziem polskich do Santiago de Compostela. Lednica Poznań. Zusammenfassung Jakobsmuscheln vom Schlossberg in Teschen ein neuer Punkt auf der Karte der Wege nach Santiago de Compostela Eine bestimmte Erscheinungsform von Religiosität bzw. religiöser Praktik, die zur Neige des Mittelalters eine vorher nie dagewesene Popularität erlangte, waren Pilgerreisen, bei denen Christen nahe gelegene und auch sehr entfernte heilige Stätten besuchten. Unter diesen Wallfahrten nahmen die sogenannten Peregrinationes maiores, zu denen auch die Jakobswallfahrt zum Grab des Apostels Jakobus in Santiago de Compostela in Spanien gehörte, eine außergewöhnliche Stellung ein. Noch bis vor kurzem waren die in den dreißiger Jahren des 20. Jahrhunderts im großpolnischen Ostrów Lednicki gefundenen Jakobsmuscheln der einzige bekannte archäologische Beleg für die Wallfahrt nach Santiago de Compostela von polnischem Gebiet aus. In den letzten Jahren wurde diese Kollektion beträchtlich vergrößert, obwohl es sich dabei zumeist um Funde älteren Datums handelt, die aus unbearbeiteten musealen Sammlungsbeständen stammen. Zu diesen zählt auch das Fragment einer Jakobsmuschel, die man während den Grabungen fand, die in den Jahren von Georg Raschke auf dem Schlossberg in Teschen bei der Rotunde des Hl. Nikolaus und Wenzel geleitet wurden (Raschke 1940; 1944). Das erhaltene Muschelfragment stammt vom linken unteren Teil, hat die Maße von ungefähr 5 3 cm und die Innenfläche ist von rosaroter Farbe. Gattungsmäßig wurde sie als Pecten Maximus L. bestimmt (Nývltová Fišáková 2007). Die Muschel wurde im Kontrollprofil vor dem Eingang zur Rotunde in der 0 bis 1,5 m tiefen Aufschüttungsschicht gefunden. Zusammen mit ihr fand man vor allem Keramikfragmente aus dem Hochmittelalter und einige Fragmente urzeitlicher Keramik. Im Hinblick auf die Fundumstände erscheint es als sehr wahrscheinlich, dass die Muschel aus irgendeinem der gestörten Skelettgräber vom Friedhof stammt, der um die Rotunde gelegen war und grob in die Zeit zwischen 11. (?) und 14. Jahrhundert datiert wird. Gegenwärtig sind uns auf polnischem Gebiet acht Funde von Jakobsmuscheln bekannt, wobei fünf von ihnen zur Gattung Pecten maximus L. (Teschen, Elbląg, Kołobrzeg, Posen, Racibórz) und drei zur Gattung Pecten jacobaeus L. (Ostrów Lednicki, Breslau, Lublin) gehören (Wyrwa 2009). Auf tschechischem Gebiet sind uns bislang lediglich zwei sichere Muschelfunde (Lažany, Most) und ein Muschelfund bekannt, der dieser Kollektion ohne nähere Gattungsbestimmung jedoch nicht zugeordnet werden kann (Prag-Kaiserliches Gestüt). Die Datierung dieser Funde bewegt sich zwischen dem 13. und 15. Jahrhundert. Obwohl die Jakobsmuscheln vor allem mit Grabkomplexen in Verbindung gebracht werden, lässt sich von den auf polnischem und tschechischem Gebiet gemachten Funden lediglich das Fragment der Muschel aus Lažany ganz sicher als eine solche ansehen. Die Mehrheit wird mit der städtischen Umgebung des Hochmittelalters in Verbindung gebracht (Elbląg, Kołobrzeg, Most, Racibórz), ein Teil wurde in mit Friedhöfen verbundenen Schichten gefunden, jedoch mit unsicherem Fundkontext (Teschen, Ostrów Lednicki, Posen), und nur in einem Fall kann die Muschel eindeutig mit einem Grabkontext in Verbindung gebracht werden (Lažany). Der Kontext der übrigen kann lediglich allgemein als Kulturschicht bezeichnet werden (Lublin, Breslau). 449

10

11 Seznam autorů Mgr. Radek Bláha, Muzeum východních Čech v Hradci Králové Mgr. Zuzana Bláhová-Sklenářová, Ústav pro pravěk a ranou dobu dějinnou FF UK v Praze PhDr. Milena Bravermanová, Správa Pražského hradu Mgr. Martin Čechura, Západočeské muzeum v Plzni PhDr. Eva Černá, CSc., ÚAPP SZČ Most, v. v. i. Mgr. Marián Čurný, AÚ SAV Nitra RNDr. Miluše Dobisíková, Národní muzeum, Praha prof. PhDr. Tomáš Durdík, CSc., ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i. PhDr. František Frýda, Západočeské muzeum v Plzni doc. PhDr. František Gabriel, Ph.D., FF UJEP v Ústí nad Labem Mgr. Jana Gryc, ARÚ AV ČR, Brno, v. v. i. PhDr. Milan Hanuliak, DrSc., AÚ SAV Nitra Mgr. Peter Harčar, Krajský pamiatkový úrad Prešov Bc. Jan Hasil, Ústav pro pravěk a ranou dobu dějinnou FF UK v Praze PhDr. Tomáš Klír, Ph.D., Ústav pro pravěk a ranou dobu dějinnou FF UK v Praze Ing. Romana Kloudová, restaurátorka textilu, Praha Mgr. Pavel Kodera, Ph.D., Katedra archeologie FF ZČU v Plzni, Národní technické muzeum, Praha Mgr. František Kostrouch, Masarykovo muzeum v Hodoníně PhDr. Lucie Kracíková, Regionální muzeum v Teplicích Ing. Tomáš Kyncl, DendroLab, Brno MUDr. Jakub Likovský, Ph.D., ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i. PhDr. Zdeňka Měchurová, CSc., Moravské zemské muzeum, Brno prof. PhDr. Zdeněk Měřínský, CSc., ÚAM FF MU, Brno Mgr. Martin Miňo, Krajský pamiatkový úrad Banská Bystrica PhDr. Bořivoj Nechvátal, CSc., ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i. PhDr. Štefan Oriško, CSc., Katedra dejín výtvarného umenia FF UKO v Bratislave MgA. Čeněk Pavlík, Praha PhDr. Rudolf Procházka, CSc., Archaia Brno, o. p. s. PhDr. Hedvika Sedláčková, CSc., Nymburk PhDr. Jiří Sigl, Univerzita Pardubice RNDr. Petra Stránská, ARÚ AV ČR, Praha, v. v. i. PhDr. Markéta Tymonová, Slezské zemské muzeum, Opava Mgr. Marián Uličný, Ph.D., Krajský pamiatkový úrad Prešov PhDr. Zdeněk Vácha, NPÚ, ú. o. p. v Brně JUDr. Jiří Varhaník, Ministerstvo kultury ČR, Praha RNDr. Petr Velemínský, Národní muzeum, Praha Radim Vrla, NPÚ, ú. o. p. v Kroměříži Prof. dr. hab. Andrzej M. Wyrwa, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Mgr. Petr Žákovský, ÚAM FF MU, Brno 503

12 Zkratky Prameny AČ AKČ BR CDB CDM CDS CIM DZM DZV FRB G-M II KP LE MGH SS NH NK RBM RI RTT SUB V-H ZDB Archiv český Archiv Koruny české Berní rula Codex diplomaticus et epistolaris regni Bohemiae Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae Codex diplomaticus Silesiae Codex iuris municipalis Desky zemské menší Desky zemské větší Fontes rerum Bohemicarum Prameny dějin českých Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter II (C. Grünhagen H. Markgraf, eds.) Knihy půhonné Libri erectionum archidiocesis Pragensis Monumenta Germania Historica Scriptores Schlesische Nekrologien. Nekrologium des Stfts Heinrichau Schlesische Nekrologien. Nekrologium des Stifts Kamenz (obě In: Zeitschrift des Vereines für Geschichte und Alterthum Schlesiens IV, 1862, , W. Wattenbach, ed.) Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Moraviae Regesta imperii Reliquiae tabularum terrae Schlesisches Urkundenbuch Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz Zemské desky moravské brněnské Literatura AH Archaeologia historica AR Archeologické rozhledy AVANS Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku BMD Brno v minulosti a dnes CaBe Castrum Bene CB Castellologica bohemica CMB Castella Maris Baltici ČČH Český časopis historický ČsČH Československý časopis historický ČMM Časopis Matice moravské ČMMZ Časopis Moravského muzea (Moravského zemského muzea), Vědy společenské ČNM-A Časopis Národního muzea, řada A historická ČSPS Časopis Společnosti přátel starožitností ČSM B Časopis Slezského muzea, série B vědy historické ČSZM B Časopis Slezského zemského muzea, série B vědy historické ČSPSČ Časopis Společnosti přátel starožitností českých v Praze ( ); Časopis Společnosti přátel starožitností československých ( ) HČ Historický časopis HG Historická geografie ITM Internationale Tagungen in Mikulčice JM Jižní Morava LCI Lexikon der christlichen Ikonographie. Ed. E. Kirschbaum. Rom Freiburg Basel Wien 1990 LTK Lexikon für Theologie und Kirche 4. Freiburg Basel Rom Wien

13 MAG MVP OSN PA PHS PRP PSČ PV SbČSSA SBM SbNM A SlAnt SlArch SM SPFFBU C SPFFBU E SPFFBU F SPFFBU M SVPP SZM ŠZ VSV VVM ZPP ZbSNM Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien Muzejní a vlastivědná práce Ottův slovník naučný Památky archeologické Právněhistorické studie Průzkumy památek Památky středních Čech Přehled výzkumů AÚ ČSAV v Brně (od r ARÚ AV ČR v Brně) Sborník Československé společnosti archeologické (při ČSAV) Studien zum Burgwall Mikulčice Sborník Národního muzea, řada A Historie Slavia Antiqua Slovenská archeológia Severní Morava Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity, řada C, historická Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity, řada E, archeologicko-klasická Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity, řada F, uměnovědná Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity, řada M, archeologická Sborník vlastivědných prací z Podblanicka Sborník Západočeského muzea v Plzni Študijné zvesti Vlastivědný sborník Vysočiny, oddíl věd společenských Vlastivědný věstník moravský Zprávy památkové péče Zborník Slovenského národného múzea Instituce a další zkratky AP SZM Archeologické pracoviště Slezského zemského muzea, Opava ARÚ AV ČR Archeologický ústav Akademie věd České republiky, v. v. i. AÚ ČSAV Archeologický ústav Československé akademie věd AÚ SAV Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied, Nitra AV ČR Akademie věd České republiky BRD Bundesrepublik Deutschland Spolková republika Německo (SRN) CMS Centrum medievistických studií, Praha CMTF Cyrilometodějská teologická fakulta Univerzity Palackého v Olomouci č. j. číslo jednací ČSAV Československá akademie věd ČSSA Československá společnost archeologická při ČSAV ČVS čelní vyhřívací stěna (u kachle) FF, FIF Filozofická fakulta FF UK Filozofická fakulta Univerzity Karlovy v Praze FF UKF Filozofická fakulta Univerzity Konštantína Filozofa v Nitre FF UKO Filozofická fakulta Univerzity Komenského v Bratislave FF ZČU Filozofická fakulta Západočeské univerzity v Plzni FHV UMB Fakulta humanitných vied Univerzity Mateja Bela v Banskej Bystrici FPF SU Filozoficko-přírodovědecká fakulta Slezské univerzity v Opavě GAČR Grantová agentura České republiky GDR DDR Deutsche Demokratische Republik (NDR Německá demokratická republika) inv. č. inventární číslo KA FF UKO Katedra archeológie Filozofické fakulty Univerzity Komenského v Bratislave KNM Knihovna Národního muzea, Praha KPÚ Krajský pamiatkovy úrad k. ú. katastrální území MK Ministerstvo kultury ČR, Praha MM Moravské muzeum (dnes Moravské zemské muzeum), Brno MSM Ministerstvo školství, mládeže a tělovýchovy, Praha MU Masarykova univerzita, Brno MuMB Muzeum města Brna MVS Muzejní a vlastivědná společnost v Brně MZA Moravský zemský archiv v Brně MZM Moravské zemské muzeum NM Národní muzeum, Praha 505

14 NÖ Niederösterreich, Dolní Rakousy, Rakousko NPÚ, ú. o. p. Národní památkový ústav, územní odborné pracoviště NŘ Nová řada NZ nálezová zpráva OÖ Oberösterreich, Horní Rakousy, Rakousko OM Okresní muzeum o. p. s. obecně prospěšná společnost OSP Okresní stavební podnik OSSPPOP Okresní středisko státní památkové péče a ochrany přírody v Olomouci p. B. politischer Bezirk (Rakousko) parc. č. parcela číslo PrF UKO Prírodovedecká fakulta Univerzity Komenského v Bratislave RGZM Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz (BRD) rkp. rukopis SAHI Slovenský archeologický a historický inštitút SAV Slovenská akadémie vied SHP stavebně historický průzkum SObA Státní oblastní archiv SOkA Státní okresní archiv SNG Slovenská národná galéria, Bratislava SNM Slovenské národné múzeum, Bratislava SPS Společnost přátel starožitností SU Slezská univerzita v Opavě SÚRPMO Státní ústav rekonstrukce památkových měst a objektů ŠA MV SR BB Štátny archív Ministerstva vnútra Slovenskej republiky v Banskej Bystrici ŠGÚDŠ Štátny geologický ústav Dionýza Štúra, Bratislava ŠOkAB Štátny okresny archív v Banskej Štiavnici ŠUBA Štátny ústredny banský archív v Banskej Bystrici ŠÚPS Štátny ústav pamiatkovej starostlivosti ÚAM FF MU Ústav archeologie a muzeologie Filozofické fakulty Masarykovy univerzity, Brno ÚAPP Ústav archeologické památkové péče ÚHM Ústav historie a muzeologie Filozoficko-přírodovědecké fakulty Slezské univerzity v Opavě UJEP Univerzita Jana Evangelisty Purkyně v Ústí nad Labem UK Univerzita Karlova v Praze (též KU) UKO Univerzita Komenského v Bratislave UKF Univerzita Konštantína Filozofa v Nitre ulož. uloženo UP Univerzita Palackého v Olomouci ÚPRAV Ústav pro pravěk a ranou dobu dějinnou FF KU v Praze VŠVU Vysoká škola výtvarných umení, Bratislava VZ výzkumný záměr ZA Zemský archiv v Opavě ZČM-OZAV Západočeské muzeum v Plzni, oddělení záchranného archeologického výzkumu ZČU Západočeská univerzita v Plzni ZIP Západočeský institut pro ochranu a dokumentaci památek ZSV zaniklá středověká vesnice ZVSO Zemská vláda slezská v Opavě 506

15 Obsah ČÍSLO 1 A. KAŽDODENNOST Zdeněk Měřínský Rudolf Procházka: K některým aspektům každodenního a svátečního života středověkého člověka na Moravě a ve Slezsku Tomáš Durdík: Několik poznámek k české hradní každodennosti Markéta Tymonová: Archeologické doklady každodenního života obyvatel hradu Cvilína v období středověku a raného novověku Martin Miňo: Príspevok k životu v stredovekom vojenskom tábore Zdeňka Měchurová: Středověký svět dětí a her v archeologických pramenech B. POHŘEBIŠTĚ Martin Čechura: Pohřební ritus ve středověku a novověku ve světle archeologického a antropologického výzkumu Bořivoj Nechvátal: Záchranný výzkum v poloze tzv. Tomanovny na raně středověkém pohřebišti v Radomyšli u Strakonic Petra Stránská: Antropologická charakteristika kostrových pozůstatků z raně středověkého pohřebiště v Radomyšli, okr. Strakonice (poloha Tomanovna ) Petra Stránská Miluše Dobisíková Jakub Likovský Petr Velemínský: Raně středověké pohřebiště v Lahovicích základní antropologická charakteristika populační skupiny Jan Hasil: Problém chronologické synchronizace raně středověkých kostrových pohřebišť v Čechách a v severovýchodním Bavorsku Milan Hanuliak: Sociálna pozícia detských jedincov petrifikovaná v pohrebiskovom materiáli z storočia František Kostrouch Pavel Kodera: Výzkum hřbitova u kostela sv. Jana Evangelisty v Blovicích Milena Bravermanová: Pohřební šaty jedné z českých královen z královské hrobky v katedrále sv. Víta ČÍSLO 2 C. KERAMIKA František Gabriel Lucie Kracíková: K funkci drobné keramické plastiky Radek Bláha Jiří Sigl: Středověká a raně novověká polévaná keramika ve sbírkách královéhradeckého muzea (Několik poznámek k problematice) Marián Čurný: Nové nálezy stredovekej a včasnonovovekej stavebnej keramiky z Košíc D. IKONOGRAFIE NA STŘEDOVĚKÝCH NÁLEZECH Čeněk Pavlík: Draci na kachlích gotiky a renesance aneb kouzelný svět fantazie Štefan Oriško: K otázkam pôvodu a typológie stredovekého náhrobku zo zbierky Západoslovenského múzea v Trnave Petr Žákovský: Freska s motivem zápasníků z hradu Švihova v kontextu vývoje evropských bojových systémů E. STŘEDOVĚKÉ SKLO Eva Černá František Frýda: Sklo vrcholného středověku současný stav a perspektivy studia historických technologií Hedvika Sedláčková: Vypovídací hodnota archeologických nálezů skla na Moravě z období ca (Teze)

16 F. ARCHITEKTURA A OSÍDLENÍ Tomáš Kyncl Jiří Varhaník: K datování první etapy výstavby románského kostela sv. Martina v Bernarticích, okr. Písek Tomáš Klír: Osídlení horských oblastí Čech ve středověku a raném novověku východiska interdisciplinárního výzkumu Marián Uličný Peter Harčar: Počiatky mesta Prešova na základe výsledkov najnovších archeologických výskumov Zuzana Bláhová-Sklenářová: Na periferii periferie. Zaniklá ves Otětičky, k. ú. Velké Heřmanice, okr. Benešov Zdeněk Vácha Radim Vrla: Nové poznatky o stavebním vývoji hradu Lukova G. VARIA Jana Gryc Andrzej M. Wyrwa: Poutní mušle ze Zámecké hory v Cieszyně nový bod na mapě cest ke svatému Jakubovi v Compostelle Bořivoj Nechvátal: Atomová absorpční analýza denárového depotu z raně středověkého pohřebiště z Vrbna u Mělníka Miroslav Plaček: K adaptaci a využití antických fortifikací na Peloponésu ve středověku KRONIKA Zemřela Dagmar Hejdová (Bořivoj Nechvátal) Zemřel fotograf české a moravské archeologie Alois Kleibl ( ) (Bořivoj Nechvátal) PhDr. Tomáš Edel (Jan Klápště, Petr Sommer) RECENZE A ZPRÁVY 41. mezinárodní konference archeologie středověku (Miroslava Cejpová, Jiří Sigl) Helena Chybová: Kroměříž zmizelá a znovu objevená aneb Historie ukrytá pod dlažbou města (Irena Loskotová) Jiří Langer Karel Kuča: Dřevěné kostely a zvonice v Evropě (Zdeněk Měřínský) Bořivoj Nechvátal et. al.: Rotunda sv. Martina a bazilika sv. Vavřince na Vyšehradě (Zdeněk Měřínský) SEZNAM AUTORŮ ZKRATKY

17 Dosavadní celostátní konference k problematice historické archeologie a jejich publikace: Bisherige Tagungen zur Problematik der mittelalterlichen Archäologie und ihre Schriften: : Praha, Archeologický ústav ČSAV : Brno, Historicko-archeologické oddělení Moravského muzea: Časopis MM, LV, 1970, oddíl vědy společenské, s : Uherské Hradiště, Slovácké muzeum, Sborník: Zaniklé středověké vesnice v ČSSR ve světle archeologických výzkumů 1, 2, Uherské Hradiště : Bratislava, Slovenské Národné múzeum: část příspěvků in: Sborník Slovenského Národného múzea Historia 70, : Solenice, Archeologický ústav ČSAV v Praze: Archeologické rozhledy 27, 1955, , : Brno, Historicko-archeologické oddělení Moravského muzea a Okresní středisko státní památkové péče a ochrany přírody v Olomouci, Archaeologia historica 1, Brno : Hradec Králové, Východočeské muzeum. Sborník: Středověká archeologie a studium počátků měst, Praha : Mikulov, Regionální muzeum, AH 2, Brno : Nové Vozokany, Archeologický ústav SAV v Nitře, AH 3, Brno : Plzeň, Západočeské muzeum, AH 4, Brno : Tábor, Muzeum husitského revolučního hnutí, AH 5, Brno : Košice-Zlatá Idka, Východoslovenské múzeum v Košiciach, AH 6, Brno : Brno, Historicko-archeologické oddělení Moravského muzea, Archeologický ústav ČSAV, AH 7, Brno : Roudnice n. L., Okresní muzeum Litoměřice, AH 8, Brno : Praha, Muzeum hl. m. Prahy, Urbes medii aevi Investigationes archaeologicae, Praha : Nitra, Archeologický ústav SAV v Nitře, AH 10, Brno : Olomouc, Okresní středisko státní památkové péče a ochrany přírody v Olomouci, AH 11, Brno : Strážnice, Ústav lidového umění ve Strážnici, AH 12, Brno : Pezinok, Slovenské Národné múzeum v Bratislave, AH 13, Brno : Čelákovice, Okresní muzeum Praha-východ, AH 14, Brno : Tábor, Muzeum husitského revolučního hnutí, AH 15, Brno : Brno, Muzejní a vlastivědná společnost v Brně, AH 16, Brno : Děčín, Památkový ústav v Ústí nad Labem, AH 17, Brno : Čingov, Spišský dejepisný spolok v Levoči, AH 18, Brno : Luhačovice, Muzeum jihovýchodní Moravy ve Zlíně, AH 19, Brno : Čelákovice, Městské muzeum v Čelákovicích, AH 20, Brno : Hradec Králové, Muzeum východních Čech, AH 21, Brno : Nitra, Archeologický ústav SAV v Nitře, AH 22, Brno : Prachatice, Muzeum Prachatice, AH 23, Brno : Brno, Muzejní a vlastivědná společnost a Moravské zemské muzeum v Brně, AH 24, Brno : Banská Bystrica, Pamiatkový ústav Bratislava, stredisko Banská Bystrica, AH 25, Brno : Čáslav, Městské muzeum Čáslav a Archeologický ústav AV ČR Praha, AH 26, Brno : Brtnice a Panská Lhota, Muzejní a vlastivědná společnost a Ústav archeologie a muzeologie Filozofické fakulty Masarykovy univerzity, AH 27, Brno : Opa va, Archeo lo gic ký ústav AV ČR v Br ně a Zem ské Slez ské mu ze um v Opa vě, AH 28, Br no : Hrabušice, Filozofická fakulta UK v Bratislavě, AH 29, Brno : Telč, Filozofická fakulta MU v Brně, Ústav archeologie a muzeologie, Muzejní a vlastivědná společnost v Brně, AH 30, Brno : Chrudim,Regionální muzeum v Chrudimi, Město Chrudim, ARÚ KV ČZ, v. v. i., AH 31, Brno : Bardejov-Zlaté, Pamiatkový úrad SR v Bratislave, AH 32, Brno : Teplý Vrch, okr. Rimavská Sobota, AÚ SAV Nitra, AH 33, Brno : Plzeň, Západočeské muzeum v Plzni, AH 34, Brno : Pardubice, Východočeské muzeum v Pardubicích a Univerzita Pardubice, AH 35, Brno 2010 Mimo konference: Archaeologia historica 9, Brno 1984

18 ročník 35, 2010, číslo 1 2 Monotematické číslo přináší příspěvky přednesené na XLI. mezinárodní konferenci archeologie středověku s hlavním zaměřením Život středověkého člověka od kolébky do hrobu Pardubice, září 2009 Toto číslo připravili Zdeněk Měřínský a Pavel Kouřil s redakční radou Překlady německých resumé Bernd Magar, anglických abstrakt Irma Charvátová, Tony Long Jazykové korektury Zuzana Doušková (čeština) a Anton Pasienka (slovenština) Adresa redakce: Ústav archeologie a muzeologie, Filozofická fakulta MU. Arna Nováka 1, Brno Tajemnice redakce Irena Loskotová Odpovědný redaktor Zdeněk Měřínský Technická spolupráce Irena Loskotová a Miroslava Pluháčková Zhotovila tiskárna Expodata-Didot, spol. s r. o., Brno Náklad výtisků Vydává Masarykova univerzita, Žerotínovo nám. 9, Brno, IČ Vychází dvakrát ročně, toto číslo vychází Časopis je evidován MK ČR pod č. E ISBN ISSN