Rola cytokin w polipach nosa

Transkrypt

1 Rostkowska-Nadolska Otorynolaryngologia, B., Poœpiech L., Preœ 2006, K.: Rola 5(1), cytokin w polipach nosa Otorynolaryngologia, 2006, 5(1), 1-6 CHOROBY NOSA I ZATOK 1 Rola cytokin w polipach nosa The role of cytokines in nasal polyposis BEATA ROSTKOWSKA-NADOLSKA, LUCYNA POŒPIECH, KRZYSZTOF PREŒ Klinika Otolaryngologii AM we Wroc³awiu Patogeneza polipów nosowych nie jest do chwili obecnej wyjaœniona. Wg badañ licznych autorów podstawowym mechanizmem powstawania polipów jest lokalny proces zapalny z towarzysz¹cymi zaburzeniami uk³adu immunologicznego. W wyniku oddzia³ywania komórek nab³onkowych i/lub komórek strukturalnych np. fibroblastów oraz nap³ywowych komórek eozynofilowych dochodzi do rozwoju eozynofilowego procesu zapalnego, co z kolei prowadzi do rozrostu polipowatego. Wydaje siê, e eozynofile s¹ podstawowymi komórkami zapalnymi wystêpuj¹cymi w tkance polipów, a ich obecnoœæ mo e byæ wynikiem dwóch mechanizmów: wzrostu migracji do tkanki polipowatej nosa lub przed³u enia czasu ich prze ycia. Fibroblasty, które s¹ komórkami strukturalnymi polipów nosa, poprzez swoj¹ proliferacjê równie uczestnicz¹ w procesie tworzenia polipów. W ostatnich latach ukaza³o siê szereg prac próbuj¹cych okreœliæ znaczenie i wp³yw czynników ró nicuj¹cych i mediatorów zapalenia na wzrost polipów nosowych. Cytokiny, jako czynniki biologiczne wydzielane przez wiele komórek, w tym eozynofile i fibroblasty, mog¹ potencjalnie odgrywaæ rolê w powstawaniu stanu zapalnego i odpowiedzi immunologicznej. W pracy omówiono potencjaln¹ rolê niektórych cytokin w patomechanizmie powstawania polipów. S³owa kluczowe: polipy nosa, cytokiny The pathogenesis of nasal polyposis has not been clarified yet. According to the results of research carried out by a number of authors, one of the main mechanisms of the generation of polyps is a local inflammatory process accompanied by immune system disorders. Interactions between epithelial and/or structural cells, for example fibroblasts and inflow of eosinophils start inflammatory processes leading to the development of polyps. It appears that eosinophils are the dominant inflammatory cell present in nasal polyps. It may be explained in two different ways: first, by an increased migration of eosinophils into the tissue; second, by longer life of these cells. The fibroblast are the main cells of the polyp structure and their proliferation is involved in the complex mechanism of polyp genesis. It has recently been shown that a number of differentiation factors and inflammatory mediators may be involved in the growth of nasal polyps. Cytokines (biological agents produced by numerous cells) are potentially involved in the inflammatory and immune response processes. In this paper we present some cytokines and their potential role in pathogenesis of nasal polyps. Key words: nasal polyps, cytokines Skróty RANTES (regulated aon activation, normal T-cell expressed, and secreted) czynnik z grupy chemokin TGFα (transforming growth factor) transformuj¹cy czynnik wzrostu Nades³ano: Oddano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Beata Rostkowska-Nadolska Klinika Otolaryngologii AM we Wroc³awiu, Wroc³aw, ul. Cha³ubiñskiego 2 tel , fax (0-71) ; -beatanm@wp.pl TNF-α (tumor necrosis factor) czynnik martwicy nowotworów GM-CSF (granulocyte-macrophage colony stimulating factor) czynnik pobudzaj¹cy tworzenie kolonii granulocytów i makrofagów Cytokiny s¹ glikoproteidami, których masa cz¹steczkowa waha siê miêdzy kilkoma a kilkudziesiêcioma kd. Arai dzieli je na: interferony, interleukiny, czynniki martwicy nowotworów, czynniki wzrostu i czynniki chemotaktyczne [1]. Mog¹ one byæ wydzielane przez wiele typów komórek takich jak limfocyty, monocyty, eozynofile, komórki nab³onka, fibroblasty, komórki œródb³onka naczyñ polipów nosowych. Uwa a siê, e cytokiny s¹ cz¹steczkami, poprzez które komórki porozumiewaj¹ siê na poziomie lokalnym. Jednak w przypadku d³ugotrwa- ³ej sekrecji mog¹ powodowaæ efekty ogólnoustrojowe.

2 2 Otorynolaryngologia, 2006, 5(1), 1-6 Tabela I. Zawartoœæ badanych cytokin w tkankach polipów nosowych wg ró nych autorów Rodzaj Poziom badanej cytokiny w tkankach Autor cytokiny polipów nosowych w porównaniu z prawid³ow¹ b³on¹ œluzow¹ IL1 > Lee [ILβ] [1998], Hamilos [ILβ] [1998] = Mullol [ILβ] [1995] IL-beta wiêksza od alfa Rudack [1998] < Bachert [ILβ] [1997] IL3 > Allen [1997] Bachert [1997] IL4 > Lee [1998], Bachert [1997], Min [1997] = w tk. polipów alerg. i infekc. Min [1997] IL5 > Rudack [1998], Allen [1997], Bachert [1997], Min [1997], Lee [1998], Hamilos [1998] = w tk. polipów alerg. i infekc. Min [1997], Hamilos [1998] IL6 = Bachert [1997], Davidson [1996], Takizawa [1997] > Mullol [1995], Rudack [1998], Lee [1998] IL8 > Lee [1998] = Bachert [1997] IL10 = Bachert [1997] IL12 > Davidson [1996] IFN-γ > Lee [1998] Rantes > Lee [1999], Davidson [1996], Hamilos [1998], Allen [1998], Bartels [1997], Beck [1996] > po stymulacji Matsukura [1998], Teran [1997], Saji [2000] = Bachert [1997], Shin [2000] GM-CSF > Ohno [1991], Hamilos [1998], Allen [1997] = niski poziom Bachert [1997], Vancheri [1991] TNF-α = Bachert [1997] > Hamilos [1996] TGF-β > TgF-β2 Eisma [1997], Lee [1998] Eotaxin > Bartels [1997], Shin [2000] > po stymulacji Nonaka [1999] Mcp-3 > Bartels [1997] > podwy szony poziom badanej cytokiny w tkankach polipów nosowych w porównaniu do prawid³owej b³ony œluzowej = równy lub podobny poziom badanej cytokiny w tkankach polipów nosowych w porównaniu do prawid³owej b³ony œluzowej < obni ony poziom badanej cytokiny w tkankach polipów nosowych w porównaniu do prawid³owej b³ony œluzowej badana cytokina nie wykrywalna ani w tkankach polipów, ani w kontroli Najczêœciej ich dzia³anie jest wielokierunkowe. W ostatnich latach ukaza³o siê szereg prac próbuj¹cych okreœliæ znaczenie i rolê cytokin w patogenezie polipów nosowych [2-5]. Dotychczas stwierdzono, i komórki polipów nosa w porównaniu do komórek prawid³owej b³ony œluzowej wydzielaj¹ zwiêkszon¹ lub zmniejszon¹ iloœæ niektórych cytokin. Ze wzglêdu na ró ne techniki przeprowadzanych badañ m.in. hybrydyzacja in situ, immunohistochemia, pomiary zawartoœci bia³ek, niejednokrotnie uzyskane wyniki znacznie ró ni¹ siê miêdzy sob¹ w eksperymentach ró nych autorów (tab. I). Obecnie za przyczynê powstawania i rozwoju polipów uwa a siê przewlek³y proces zapalny b³ony œluzowej nosa, w którym podstawow¹ rolê odgrywa komórka eozynofilowa [6]. Obfitoœæ eozynofilów w tkance polipów mo e byæ wynikiem wzrostu ich migracji lub przed³u eniem czasu prze ycia. Wp³yw cytokin na wzrost migracji eozynofilów do tkanki polipowatej nosa Bazuj¹c na wynikach badañ i identyfikacji specyficznych czynników chemotaktycznych postulowane s¹ ró ne mechanizmy wzmo onej migracji eozynofilów. Do cytokin wspieraj¹cych lub powoduj¹cych selektywny nap³yw eozynofilów zaliczane s¹ m.in. IL-1, IL-4, IL-5, IL-8, RANTES i eotaksyna, MCP-3 [4, 5, 7-9]. Obecnoœæ IL-1β w tkankach polipów nosa zosta³a potwierdzona w badaniach wielu autorów [4, 5, 10-12] m.in. Hamilos stwierdzi³ wiêksz¹ ekspresjê mrna IL-1 β w badanych tkankach polipów niealergicznych w porównaniu do zdrowej b³ony œluzowej nosa [10]. Dallaire bada³ wp³yw IL-1B i IL-4 na migracjê eozynofilów z komórek œródb³onka w badaniach in vitro. Stwierdzi³ on, e niewielki procent (2,6%) eozynofilów, migruje z warstwy komórek œródb³onka, spontanicznie [13]. Natomiast stymulacja przez IL-1b i IL-4 powodowa³a wzrost

3 Rostkowska-Nadolska B., Poœpiech L., Preœ K.: Rola cytokin w polipach nosa 3 migracji do 12,4%. Zarówno IL-1b jak IL-4 powoduj¹ podwy szenie ekspresji ICAM-1 i VCAM-1 w komórkach œródb³onka [14]. Wp³ywa to na wzrost adhezji eozynofilów do komórek endotelialnych drog¹ poprzez Mac-1 (membrane attack complex-1), czego konsekwencj¹ jest wzrost ich migracji [13]. IL-1β i TNF-a przyczyniaj¹ siê do wzrostu migracji tak e poprzez stymulacjê chemokiny RANTES [15]. RANTES jest cytokin¹, czynnikiem chemotaksji nasilaj¹cym reakcjê zapaln¹ ze wzglêdu na specyficznoœæ w stosunku do eozynofilów. Conti wykaza³ lokalny wzrost eozynofilów mastocytów i makrofagów po wstrzykniêciu RANTES i MCP-3 pod skórê szczurów [16]. Wzmo one wytwarzanie RAN- TES, mo e nasilaæ przewlek³e eozynofilowe zapalenie. W obrêbie polipów obserwuje siê zwiêkszon¹ jego aktywnoœæ [17-21].Stwierdzono tak e, i RANTES indukuje uwolnienie ECP (eosinophil cationic protein) in vitro [22]. Wg Allen RANTES jest produkowany w obrêbie polipów nosa i jest odpowiedzialny za rekrutacjê eozynofilów w nich obserwowan¹ [7]. Wykaza³a ona metod¹ immunohistochemiczn¹ 40-krotnie wy szy poziom RANTES w polipach ni w zdrowej b³onie œluzowej nosa [7]. Selektywnym czynnikiem chemotaktycznym dla eozynofilów jest równie eotaksyna. Wywo³uje ona migracjê eozynofilów in vivo [23]. LPS, IL-4, TNF-alfa indukuj¹ ekspresjê genów i produkcjê bia³ka eotaxyny w fibroblastach polipów nosowych w badaniach in vitro [24]. Ponadto wykazano immunohistochemicznie jej obecnoœæ w eozynofilach i komórkach œródb³onka naczyñ polipów [25] a ekspresja mrna eotaksyny koreluje dodatnio z lokaln¹ eozynofili¹ w tkankach polipów nosowych [26]. IL-8 jest znanym czynnikiem chemotaktycznym dla neutrofilów in vitro, jednak w niektórych okolicznoœciach mo e byæ tak e chemoatraktantem dla eozynofilów [27]. Lee i wsp. badali ekspresjê genów IL-8 w polipach oraz w b³onie œluzowej nosa. Autorzy stwierdzili wiêkszy poziom m-rna dla IL-8 we wszystkich tkankach polipów nosowych w porównaniu do zdrowej b³. œluzowej. Wyniki tych badañ sugeruj¹, e w polipach nosowych produkowana jest IL-8 i mo e one odgrywaæ znacz¹c¹ rolê w patogenezie NP. [4]. Jednak doœwiadczenia Bocheñskiej-Marciniak która podawa³a IL-8 donosowo wykaza³y, e ma ona wp³yw jedynie na neutrofile a nie na eozynofile i limfocyty [28]. Segdwick okreœla³ oddzia³ywanie cytokin na migracjê eozynofilów in vitro na hodowli komórek œródb³onka mikronaczyñ p³uc ludzkich. GM-CSF, G-CSF, IL-8, IL-6 i co ciekawe RAN- TES nie mia³y wp³ywu na migracjê eozynofilów. Natomiast stymulacja hodowli IL-1b oraz TNF-alfa powodowa³a znacz¹cy jej wzrost [29]. Wzmo ona migracja eozynofilów mo e nastêpowaæ równie przez wzrost ich adhezji do komórek endothe- lialnych. Stwierdzono wzrost migracji eozynofilów po stymulacji RANTES, eotaksyn¹, eotaksyn¹ 2, MCP-3 i MCP-4. Do adhezji dochodzi w wyniku interakcji miêdzy eozynofilow¹ integryn¹ á4 a VCAM-1 (vascular cell adhesion molecule 1) œródb³onka naczyñ [30] lub miêdzy cz¹steczkami CD11b/CD18 na eozynofilach i ich ligandem na komórkach endotelialnych ICAM-1 (intercellular adhesion molecule). Jahnsen wykaza³ znacz¹cy wzrost ekspresji VCAM-1 w œródb³onku naczyñ w tkankach polipów nosowych w porównaniu do ma³ owiny nosowej u tego samego pacjenta, a tak e wysok¹ korelacjê miêdzy liczb¹ eozynofilów w podœcielisku a nasileniem ekspresji VCAM-1 w naczyniach polipów. Niektóre cytokiny s¹ selektywnymi induktorami dla okreœlonych cz¹steczek adhezyjnych i tak IFN-gamma indukuje ICAM-1 a IL-4 wyzwala indukcjê VCAM-1 w eozynofilach [9]. W badaniach Nonaki, 80% komórek, w których stwierdzono obecnoœæ IL-4 w polipach nosa to eozynofile [31]. Wp³yw cytokin na przed³u enie czasu prze ycia eozynofilów Wykazano, e cytokiny IL-3, IL-5 i GM-CSF hamuj¹ apoptozê eozynofilów in vitro [32]. Morita i wsp. po stymulacji IL-3, IL-5 a zw³aszcza GM-CSF stwierdzili wzrost ywotnoœci eozynofilów w badaniach in vitro [33]. Ochiai K wykaza³ zmniejszon¹ ekspresjê bia- ³ka bcl-2 odpowiadaj¹cego za zwiêkszenie apoptozy komórek po inkubacji z IL-5 in vitro [34]. Wg Rudacka [2] IL-5 jest najistotniejsz¹ cytokin¹ odpowiedzialn¹ za eozynofiliê tkankow¹ w NP. Przypuszcza siê, e IL-5 na drodze autokrynnej mo e przed³u aæ prze ycie i funkcje efektorowe eozynofilów i w konsekwencji przed³u aæ stan zapalny. Wykazano jej podwy szony poziom w tkance polipów oraz udzia³ w rekrutacji i aktywacji eozynofilów [35, 36]. W grupie licz¹cej 23 tkanki polipów nosa, Bachert wykaza³ ekspresjê bia³ka IL-5 w 18 przypadkach, natomiast tylko w 1 wycinku prawid³owej b³ony œluzowej w grupie kontrolnej licz¹cej 18 tkanek. Badanie immunohistochemiczne pokaza³o znaczn¹ liczbê komórek zawieraj¹cych IL-5, z których 69,5% stanowi³y eozynofile. Wg autora œwiadczy to o mo liwoœci produkcji IL-5 przez eozynofile oraz o kluczowej roli IL-5 w patofizjologii eozynofilowych polipów nosa [8]. W pocz¹tkowym stadium choroby Ÿród³em IL-5 s¹ limfocyty T i mastocyty. W póÿniejszej fazie g³ównym jej Ÿród³em s¹ eozynofile co na drodze autokrynnej stwarza mo liwoœæ przed³u enia ich prze- ycia i funkcji efektorowych [8]. Do cytokin podtrzymuj¹cych czas prze ycia eozynofilów nale y równie czynnik stymuluj¹cy kolonie granulocytarno-makrofagowe GM-CSF (granulocyte-macrophage colony stimulating factor) [37, 38].

4 4 Otorynolaryngologia, 2006, 5(1), 1-6 Podwy szony poziom m-rna dla GM-CSF w tkankach PN w porównaniu b³ony œluzowej nosa zosta³ stwierdzony metod¹ RT-PCR przez Hamilosa a tak e innych autorów [19, 36, 39]. GM-CSF uwolniony przez fibroblasty [40] lub komórki nab³onkowe [41] prowadzi do zahamowania apoptozy eozynofilów w polipach nosowych na drodze szlaków sygna³owych wykorzystuj¹cych fosforylacjê tyrozyny, z których kompletnym jest kaskada kinaz bia³kowych aktywowanych mitogenami (mitogen activated protein kinase MAPK) [32]. Proliferacja fibroblastów Komórki nab³onkowe, limfocyty i fibroblasty pe³ni¹ rolê w patomechanizmie polipów nosowych jako Ÿród³o cytokin i mediatorów zapalenia. Ponadto fibroblasty poprzez swoj¹ proliferacjê, na któr¹ maj¹ wp³yw czynniki wzrostu, bezpoœrednio uczestnicz¹ w procesie tworzenia polipów. Transformuj¹cy czynnik wzrostu (TGF-β) jest potencjalnym inhibitorem proliferacji wiêkszoœci komórek w organizmie w tym komórek epitelialnych, endotelialnych i fibroblastów [42]. Jednoczeœnie TGFb ma istotny wp³yw na przebieg procesu zapalnego m.in. poprzez fakt, e jest czynnikiem chemotaktycznym dla monocytów, limfocytów T, neutrofilów oraz fibroblastów. Obecnie uwa a siê, e TGF-β pe³ni podstawow¹ rolê w oddzia³ywaniach na zewn¹trzkomórkow¹ macierz, nasilaj¹c i stymuluj¹c na poziomie transkrypcji syntezê i wydzielanie wiêkszoœci jej sk³adników (kolagen, fibronektyna), a tak e powoduj¹c zw³óknienie i nasilaj¹c aktywnoœæ fibroblastów i myofibroblastów. Zale noœæ miêdzy obecnoœci¹ myofibroblastów i ekspresj¹ TGF-β w polipach nosa wykaza³ Wang [43]. Stwierdzono równie korelacjê pomiêdzy infiltracj¹ eozynofilów a stopniem obrzêku i wielkoœci¹ polipów oraz ekspresj¹ fibronektyny w tkance polipów [44]. Uwa a siê, e nasilone w³óknienie podœcieliska widoczne w procesie powstawania polipów nosa wywo³ane jest wzmo- on¹ ekspresj¹ TGF-β [45]. G³ównym Ÿród³em TGF-β1 w tkance polipów nosowych s¹ naciekaj¹ce eozynofile [45, 46, 47]. Coste wykaza³ wzrost ekspresji takich czynników wzrostu jak PDGF (platelet-derived growth factor) i VEGF (vascular endothelial growth factor) w hodowli komórek epitelialnych otrzymanych z polipów nosa, po stymulacji TGF-β1. Wg autora TGF-β wp³ywa na inne czynniki wzrostu kontroluj¹ce proliferacjê komórek w polipach nosa [48]. Ten sam autor oznacza³ metod¹ immunohistochemiczn¹ ekspresjê izoform TGFβ 1-3 w tkankach prawid³owej b³ony œluzowej, zmienionej zapalnie b³ony œluzowej oraz w polipach nosa. Ekspresja izoform TGFβ w polipach nosa i zmienionej zapalnie b³onie œluzowej by³a wy sza ani- eli w zdrowej b³onie œluzowej. TGFβ1 wystêpowa³ w najwiêkszej iloœci spoœród badanych izoform. By³ on obecny równie w makrofagach i eozynofilach [49]. Podobne wyniki uzyska³ przy u yciu metody RT-PCR Lee [4] oraz Bradley i Kountakis [50]. Natomiast Hirschberg który bada³ metod¹ ELISA stê enie TGFβ1 w polipach nosa pobranych od pacjentów atopowych i nieatopowych oraz w prawid³owej b³onie œluzowej nosa wykaza³ znacz¹co wy sze stê enie TGFβ1 w prawid³owej b³onie œluzowej nosa ni w polipach. Autor sugeruje e mo e to byæ spowodowane aktywacj¹ mechanizmów powoduj¹cych krótkotrwa³oœæ utajenia TGFβ1 a tak e pozostawaniem czynnika w formie nieaktywnej [51]. Przyczyn¹ proliferacji fibroblastów w polipach nosa mog³aby byæ stymulacja przez ma³e iloœci TGFβ1, co wynika ze znanych w³aœciwoœci TGF-b do pobudzania proliferacji m.in. fibroblastów w ma³ych stê eniach, a hamowania w du ych stê eniach [52]. Nonaka uwa a, e TGF-β mo e prowadziæ do nasilonej aktywnoœci fibroblastów przez wzmo enie wytwarzania eotaksyny w komórkach polipów w nastêpstwie stymulacji IL-4 oraz lipopolisachrydem [53] Ze wzglêdu na to, e eozynofile s¹ równie Ÿród³em TGF-β, mog¹ one same nasilaæ w³asn¹ migracjê do tkanki polipa przez wp³yw na fibroblasty [48]. Ekspresja naczyniowego czynnika wzrostu œródb³onka (VEGF vascular endothelial growth factor), bêd¹cego niezbêdnym elementem pobudzenia angiogenezy, zwiêkszona w polipach nosa, stymulowana jest przez TGF-β [48]. Nonaka przeprowadzi³ badania, w wyniku których stwierdzi³, i po stymulacji LPS dochodzi do ekspresji GM-CSF tylko w fibroblastach nosowych. Sugeruje on, e tylko fibroblasty nosowe odgrywaj¹ wa n¹ rolê w rekrutacji i aktywacji eozynofilów w polipach nosowych poprzez uwolnienie GM-CSF [30]. Podsumowanie Przyjmuje siê obecnie, i proces powstawania PN jest wynikiem z³o onej reakcji zapalnej i wi¹ e siê nie tylko z naciekami eozynofilowymi, lecz tak e z uwalnianiem mediatorów zapalenia oraz cytokin wp³ywaj¹cych na funkcjê komórek strukturalnych b³ony œluzowej nosa i ich wzajemne interakcje. W wyniku oddzia³ywania na siebie komórek nab³onkowych i/lub komórek strukturalnych np. fibroblastów oraz nap³ywowych komórek eozynofilowych dochodzi do rozwoju eozynofilowego procesu zapalnego co z kolei prowadzi do rozrostu polipowatego. Wg wiêkszoœci autorów podstawowym mechanizmem polipogenezy jest zwiêkszenie migracji eozynofilów do tkanek oraz przed³u enie ich prze ycia. Bachert uwa a, e kluczow¹ cytokin¹ w patomechanizmie polipów jest IL-5 [8]. Poniewa jak dot¹d podstawow¹ metod¹ leczenia PN jest nadal zabieg chirurgiczny oraz sterydoterapia, IL-5 wg wielu autorów powinna byæ g³ównym celem dla potencjalnej farmakoterapii.

5 Rostkowska-Nadolska B., Poœpiech L., Preœ K.: Rola cytokin w polipach nosa 5 Ze wzglêdu na nagromadzenie eozynofilów w tkance polipów nosowych szczególn¹ rolê wydaj¹ siê pe³niæ chemokiny takie jak: RANTES, eotaxina; chemoatraktanty w stosunku do eozynofilów. Ich podwy szona zawartoœæ w tkankach polipów nosowych mo e œwiadczyæ o ich mo liwej roli w rekrutacji eozynofilów do zmienionej zapalnie b³ony œluzowej nosa w nastêpstwie pobudzenia fibroblastów nosowych prozapalnymi cytokinami, takimi jak TNF-α czy te IL-1 [15]. Jak dot¹d brak jest okreœlenia jednoznacznych czynników patogenezy polipów nosowych. Na podstawie dotychczasowych badañ, wydaje siê, e jest ona wynikiem kaskady bioreakcji zwi¹zanych z zaburzeniami funkcji czynników systemu immunologicznego. Dalsze badania poœwiêcone cytokinom prozapalnym, chemokinom czy te czynnikom wzrostu i cz¹steczkom adhezyjnym mog¹ znacznie poszerzyæ nasz¹ wiedzê na temat patogenezy polipów nosowych. Piœmiennictwo 1. Arai K, Lee F, Miyajima A i wsp. Cytokines: coordinators of inflamatory responses. Ann Rev Inc 1990; 59: Rudack C, Stoll W, Bachert C. Cytokines in nasal polyposis, acute and chronic sinusitis. Am J Rhin 1998; 12: Bernstein JM, Gorfien J, Noble B. Role of allergy in nasal polyposis: a review. Otolaryngol Head Neck Surg 1995; 113: Lee CH, Rhee CS, Min YG. Cytokine gene expression in nasal polyps. Ann Otol Rhinol Laryngol 1998; 107: Mullol J, Xaubet A, Gaya A i wsp. Cytokine gene expression and release from epithelial cells. A comparison study between healthy nasal mucosa and nasal polyps. Clin Exp Allergy 1995; 25(7): Jankowski R. Eosinophils in the pathophysiology of nasal polyposis Acta Otolaryngol 1996; 116: Allen JS, Eisma R, LaFreniere D i wsp. Characterization of the eosinophil chemokine RANTES in nasal polyps. Ann Otol Rhinol Laryngol 1998; 107: Bachert C, Wagenmann M, Hauser U, Rudack C. IL-5 synthesis is upregulated in human nasal polyp tissue. J Allergy Clin Immunol 1997; 99: Jahnsen FL, Haraldsen G, Aanesen JP i wsp. Eosinophil infiltration is related to increased expression. Respir Cell Mol Biol 1995; 12: Hamilos DL, Leung DY, Wood R i wsp. Eosinophil infiltration in nonallergic chronic hyperplastic sinusitis with nasal polyposis (CHS/NP) is associated with endothelial VCAM-1 upregulation and expression of TNF-alpha. Am J Respir Cell Mol Biol 1996; 15: Liu Y, Hamaguchi Y, Taya M, Sakakura Y. Quantification of interleukin-1 in nasal polyps from patients with chronic sinusitis. Eur Arch Otorhinolaryngol 1993; 250: Hamaguchi Y, Suzumura H, Arima S, Sakakura Y. Quantitation and immunocytological identification of interleukin-1 in nasal polyps from patients with chronic sinusitis. Int Arch Allergy Immunol 1994; 104: Dallaire MJ, Ferland C, Page N i wsp. Endothelial cells modulate eosinophil surface markers and mediator release. Eur Respir J 2003; 21: Thornhill MH, Kyan-Aung U, Haskard DO. Il-4 increases human endothelial cell adhesiveness for T-cells but not neutrophills. J Immunol 1990; 144: Saji F, Nonaka M, Pawankar R. Expression of RANTES by IL-1 beta and TNF-alfa stimulated nasal polyp fibroblasts. Auris, Nasus, Larynx 2000; 27(3): Conti P, DiGioacchino M. MCP-3 and RANTES are mediators of acute and chronic inflammation. Allergy Asthma Proc 2001; 22: Lee CH, Lee KS, Rhee CS, Lee SO, Min YG. Distribution of Rantes and interleukin-5 in allergic nasal mucosa and nasal polyps. Ann Otol Rhinol Laryngol 1999; 108: Bartels J, Maune S, Meyer JE i wsp. Increased eotaxin-mrna expression in non-atopic and atopic nasal polyps: comparison to RANTES and MCP-3 expression. Rhinology. 1997; 35: Hamilos DL, Leung DY, Huston DP i wsp. GM-CSF, IL-5 and RANTES immunoreactivity and mrna expression in chronic hyperplastic sinusitis with nasal polyposis (NP). Clin Exp Allergy 1998; 28: Davidsson A, Danielsen A, Viale G i wsp. Positive identification in situ of mrna expression of IL-6, and IL-12, and the chemotactic cytokine RANTES in patients with chronic sinusitis and polypoid disease. Clinical relevance and relation to allergy. Acta Otolaryngol Stockh 1996; 116: Beck LA, Stellato C, Beall LD i wsp. Detection of the chemokine RANTES and endothelial adhesion molecules in nasal polyps. J Allergy Clin Immunol 1996; 98: Ebisawa M, Yamada T, Bickel C i wsp. Eosinophil transendothelial migration induced by cytokines III. Effect of the chemokine RANTES. J Immunol 1994; 153: Garcia-Zepeda EA, Rothenberg ME, Ownbey RT i wsp. Human eotaxin is a specific chemoatractant for eosinophil cells and prowides a new mechanism to explain tissue eosinophilia. Nat Med 1996; 2: Nonaka M, Pawankar R, Saji F, Yagi T. Eotaxin synthesis by nasal polyp fibroblasts. Acta Otolaryngol 1999; 119: Seto H, Suzaki H, Shioda S. Immunohistochemical localization of eotaxin immunoreactivity in nasal polyps. Acta Otolaryngol Suppl. 2004; 553: Shin SH, Park JY, Jeon CH i wsp. Quantitative analysis of eotaxin and RANTES messenger RNA in nasal polyps: Association of tissue and nasal eosinophils. Laryngoscope 2000; 110(8): Sehmi R, Cromwell O, Wardlaw J i wsp. Interleukin-8 is a chemoattractant for eosinophils purified from subjects with a blood eosinophilia but not from healthy subjects. Clin Exp Allergy 1994; 23: Bochenska-Marciniak M, Kupczyk M, Górski P, Kuna P. The effect of recombinant interleukin-8 eosinophils and neutrophils migration in vivo and in vitro. Allergy 2003; 58:

6 6 Otorynolaryngologia, 2006, 5(1), Sedgwick JB, Menon I, Gern JE, Busse WW. Effects of inflammatory cytokines on the permeability of human lung microvascular endothelial cell monolayers and differential eosinophil transmigration. J Allergy Clin Immunol 2002; 110: Yamamoto H, Nagata M, Sakamoto Y. CC chemokines and transmigration of eosinophils in the presence of vascular cell adhesion molecule 1. Ann Allergy Asthma Immunol 2005; 94: Nonaka M, Pawankar R, Saji F, Yagi T. Distinct expression of RANTES and GM-CSF by lipopolysaccharide in human nasal fibroblasts but not in other airway fibroblasts. Int Arch Allergy Immunol 1999; 119(4): Simon HU, Blaser K. Inhibition of programmed eosinophil death: a key pathogenic event for eosinophilia? Immunol Today 1995; 16: Morita M, Lamkhioued B, Soussi Gounni A i wsp. Induction by interferons of human eosinophol apoptosis and regulation by interleukin-3, granulocyte/macrophage-colony stimulating factor and interleukin-5. Eur Cytokine Netw 1996; 7: Ochiai K, Kagami M, Matsumura R, Tomioka H. IL-5 but not interferon-gamma (IFN-gamma) inhibits eosinophil apoptosis by up-regulation of bcl-2 expression. Clin Exp Immunol 1997; 107: Samoszuk M, Nansen L. Detection of interleukin-5 messenger RNA in Reed-Strenberg cells of Hodgkin s disease with eosinophilia. Blood 1990; 75: Allen JS, Eisma R, Leonard G, Kreutzer D. Interleukin-3, interleukin-5, and GM-CSF expression in nasal polyps. Am J Otolaryngol 1997; 18: Kankaanranta H, Lindsay MA, Giembycz MA i wsp. Delayed eosinphil apoptosis in asthma. J Allergy Clin Immunol 2000; 106: Simon HU, Yousefi S, Dibbert B i wsp. Anti-apoptotic signal of granulocyte-macrophage colony-stimulating factor are transduced via JAK2 tyrosine kinase in eosinophils. Eur J Immunol 1997; 27: Ohno I, Lea R, Finotto S i wsp. Granulocyte/macrophage colonystimulating factor (GM-CSF) gene expression by eosinophils in nasal polyposis. Am J Respir Cells Mol Biol 1991; 5: Vancheri C, Ohtoshi T, Cox G i wsp. Neutrophilic differentiation induced by human upper airway fibroblast- derived granulocyte/ macrophage colony-stimulating factor (GM-CSF). Am J Respir Cells Mol Biol 1991; 4(1): Shin SH, Lee SH, Jeong HS, Kita H. The effect of nasal polyp epithelial cells on eosinophol activation. Laryngoscope 2003; 113: Huang SS, Huang JS. TGF-beta control of cell proliferation. J Cell Biochem 2005; 96: Wang QP, Escudier E, Roudot-Thoraval F i wsp. Myofibroblast accumulation induced by transforming growth factor-β is involved in the pathogenesis of nasal polyps. Laryngoscope 1997; 107: Nakagawa T, Yamane H, Shigeta T i wsp. Interaction between fibronectin and eosinophils in the growth of nasal polyps. Laryngoscope 1999; 109: Elovic C, Wong D, Weller P. Expressionin of transforming growth factors á and β-1 mrna and product by eosinophils in nasal polyps. J Allergy Clin Immunol 1994; 93: Eisma RJ, Allen JS, Lafreniere D i wsp. Eosinophil expression of Transforming Growth FactorBeta and ist receptor in nasal polyposis: Role of the cytokines in this disease process. Am J Otolaryngol 1997; 18: Ohno L, Lea RG, Flanders KC i wsp. Eosinophils in chronically inflamed human upper airway tissues express transforming growth factor b1 gene (TGFb1). J Clin Invest 1992; 89: Coste A, Brugel L, Maitre B i wsp. Inflammatory cells as wellas epithelial cells in nasal polyps express vascular endothelial growth factor. Eur Respir J 2000; 5: Coste A, Lefaucheur JP, Wang QP i wsp. Expression of the Transforming Growth Factor β isoforms in inflammatory cells of nasal polyps. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1998; 124: Bradley DT, Kountakis SE. Role of interleukins and transforming growth factor β in chronic rhinosinusitis and nasal polyposis. Laryngoscope 2005; 115: Hirschberg A, Jokuti A, Darvas Z i wsp. The pathogenesis of nasal polyposis by immunoglobulin E and interleukin-5 is completed by transforming growth factor-beta1. Laryngoscope 2003; 113: Zhao Y, Young SL. Requirement of transforming growth factorbeta (TGF-beta) type II receptor for TGF-beta-induced proliferation and growth inhibition. J Biol Chem 1996; 271: Nonaka M, Pawankar R, Fukumoto A, Yagi T. Synergistic induction of eotaxin In fibroblasts by IL4 and LPS: modulation by TGF-β. J. Allergy Clin Immunol 2002; 109: