W W Y N IK U E R O ZJI *

Transkrypt

1 R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X IX, N R 4 S , W A R S Z A W A 1988 M IC H A Ł L IC Z N A R, JE R ZY D R O Z D W P Ł Y W R Z E Ź B Y T E R E N U N A Z M IA N Y W Ł A Ś C IW O Ś C I S Z A R Y C H G LEB LE Ś N Y C H P Ł A S K O W Y Ż U G Ł U B C Z Y C K IE G O W W Y N IK U E R O ZJI * Instytut Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska Rolniczego Akadem ii Rolniczej w e W rocław iu W S T Ę P Rzeźba terenu, będąca jednym z czynników glebotwórczych, odgryw a bardzo ważną rolę w procesach ew olu cji gleb, zwłaszcza na terenach lessowych [3, 6, 8]. Charakter tych utw orów sprzyja bowiem rozw ojow i procesów erozji, które prowadzą do zmian masy glebow ej w poziomach powierzchniow ych. Kierunek ew olu cji gleb w terenach urzeźbionych zależy w dużym stopniu od w łaściwości skał m acierzystych i oddziaływ a nia pozostałych czynników glebotw órczych, decydujących o intensyw ności pow ierzchniow ych zmian składu masy glebow ej na poszczególnych fragm entach stoków. W św ietle dotychczasowych opracowań [1-5, 7, 9, 10], właściwości gleb topogenicznych (stokowych i deluw ialnych) uwarunkowane są w dużym stopniu wielkością spadków i charakterem w ystępujących dolin. Ukształtowanie Płaskow yżu Głubczyckiego jest typow e dla obszarów lessowych i sprzyja powstawaniu gleb topogenicznych [1, 5, 6]. Szare gleb y leśne w ystępujące na terenie tego Płaskow yżu podlegają ew olu cji w w yn iku procesów: lessivage u, brunatnienia i erozji. Procesy te p rzyczyniają się do m ozaikowatości p okryw y glebow ej i różnicowania jej wartości użytkow o-rolniczej [1, 8]. Celem niniejszej pracy jest poznanie w p ływ u rzeźb y terenu na kształtowanie p okryw y glebow ej w rejonie w ystępow ania szarych gleb leśnych Płaskow yżu Głubczyckiego, stanowiących podstawową jednostkę system atyczną om awianego regionu. * Praca wykonana w ramach tematu R P -II-I5.

2 3t; M. Licznar, J. Drozd O B IE K T Y I M E T O D Y K A B A D A Ń Badania prowadzono na polu w yrów n an ym od w ielu lat pod w zg lędem agrotechniki należącym do SH R Modzurów. Charakteryzowało się ono falistą rzeźbą, co um ożliw iło w yznaczenie na nim czterech ciągów 0 zróżnicowanych spadkach, zwanych dalej toposekwencjam i. W badaniach uwzględniono gleb y zalegające na zboczach o przeciętnych spadkach: do 3, 3-6, 6-10 i > 10 /». Łącznie objęto nim i 9 p rofilów reprezentujących gleb y położone na zboczach, w dolinach i na w ierzchow inie. Z poziom ów genetycznych w ytypow anych p rofilów pobrano próbki glebowe, w których w ykonano następujące oznaczenia: 1. Właściwości fizyczne, w tym : skład granulom etryczny metodą areometryczną, gęstość właściwą metodą piknometryczną, porowatość ogólną na podstawie gęstości w łaściw ej i objętościowej, kapilarną pojemność wodną (K P W ) metodą K opecky ego, połową pojemność wodną (P P W ) na podstawie siły ssącej gleb y przy pf 2,54, maksymalną higroskopijność metodą N ikołajew a, porowatość powietrzną w stosunku do kapitalnej 1 polow ej pojem ności wodnej. 2. Właściwości chemiczne i fizykochem iczne, w tym : ph w H 2O i IM KC1 potencjom etrycznie, C-ogółem metodą Tiurina, przysw ajalne fo rm y К i P metodą Egnera-Riehm a, zawartość przysw ajalnego M g w e dług Schachtschabela przysw ajalne form y: B, Cu, Zn i Mo metodami stosowanymi w stacjach chemiczno-rolniczych, kwasowość hydrolityczną (Hh) metodą Kappena, kationy w ym ienne m etaliczne metodą Pallmana. Na podstawie Hh i sumy kationów zasadowych obliczono pojemność sorpcyjną i stopień w ysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym. O M Ó W IE N IE W Y N IK Ó W B U D O W A M O R F O L O G IC Z N A G L E B Zew nętrznym odzw ierciedleniem w pływ u procesów erozji na gleb y są zm iany ich budow y profilow ej (tab. 1). D otyczą one cech m orfologicznych, a zwłaszcza miąższości poziomu próchnicznego, jego przejścia oraz b arw y i stopnia zagęszczenia masy glebow ej. W ystępujący w g lebach na w ierzchow inie dużej miąższości poziom A i ulega redukcji na skłonach w w yniku zachodzących procesów erozji. Miąższość poziom ów Ai gleb erodowanych w ynosi najczęściej około 30 cm, co uwarunkowane jest zabiegam i agrotechnicznymi. M ateriał gleb ow y zm yw an y z poziom ów Ap, jest transportowany i osadzany w dolinach; przyczynia się to do powstawania dużej miąższości poziom ów akumulacyjnych w glebach deluwialnych. Znaczny udział fragm entów masy glebow ej z poziom ów A jb i B/(B), spotykany w profilach A p gleb topogenicznych erodowanych

3 Rzeźba terenu a właściwości szarych gleb leśnych 37 przyczynia się do zróżnicowania ich barw y oraz stopnia zagęszczenia fazy stałej. W zależności od intensywności zachodzących zmian, na poszczególnych toposekwencjach kształtują się różne jednostki systematyczne gleb. W ynikiem tego jest powstawanie gleb brunatnych poczarnoziem nych na stokach o nachyleniu > 3 % oraz gleb deluwialnych próchniczych u podnóży stoków (tab. 1). W Ł A Ś C IW O Ś C I F IZ Y C Z N E Zróżnicowana budowa profilow a gleb w ytw orzon ych pod w pływ em procesów erozji na poszczególnych toposekwencjach znajduje odzw ierciedlenie w składzie granulom etrycznym masy glebow ej (tab. 2). A czkolw iek badane gleb y w ykształciły się pierwotnie z u tw orów lessowych (pyłow ych ilastych), to oddziaływ anie procesów erozji przyczyniło się do w ystąpienia różnic w ich składzie granulom etrycznym. W yrazem zachodzących zmian może być budowa w ieloczłonow a niektórych gleb topogenicznych erodowanych oraz stosunek w nich frakcji pyłow ych do iłu koloidalnego. W e w szystkich profilach obserwuje się z regu ły obniżenie wspomnianego wskaźnika w raz z głębokością, a najniższe jego wartości w ystępują w poziomach B (B) lub (B). W śród poziom ów pow ierzchniow ych niższym i wartościam i tego wskaźnika charakteryzują ssię gleb y topogeniczne erodowane, w których jest on zbliżony do w ie l kości spotykanych w poziomach А гв i B(B) gleb y na w ierzchow inie. W artości tego wskaźnika w glebach położonych na zboczach są skorelowane z wielkością spadków terenu i intensywnością procesów erozji. Niższe wartości om awianego wskaźnika w glebach silniej erodowanych świadczą o zwiększeniu się w nich ilości iłu koloidalnego w stosunku do frakcji pyłowych. Konsekw encją tych zmian jest w zrost zagęszczenia fa zy stałej gleby. Wskutek tego gęstość objętościowa i porowatość ogólna (tab. 3) przyjm u ją w poziomach A p i A P(B) gleb topogenicznych m niej korzystne wartości. Stw ierdzone zm iany w budowie m asy glebow ej p rzyczyniają się do zwiększenia retencji w ody, u trzym yw anej siłami pf 2,54. Jednakże równoczesny w zrost maksymalnej higroskopijności w glebach topogenicznych w pływ a na zm niejszenie w nich ilości w ody dostępnej dla roślin. Spośród badanych właściwości fizycznych uwagę zwraca zm niejszenie porowatości pow ietrznej obliczonej w odniesieniu do P P W i K P W w glebach topogenicznych. Zjaw isko to byw a przyczyną w ystępow ania w nich nadmiernego uwilgotnienia, co szczególnie w profilach gleb deluwialnych może powodować okresową stagnację w ody i intensyfikację procesów redukcyjnych [5]. Stwierdzona równocześnie m niejsza porowatość pow ietrzna w erodowanych glebach stokowych ogranicza ich przepuszczalność i zmniejsza zdolności m agazynowania w ody, czego konsekwencją mogą być okresowe jej niedobory {1, 5-7].

4 Lokalizacja i charakterystyczne cechy morfologiczne badanych gleb Location and characteristic morphological features of examined profiles T abela 1 Nr szość Wartość nulometryfilu Pro file No. Położenie 1 profilu pro i spadek 1 w % Nazwa gleby Symbol Profile Name of poziomu location, soil Horizon average inclination 1 in % Miąż Skład gra- poziomu barwy Nazwa barwy czny Cechy szczególne poziomu Horizon Colour Colour name Granulo Specific features of the profiles depth value metric cm j A ib Y R 6/4 lekko żółtawo- \B (B ) 1 brunatna light yellowish i brown i 10 Y R 6/2 i lekko szarobrunatna light brownish grey BC > Y R 7/4 bladobrunatna very pale brown group ip Płi płi płaskowyż plateau szara gleba leśna grey forest soil Ap YR 5/3 brunatna brown płi struktura lekko gruzełkowata, układ słabo zbity, przejście ostre, weakly crumby structure, weakly compact arrangement, sharp transition, A 1A Y R 5/2 szarobrunatna! greyish brown płi struktura warstwowa, układ słabo zbity, przejście stopniowe layer structure, weakly compact arrangement, gradually transition 1struktura pryzmatyczna, układ zbity, osypka Si02 prismatic structure, compact arrangement, silica sprinkling struktura pryzmatyczna, układ zbity, przejście stopniowe prismatic structure, compact arrangement, gradually transition struktura pryzmatyczna, układ zbity prismatic structure, compact arrangement

5 zbocze szara gleba A i Y R 5/2 szarobrunatna Pli struktura gruzełkowata, układ słabo slope leśna ero- greyish brown zbity, przejście ostre I < 3 dowana crumby structure, weakly compact arrangrey forest gement, sharp transition soil eroded B (B ) Y R 6/4 lekko żółtawo- ip struktura pryzmatyczna, układ zbity, brunatna light yellowish przejście stopniowe prismatic structure, compact arrangement, gradually transition BC Y R 6/6 żółtawobrunatna ip struktura pryzmatyczna, układ zbity brownish yellow prismatic structure, compact arrangement С > YR 7/4 bladobrunatna ip struktura płytkowata, układ zbity very pale brown platelike structure, compact arrangement 3 zbocze gleba bru Ap(B ) Y R 5/3 brunatna, fragmenta ip struktura gruzełkowata, układ zbity, slope natna po- 10 YR 6/4 mi lekko żółtawo przejście ostre 1 J = 3-6 czarno- brunatna crumby structure, compact arrangeziemna brown, partly light ment, sharp transition brown soil yellowish brown post-cher- ( в ) Y R 6/4 lekko żółtawobru ip struktura pryzmatyczna, układ zbity, nozem natna przejście stopniowe light yellowish prismatic structure, compact arrangebrown ment, gradually transition (В ) c Y R 7/4 bladobrunatna ip struktura pryzmatyczna, układ zbity very pale brown prismatic structure, compact arrangement с YR 7/4 żółtawo brunatna płi struktura płytkowata słabo wyrażona, yellowish brown układ zbity platelike structure weakly expressed,. compact arrangement

6 cd. tabeli I zbocze gleba bru AP{B) Y R 5/4 żółtawobrunatna ip! struktura gruzełkowata, układ zbity, slope natna po 10 Y R 6/6 z zaciekami żółtawo- j przejście ostre I = 6-10 czarnoziemna brown soil post-chernozem ' brunatnymi yellowish brown with brownish yellow streaks j crumby structure, compact arrangement, sharp transition 5 zbocze slope I > 10 gleba brunatna po czarno ziemna СВ) Y R 6/6 żółtawobrunatna brownish yellow CB)D Y R 7/4 bladob.runatna very pale brown D > Y R 6/6 żółtawobrunatna brownish yellow AP{B) Y R 5/4 żółtawobrunatna yellowish brown ip ip ip glp struktura pryzmatyczna, układ zbity, przejście stopniowe prismatic structure, compact arrangement, gradually transition struktura pryzmatyczna, układ silnie zbity prismatic structure, hard compact arrangement struktura płytkowata, układ silnie zbity platelike structure, hard compact arrangement struktura gruzełkowata, układ silnie zbity, przejście ostre prismatic structure, hard compact arrangement, sharp transition brown soil (B )i Y R 5/6 żółtawobrunatna PSg struktura słabo wyrażona, układ zbity post-cher yellowishbrown weakly expressed structure, compact nozem (B ) YR 5/8 żółtawobrunatna D 1 > Y R 7/6 : żółta yellowishbrown! yellow PSg ph arrangement struktura słabo wyrażona, układ zbity weakly expressed structure, compact arrangement struktura warstwowa, układ zbity, layer structure, compact arrangement

7 dolina gleba delu Y R 5/3 brunatna płi struktura gruzełkowata, układ słabo A P zbocza wialna brown zbity, przejście ostre valley próchniczna crumby structure, weakly compact arran I < 3 humus gement, sharp transition deluvial A i Y R 6/3 bladobrunatna płi struktura warstwowa, układ słabo zbity, soil pale brown przejście ostre layer structure, weakly compact arrangement, sharp transition A k Y R 5/2 szarobrunatna ip struktura gruzełkowata, układ słabo greyish brown zbity, przejście stopniowe, osypka krzemian. crumby structure, weakly compact arrangement, gradually transition, silica sprinkling A kb Y R 6/4 lekko żółtobrunatna ip struktura pryzmatyczna, układ zbity 10 Y R 5/2 z zaciekami brunatny prismatic structure, compact arrangement mi light yellowish brown with greyish brown streaks 7 dolina gleba delu- A P YR 6/2 lekko szarobrunatna płi struktura gruzełkowata, układ słabo zbocza wialna light brownish zbity, przejście wyraźne valley próchniczna grey crumby structure, weakly compact ar I = 3-6 humus rangement, distinctly transition deluvial A i Y R 6/3 bladobrunatna płi struktura warstwowa, układ słabo zbity, soil pale brown przejście stopniowe layer structure, weakly compact arrangement, gradually transition А,В Y R 6/4 lekko żółtawobru- płi struktura pryzmatyczna, układ słabo!\ natna zbity

8 light yellowish brown 1 8! 9 prismatic structure, weakly compact arrangement cd. tabeli 1 B (B ) > YR 6/6 żółtawobrunatna ip i struktura pryzmatyczna, układ słabo brownish yellow prismatic structure, weakly compact j arrangement 8 dolina gleba deluл YR 5/3 brunatna płi struktura gruzełkowata, układ słabo zbocza wialna brown! zbity, przejście ostre valley próchniczna : crumby structure, weakly compact ar- i 1 I 6-10 humus ; rangement, sharp transition deluvial л, YR 6/3 bladobrunatna płi struktura gruzełkowata, układ zbity Al ; 10 YR 6/4 lekko żółtawo płi struktura warstwowa, układ zbity, brunatna przejście ostre light yellowish brown layer structure, compact arrangement, sharp transition А к > YR 5/2 szarobrunatna struktura pryzmatyczna, układ zbity greyish brown prismatic structure, compact arrangement 9 dolina gleba delu YR 6/3 blado brunatna płi struktura gruzełkowata, układ słabo zbizbocza wialna! Ар pale brown ty, przejście wyraźne valley próchniczna crumby structure, weakly compact ar I > 10 humus \ rangement, distinctly transition deluvial soil A i YR 6/4 lekko żółtawo płi i struktura pryzmatyczna, układ zbity, brunatna przejście wyraźne light yellowish prismatic structure, compact arrange I I brown ment, distinctly transition zbity soil pale brown crumby structure, compact arrangement

9 i Î I A k > Y R 5/2 szarobrunatna ip 1struktura gruzełkowata, układ słabo greyish brown 1 zbity I crumby structure, weakly compact arrangement *. - płi utwór pyłowy ilasty clayey silt płz utwór pyłowy zwykły silt ip ił pylasty silty clay glp - glina lekka pylasta sandy loam psg - piasek słabo gliniasty - loam sand

10 V Skład granulometryczny gleb Granulation of soils Tabela 2 Nr profilu Profile No. i Procentowa zawartość frakcji o średnicy w mm Głębokość j Stosunek Poziom Percent of fractions of mm in dia pobrania ; frakcji : genetyczny próbki części -- particles 1 I Ratio of Sampling 1 fractions Genetic szkieletowe ziemiste 0,006-0,02-0,1 - depth < 0,002! 0,002 0,1-0,02 horizon skeletal fine earth ; 0,006 : 0,02 0,05 1,0 cm I < 0,002 > 1,0 mm < 1,0 mm 1 Ap ,5 99, ,2 1,8 7,6 2 A ia ,4 99, ! 8,S 1,2 6,7 A tb ,0 18 7! ,5 0,5 2,7 B(B) , ,8 0,2 2,2 ВС , ! 7,8 0,2 2,7 j i!! \АР ,2 99, ,8 2,2 4,9 ' В(В) , ,2 0,8 1,9 ВС , ,5 0,5 2,2 с , ,3 0,7 2,4 3 Ар (В) ,4 99, ,8 1,2 2,7! j (В) , ,2 0,8 1,8 (В) с , ,5 0,5 2,4 1 с , ; ,5 0,5! 2,6 4 i Ар(В) ,0 20 8! 23! 42 6,5 0,5 2,4 (В) ,2 99, ,8 0,2 1,9 С B)D ,3 99, j ,8 4,2 1,5 D ,5 99,5 27! j 28 5,0 9,0 1,2 5 i Ар (В) ,1 97, ! 20 8,3 37,7 I 1,9! (В) ,3 99, ,8 81,2 1,1 ; (b )d ,6 85, ,8 76,2 1,8 1 D * ! joo,o ! 32 29,7! 16,3 5,6

11 6 A i А к Ak ,7 0,3 7 Ap ,7 A : ,6 A , B (B ) Ap ,2 A i ,3 A co A k ,2 9 Ap ,0 A i ,6 Л ,4 A k ,0 100,0 99,3~ ,0 100,0 ~ 99,F , ~99fl ,6 100, ,5 2,5! 7, ,5 1,5 7, j 4,0 1,0 3, ,8 1,2 1, ,8 2,2 6, ,0 2,0 6, ,8 2,2 5, ,0 1,0 1, ,2 0,8 1,4 11 i ,8 5,2 4, j 39 9,8 5,2 3, ; 6,0 6,0 3,0 15 i ,5 6,5 2, ; 5,5 5,5 5, ! 5,5 3,5 4, ; 30 40! 5,8 1,2 з,з ,3! 5,7 3,0

12 j Tabela 3 Polowa pojemność wodna przy pf = 2,54 Maksymalna higroskopijność Porowatość powietrzna w odniesieniu do: Air porosity in relation to: Field water Maximum capacity higroscopicity! PP W (F W C ) K P W (C W C ) at pf = 2,54 j Nr! Poziom profilu genc-! tyczny Profile I Genetic horizon No. Głębokość pobrania próbki Sampling depth cm Niektóre właściwości fizyczne gleby Some physical properties of soil Gęstość Specific gravity Porowatość ogólna Kapilarna pojemność wodna (K PW ) właściwa objętościowa Total Capillary ( specific bulky porosity water capacity (CVVC) g/cnr % objętościowe - vol. % Ap A,A з A XB B(B) BC B{B) BC с ~ a J b ) СВ) (В) с с (В) (B)D D ,60 1,34 48,5 41,9 30,5 2,03 18,0 6, ,61 1,48 43,3 39,3 32,6 2,07 10,7 1 4> ,64 1,51 42,8 37,8 32,1 3,27 10,7 4, ,65 1,57 40,8 37,3 33,7 4,57 7,1 3, ,68 1,60 40,3 38,1 33,8 3,50 6,5 2, ,63 1,43 47,5 ~ 42/7 33,9 2,32 13,6 4, ,65 1,59 40,0 38,8 36,2 5,10 3,8 1, ,66 1,62 39,1 37,3 34,6 4,01 4,5 1, ,68 1,68 37,3 36,1 33,6 3,05 3,7 1,2 5 15" 2,63 1,57 40,3 36?3~ 34,9 4,59 5,4 4, ,68 1,52 43,3 40,0 35,4 3,72 7,9 3, ,68 1,59 40,7 38,4 34,0 3,67 6,7 2, ,68 1,68 37,3 35,9 34,6 2,79 2,7 1, ,62 1,51 42,4 38,0 33,8 3,92 8,6 4, ,64 1,54 41,7 38,3 33,4 4,76 8,3 3, ,68 1,72 35,9 34,9 33,2 4,37 2,7 1, ,67 1,77 13,7 33,2 31,8 5,30 1,9 0,5

13 1 M ß) (В ) (B )D l D 2 "p Ai Л1 Ak А1 Ai А к ,64 2,66 2,67 2,66 1,73 1,66 1,68 1, ! 6 Ap ,59 1,46 ~ 43,6! a l ,62 1,51 42,4 1 Ak ,60 1,41 45,8 \ A kb ,65 1,56 41,1 7 Ap 5-15 ~ 2,62 ~~ 1,45!^ 1Tf" A\ ,64 1,50 43,2 AyB ,65 1,36 48,7 B (B ) ,70 1,44 46, ~ ,59 2,61 2,61 2, , , ,52 1, , ,6 42, ,9 26,3 3,43 8,2 2,6 30,1 13,5 2,10 24,1 7,5 30,9 14,2 1,80 22,8 6,1 38,2 29,7 1,92 11,3 2,8 41,4 35,5 2,60 8,1 2,8 40,6 34,9 2,43 7,5 1,8 41,7 37,0 4,25 8,8 4,1 39,3 37,3 2,64 3,8 1,8 43,9 32^7 2,17 6,7 0,8 40,2 34,2 2,31 9,0 0,8 41,8 34,3 4,14 14,4 6,9 40,4 36,9 4,81 9,8 6,3 41,8 33,2 3,10 10,0 1,4 37,3 32,! 2,75 10,0 4,8 38,4 34,0 2,81 5,1 0, ,9 4,12 2,2 0,2 41,7 32,0 2,30 12,9 3,2 39,4 33,7 2,45 8,9 3,2 39,4 35,9 2,45 6,2 2,7 43,4 40,7 3,02 4,2 1,5

14 Niektóre właściwości chemiczne gleb Some chemical properties of the soils Tab ela 4 Nr profilu Profile No. Poziom genetyczny j Genetic I horizon Głębokość pobrania próbki Sampling depth cm h 2o ph 1M KC1 С ogółem С total о/ /О P I к! mg/100 g gleby mg/100 g of soil Mg! 1 Mikroelementy Microelements В Cu Mo Zn mg/kg gleby of soil ,8 5,2 1,27 8,74 18,52 9,1 0,42 4,2 i 0,08 9,3 a p A LA ,3! 5,7 1,02 2,71 4,56 4,7 - - Л,В ,5 j 5,9 0,48 2,27 3,73 4,1! - - B {B ) ,6 5,8 0,27 0,96 6,64 8,1 ~ БС ,7 j 5,8! 0,17 1,17 5,40 12,3 i - 1 ~ T " ~ ,8 6,3 1,21 6,77 22,41 9,8 0,31 3,3 i 0,08 8,1 й Г B (B ) ,1 j 6,3 0,28 1,31 5,81 7, BC ,9 6,1 0,21 1,27 5,40 15,0 -! с ,2 0,18 1,09 6,64 18,3 1 5,4 3 ~ AP(B ) ,5 i 6,i 9,18 19,50 8,5 0,36 2,9 0,067 6,0 \ (B ) ,9 0,23 2,01 5,40 6,3 1 \(B )C ,1 5,8 0,14 1,40 4,56 12,3! С ! 7,0 5,9 0,15 I 1,09 4,56 j 12,3 4~ 1А (В ) ,6 6,0 F, 07 j 6,55 18,26 10,8 0,30 3,3 0,055 6,9! (В ) ,0 6,0 0,24 i 1,75 6,22 i 6,8 j {B )D ,9 6,8 0,16 0,96 7,88 16,0 - j ! 6,2 4,9 0,16 0,22 6,64 i 21,0 - _

15 Roczniki Gleb. t. X X X IX, AP{B) (B) (B)Dl d 2 Ap A! Ak AkB Ap A i AL AiB B(B) ,8 6,5 6, , ,0 6,0 5,9 6, , ,8 6,6 6,1 0,76 0,17 0,05 0,04 1,29 0,89 1,18 0,38 1,27 0,88 0,72 0,42 0,30 6,55 17,01 10,7 0,24 2,6 0,062 6,9 0,79 4,15 3,2 2,62 2,90 5,2 1,97 2,90 9,0! ,61 18,26 10,8 0,27 3,6 0,08 16,4 4,20 8,30 9,2 1,27 2,49 3,8 0,61 8,30 15, ,58 24,07 8,3 0,23 3,4 0,087 11,3 5,24 18,26 7,2 1,75 4,15 3,4-2,40 1,83 3,8 3,50 3,98 4, , , ,6 1,24 1,20 0,39 9,61 15,35 9,8 0,27 4,1 0,08 10,8 7,73 15,77 8,5 1,01 3,73 6, ,2 1,33 1,75 2,49 9, ,4" 6,7 6,9 6, ,05 0,64 0,40 7,21 23,24 9,0 0,40 3,3 0,08 8,1 2,62 10,79 7,4 1,40 3,73 5, , ,28 3,63 2,90 9,

16 50 M. Licznar, J. Drozd W Ł A Ś C IW O Ś C I C H E M IC Z N E I F IZ Y K O C H E M IC Z N E Działanie procesów erozji wskutek wynoszenia znacznych ilości składników m ineralnych i m aterii organicznej poza obręb zlew ni przyczynia się do zmian właściwości chemicznych i fizykochem icznych gleb [1, 2, 4, 6, 9]. O dzw ierciedleniem oddziaływ ania erozji może być zasobność gleb w niektóre m akro- i m ikroelem enty, m aterię organiczną oraz obsada jo nowa kompleksu sorpcyjnego (tab. 4 i 5). Lekko kwaśny odczyn większości om awianych gleb w poziomach or- no-próchniczych jest w ypadkow ą kom pleksowego oddziaływ ania procesów glebotw órczych, charakteru skały m acierzystej, intensywności procesów erozji i stosowanych zabiegów agrotechnicznych. W profilu gleby położonej na w ierzchow inie obserw ujem y w zrost ph w raz z głębokością profilu, natomiast w glebach topogenicznych najczęściej w yższe wartości ph w ystępują w poziomach A p. Rzeźba terenu odgryw a bardzo ważną rolę w p rofilow ym rozm ieszczeniu i nagromadzeniu m aterii organicznej w glebach topogenicznych [1, 6, 9]. Analizu jąc zawartość C-ogółem w poszczególnych poziomach genetycznych na tle rzeźby terenu, można zauważyć w glebach topogenicznych erodowanych w yraźne zmniejszenie ilości m aterii organicznej w raz z natężeniem procesów erozji (tab. 4). Podobną zależność obserwuje się rów nież w profilach gleb deluw ialnych na poszczególnych toposekwencjach, gdzie wskutek intensywniejszych zm yw ów powierzchniow ych materiału uboższego w zw iązki próchniczne następuje często spadek ich zawartości w poziomach akumulacyjnych. Rzeźba terenu, szczególnie w glebach erodowanych (stokowych), w p ływ a na gw ałtow ne zmniejszenie zawartości m aterii organicznej w poziomach zalegających pod warstw ą orną. G rom adzenie m ateriału przenoszonego na gleb y poprzednio w y tw orzone prow adzi do powstania gleb zagrzebanych, w których p ierw otne poziom y Ab zaw ierają znaczne ilości C-ogółem. Zasobność gleb om awianego terenu w przysw ajalne form y potasu i fosforu ukształtowała się pod w p ływ em oddziaływ ania różnych czynników, wśród których ważną rolę odegrały zabiegi agrotechniczne. W e wszystkich profilach w ysoka i największa zawartość fosforu i potasu w y stępuje w poziomach A p lub A P(B). Ilość tych składników obniża się w raz z głębokością profilów, a najbardziej gw ałtow ne zm iany ich zaw artości obserw ujem y w glebach erodowanych. Zawartość M g przysw ajalnego jest najw yższa w poziomach orno-próchniczych i w skale m acierzystej. Jego rozm ieszczenie w profilu jest nieco inne od om ówionych już składników, gdyż najm niej przysw ajalnego m agnezu znajduje się w poziomach środkowych badanych profilów. Zawartość boru, miedzi, m olibdenu i cynku w poziomach A p (tab. 4) w dużym stopniu warunkowana jest rzeźbą terenu. W glebach topogenicznych erodowanych zawartość

17 Rzeźba terenu a właściwości szarych gleb leśnych 51 Niektóre właściwości fizykochemiczne Some physico-chemical properties T a b e la 5 N r profilu Profile No. Poziom genetyczny Genetic horizon Głębokość pobrania próbki Sampling depth cm H h Kationy wymienne Exchangeable cations s T C a2+ M g2+ K + N a + meq/100 g gleby meq/100 g of soil V % 1 A p ,98 8,48 0,45 0,37 0,33 9,63 12,61 76,4 А 1Л ,75 8,48 0,40 0,16 0,26 9,30 11,05 84,2 A 1ß ,44 10,48 0,42 0,12 0,43 11,45 12,89 88,8 ß (ß ) ,26 13,47 0,79 0,23 0,40 14,89 16,15 92,2 В С ,19 10,48 1,16 0,16 0,36 12,16 13,35 91,1 2 Ар ,58 12,47 0,84 0,80 0,36 14,47 16,05 90,2 В (В ) ,30 10,47 0,79 0,25 0,44 11,95 13,25 90,2 В С ,37 10,98 0,52 0,10 0,42 12,02 13,39 89,8 с ,40 8,98 1,58 0,10 0,40 11,06 12,46 88,7 3 Ар (В ) ,05 12,47 0,92 0,80 0,30 14,49 15,54 93,2 (В) ,23 13,97 0,61 0,27 0,40 15,25 16,48 92,5 (В) с ,95 11,48 1,16 0,22 0,43 13,29 14,24 93,3 с ,95 11,48 1,29 0,20 0,44 13,41 14,36 93,4 4 А р(в ) ,75 11,98 0,95 0,43 0,33 13,69 15,44 88,7 (В ) ,19 13,97 0,61 0,19 0,40 15,17 16,36 92,7 (B )D ,74 12,47 1Д7 0,23 0,41 14,28 15,02 95,0 D ,65 12,47 2,11 0,25 0,40 15,23 16,88 90,2 5 Ар (В ) ,98 10,18 1,16 0,56 0,36 12,21 13,19 92,6 (В ) ,96 5,99 0,24 0,12 0,18 6,53 7,49 87,2 (В ) D i ,78 5,99 0,40 0,10 0,18 6,67 7,45 89,5 D ,88 7,18 0,82 0,10 0,23 8,33 9,21 90,4 6 Ар ,68 9,48 0,97 0,54 0,33 11,32 13,00 87,1 A i ,23 6,98 0,74 0,25 0,26 8,23 9,46 87,0 Ак ,78 9,98 0,32 0,10 0,34 10,74 14,52 73,9 А кв ,12 9,98 1,32 0,16 0,38 10,84 13,96 77,6 7 Ар ,80 9,48 0,79 0,82 0,36 11,45 14,25 80,3 A i ,30 9,98 0,61 0,37 0,31 11,27 12,57 89,7 A i ,76 9,48 0,38 0,19 0,36 10,41 12,17 85,5 A ib ,26 11,48 0,40 0,25 0,40 12,53 13,79 90,9 В (В ) ,16 14,97 0,45 0,29 0,44 16,15 17,31 93,3 8 Ар ,02 12,47 1,00 0,43 0,40 14,30 15,32 93,3 A i ,17 9,98 0,74 0,41 0,30 11,43 13,60 84,0 A i ,79 7,98 0,45 0,12 0,24 8,79 10,58 83,1 А к ,29 7,49 0,71 0,10 0,21 8,51 13,80 61,7 9 Ар ,75 8,48 0,71 0,78 0,30 10,27 12,02 85,4 A i ,91 8,18 0,66 0,33 0,26 9,43 10,34 91,2 A i ,51 7,99 0,47 0,14 0,36 8,96 10,47 85,6 А к ,85 7,99 0,68 0,14 0,31 9,12 12,

18 52 M. Licznar, J. Drozd ich jest przew ażnie niższa niż w glebach deluw ialnych i na w ierzch ow i nie. W zrost intensywności erozji zachodzącej na stoku o spadku przeciętnym > 10 /q powoduje rów nież obniżenie zawartości przysw ajalnych form Cu i Zn w glebie deluw ialnej. Analizując zawartość przysw ajalnych form makro- i m ikroelem entów, można stwierdzić, że w topogenicznych glebach erodowanych ilość ich jest przeważnie niższa, pomimo wzrostu w tych glebach zawartości iłu koloidalnego i większej pojemności kompleksu sorpcyjnego. W skazuje to, iż aktualnie przebiegający proces erozji prow adzi do powstania gleb,,m łodych, w których naturalne procesy w ietrzenia i akumulacji biologicznej nie są na tyle zaawansowane, aby zapobiec ich zubożeniu w p rzy sw ajalne form y składników m ineralnych. Zm iany masy glebow ej zachodzące w w yn iku procesów erozji znajdują rów nież odzw ierciedlenie w pojemności kompleksu sorpcyjnego oraz jego obsadzie kationowej (tab. 5). W glebach topogenicznych brunatnych (erodowanych) obserwuje się m niejszy udział jonów wodoru oraz w zrost zawartości wapnia w obsadzie kompleksu sorpcyjnego. Jednocześnie zwiększa się w nich udział kationów zasadowych, pojemność sorpcyjna i stopień w ysycenia kompleksu kationam i o charakterze zasadowym. Analizując kompleks sorpcyjny gleb topogenicznych deluwialnych, można stwierdzić, iż jego właściwości zależą w dużym stopniu od intensywności procesów erozji, a także od charakteru m asy gleb erodowanych. D E N D R Y T O W E U P O R Z Ą D K O W A N IE B A D A N Y C H G L E B T O P O G E N IC Z N Y C H O m ówione właściwości fizyczne, chemiczne i fizykochem iczne w skazują w yraźnie, że procesy erozji w terenach falistych Płaskow yżu Głub- czyckiego przyczyn iają się do zróżnicowania pokryw y glebow ej i jej właściwości. Analizu jąc jednak oddzielnie poszczególne właściwości, trudno jest w sposób jednoznaczny określić w p ły w rzeźby na przebieg procesu glebotw órczego i wartość użytkow o-rolniczą badanych gleb. Bardziej obiektyw ną metodą, pozwalającą na prześledzenie zachodzących zmian p o k ryw y glebow ej w w yniku procesów erozji, m oże być zastosowana klasyfikacja wielocechowa. K ieru jąc się tym i przesłankami, przy porządkowaniu badanych gleb zastosowano metodę taksonomii w rocławskiej, w której uwzględniono następujące właściwości poziom ów A p: zawartość C-ogółem, stosunek frakcji pyłow ych do iłu koloidalnego, procentową zawartość frakcji piasków, gęstość objętościową, porowatość ogólną, zawartość w ody przy pf 2,54, porowatość powietrzną, kwasowość hydroli- tyczną, sumę kationów o charakterze zasadowym, pojemność sorpcyjną i stopień w ysycenia kompleksu kationami zasadowym i. N a podstawie średnich różnic bezw zględnych w ym ienionych w łaści

19 Rzeźba terenu a właściwości szarych gleb leśnych 53 wości w ykreślono dendryt (rys. 1). Interpretacja tego układu w edług najw iększych odległości m iędzy poszczególnym i obiektam i zbioru pozw a la w yd zielić w nim dw ie grupy gleb. Do pierw szej z nich należy profil nr 5 gleb y topogenicznej (brunatnej poczarnoziem nej), w którym wskutek procesów erozji nastąpiło największe zróżnicowanie składu masy glebow ej. Pozostałe gleb y tw orzą odrębną grupę, w której występująca na w ierzchow inie szara gleba leśna jest najbardziej zbliżona właściw ościami do gleb y deluw ialnej, znajdującej się na toposekwencji o najm niejszym spadku ( < 3% ). W tej części dendrytu zwraca uwagę ponadto zgrupow anie w szystkich gleb deluw ialnych oraz bliskie położenie w stosunku do nich profilu nr 2 gleb y najsłabiej erodowanej, co może wskazyw ać na duże podobieństwo ich właściwości. N t 0 Y \ A~A À Położen ie gleb S itu a tio n o f s o ils na wierzchowinie on upland A na stoku on slope O w dolinie in volley Rys. 1. Dendrytowe uprządkowanie gleb na podstawie ich właściwości: 1, 2, 3, 4 itd. numery profilów Fig. 1. Dendrite order of soils on the basis of their properties: 1, 2, 3, 4 etc. Nos. of profiles Dokonany podział gleb na podstawie charakteru m asy glebow ej wskazuje rów nież na m ożliwość różnicowania się ich wartości użytkow ej. Stąd powstaje konieczność dalszego badania zależności m iędzy charakterem gleb ukształtowanych w procesie erozji a ich wartością rolniczą.

20 54 M. Licznar, J. Drozd W N IO S K I Na podstawie przeprowadzonych badań można wyciągnąć następujące wnioski : 1. N a terenach falistych pod w p ływ em procesów erozji na zboczach 0 nachyleniach pow yżej 3% zachodzi ew olucja budowy m orfologicznej profilów szarych gleb leśnych w kierunku w ytw orzen ia gleb brunatnych poczarnoziem nych na stokach i deluw ialnych próchnicznych u ich podnóży. 2. Wskutek denudacji poziom ów pow ierzchniow ych pod w p ływ em erozji na skłonach o nachyleniu 3-6 i 6-10% w yłan iają się poziom y wzbogacone w ił koloidalny zm ieniający właściwości fizyczne, chemiczne 1 fizykochem iczne gleb stokowych, natomiast na stoku o spadku > 1 0 % w ystępują gleb y w ieloczłonow e, których właściwości związane są z charakterem i stratygrafią u tw orów osadowych. 3. W poziomach pow ierzchniow ych gleb erodowanych obserwuje się znaczne zm niejszenie zapasów próchnicy oraz przysw ajalnych form makro- i m ikroelem entów, które pod w p ływ em erozji ulegają przem ieszczeniu do niższych partii terenu. 4. Aktualnie przebiegający proces erozji na obszarach w ystępow ania szarych gleb leśnych Płaskow yżu Głubczyckiego prow adzi do powstania gleb,,m łodych brunatnych topogenicznych, w których procesy w ietrzenia i akumulacji biologicznej nie są na tyle zaawansowane, aby przeciw stawić się ich zubożeniu w przysw ajalne fo rm y składników pokarm o wych. 5. Następstwem procesów erozji w terenach falistych jest zwiększenie gęstości objętościowej i zmniejszenie porowatości ogólnej gleb oraz w zrost ilości w od y niedostępnej w poziomach pow ierzchniow ych gleb stokow ych w ytw orzon ych z u tw orów lessowych, a także pogorszenie stosunków w odno-pow ietrznych w glebach deluwialnych. L IT E R A T U R A [1] BandurowskiR. W p ły w rzeźby terenu na zmiany właściwości i urodzajności szarych gleb leśnych Płaskowyżu Głubczyckiego zachodzące w wyniku erozji. (Praca doktorska, maszynopis). W rocław [2] С h u d e с к i Z. Próba oceny w pływ u erozji na straty składników pokarmowych roślin w terenie lessowym. Ann. U M C S 1955, E, 10 s [3] Dobrzański B., Zbysław B. W p ły w erozji na ewolucję czarnoziemu. Roczn. N auk Roi. 1955, 71, E, 1 s [4] Dobrzański B., Gliński J. The distribution of trace elements in profiles of eroded soil. Pol. J. Soil Sei. 1968, 2 s [5] Licznar M., Kowaliński S., Drozd J. Changes of some physical prop-

21 Rzeźba terenu a właściwości szarych gleb leśnych 55 erties of soil of the Głubczyce Plateau under the water erosion effect. Rocz. Glebozn. 1981, 32, 3 s [6] Licznar M. W łaściwości gleb i kierunki ich ewolucji na terenach erodowanych Płaskowyżu Głubczyckiego. Zesz. Nauk. A R Wroc., Rozp., 1985, 48. [7] Ł а с e к F. Rozkład porów i zdolności retencyjne gleb na falistym terenie lessowym. Zesz. Probl. Post. N auk Roi. 1983, 272 s [8] Mazur Z. Zróżnicowanie gleb i plonów na terenie falistym na czarnoziemach. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi. 1983, 272 s [9] T u r s к i R. Substancja organiczna gleb terenów erodowanych. Rocz. Glebozn. 1971, 22, 1 s [10] Turski R., Paluszek J., Słowińska-Jurkiewicz A. W p ły w erozji na fizyczne właściwości gleb wytworzonych z lessu. Rocz. Glebozn. 1987, 38, 1 s М. ЛИЧНАР, E. ДРОЗД В Л И Я Н И Е РЕЛЬЕФ А М ЕСТНОСТИ Н А ИЗМ ЕНЕНИЯ СЕРЫ Х ЛЕСН Ы Х ПОЧВ ГЛ У БЧИЦКОГО П ЛО СК О ГО РЬЯ ПОД В Л И Я Н И Е М ЭРОЗИИ Институт почвоведения и охраны сельскохозяйственной среды Сельскохозяйственной академии во Вроцлаве Резю ме Целью настоящего труда было изучение влияния рельефа местности на дифференциацию почвенного покрова и его свойства в зоне серых лесных почв на Глубчицком плоско- горьи. На основании проведенных полевых работ были выбраны для лабораторных исследований 9 профилей представительных для почв вершин, склонов и долин расположенных на топографических элементах со средними уклоном до 3% 3 6%, 6 10% и свыше 10%. Проведенные исследования показали, что на волнообтразных площадях на склонах с уклонами свыше 3% происходит эволюция серых лесных почв в направлении образования после- черноземных бурых почв на склонах и делювиальных гумусных почв у их подножья. Денудация почвенной массы под влиянием эрозии приводит к обогащению топогенных бурых почв лежащих на склонах с уклонами 3 6% и 6 10% в коллоидный ил, изменяющий физические, химические и физико-химические свойства склоновых почв, а на склоне с уклоном свыше 10% к образованию многослоевых почв. В молодых послечерноземных бурых почвах процессы выветривания и биологической аккумуляции продвижены не в такой степени, чтобы противодействовать их обеднению усвояемими формами питательных элементов. Последствием процессов эрозии на волнобразных площадях является повышение объемного веса, снижение общей порозности и увеличение количества недоступной растениям воды в поверхностных слоях склоновых почв образованных из лёссовых формаций, а также ухудшение водно-воздушного режима в делювиальных почвах, что может приводить в дождливые годы к снижению урожаев и недостаточному использованию образующегося в таких условиях высокого плодородия почв.

22 56 M. Licznar, J. Drozd M. L IC Z N A R, J. D R O Z D IN F L U E N C E O F T H E A R E A R E L IE F O N C H A N G E S O F T H E P R O P E R T IE S OF F O R E S T S O IL S O F T H E G Ł U B C Z Y C E P L A T E A U U N D E R T H E E R O S IO N EFFEC T Institute of Soil Science and Agricultural Environment Protection Agricultural University of W rocław Summary The aim of the respective investigations w as to recognize the influence of the area relief on differentiation of soil cover and of its properties in the region of forest grey soils on the Głubczyce Plateau. On the basis of area investigations 9 profiles representative for upland, slope and valley soils situated on toposequences with average inclinations to 3%, 3-6 /o, % and > 10% have been selected. The investigations have proved an evolution of forest grey soils on w avy areas on slopes with inclination of 3% towards formation of post-chernozem brow n soils and deluvial humus soils at the slope foot. Denudation of soil bulk under the erosion effect leads to enrichment of topogenic brow n soils lying on slopes with inclinations of 3-6% and % in colloidal clay, changing physical, chemical and physico-chemical properties of slope soils and leading on the slope with inclination of > 10% to the formation of multielement soils. In young post-chernozem brow n soils the weathering and biological accumulation processes are not advances as far as to counteract their impoverishment in available forms of nutrient elements. In consequence of the erosion processes on w avy areas an increase of bulk density, decrease of total porosity and increase of the amount of w ater inavailable to plants in surface layers of slope soils developed from loess formations as w ell as worsening the w ater and air conditions in deluvial soils, takes place, w hat can lead in rainy years to a drop of yields and inefficient utilization of high richness of soil occurring under such conditions. Doc. dr hab. M. Licznar Praca wpłynęła do redakcji w listopadzie 1987 r. Katedra Gleboznawstwa Akademia Rolnicza we W rocławiu Wrocław, Grunwaldzka 53