TRWA OŒÆ ŒLADÓW DAWNEJ GOSPODARKI ROLNEJ NA NIEU YTKOWANYCH WSPÓ CZEŒNIE STOKACH W BIESZCZADACH WYSOKICH

Transkrypt

1 290 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM J. Wolski LIX NR 3/4 WARZAWA 08: JACEK WOLKI TRWA OŒÆ ŒLADÓW DAWNEJ GOPODARKI ROLNEJ NA NIEU YTKOWANYCH WPÓ CZEŒNIE TOKACH W BIEZCZADACH WYOKICH PERITENCE OF ANCIENT ARABLE CULTIVATION MARK ON CURRENTLY NONUED LOPE IN HIGH BIEZCZADY MOUNTAIN Zak³ad Geoekologii i Klimatologii, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie Abstract: The aim of the paper was identification and evaluation of persistence of marks of ancient arable cultivation in a soil cover on oldfield terraced slope. The detailed field investigations were carried out in former Boykos village Caryñskie in High Bieszczady Mountains, which was abruptly depopulated in 94. Although complete discontinuation of the use of agricultural terraces, visible signs of an old arable cultivation have preserved in soil cover, especially in morphological features of genetic horizons. patial distribution of grain size, bulk density and ph values are mainly connected with natural factors. ³owa kluczowe: tereny wysiedlone, tarasy porolne, morfologia gleby porolnej. Key words: abandoned areas, oldfield terraces, morphology of formerly arable soils. WTÊP Zmiany w œrodowisku geograficznym, wywo³ane gwa³townym przerwaniem presji antropogenicznej, zachodz¹ w ostatnich dziesiêcioleciach w Polsce przede wszystkim w Bieszczadach Zachodnich (zw³aszcza Wysokich), gdzie w latach. XX w. nast¹pi³o masowe wysiedlenie ludnoœci Bojków i emków. Mimo up³ywu ponad 0 lat naturalne d¹ enie przyrody do eliminacji efektów dzia³alnoœci gospodarczej cz³owieka nie doprowadzi³o do zatarcia wszelkich pozosta³oœci po formowanych przez kilka wieków uk³adach antropogenicznych. Najlepiej œwiadcz¹ o tym zachowane do dzisiaj œlady tarasów porolnych [Wolski 0]. k³adaj¹ siê one z w¹skich skarp o nachyleniu znacznie wiêkszym ni nachylenie stoku oraz ³aw uprawnych, wykorzystywanych dawniej przede wszystkim jako gleby orne.

2 Trwa³oœæ œladów dawnej gospodarki rolnej na nieu ytkowanych wspó³czeœnie stokach 29 Czy jednak wysoka trwa³oœæ naorywanych tarasów (zw³aszcza skarp) jest to sama z równie d³ugim czasem relaksacji gleby porolnej? Mimo bogatej literatury [kiba, zmuc 999], w tym bardzo szczegó³owych prac gleboznawczokartograficznych prowadzonych w latach 90. XX w. [kiba i in. 998] i kontynuowanych obecnie [kiba i in. 0], wci¹ niewiele wiadomo o zdolnoœci do powrotu stanu wyjœciowego gleb dawnych pól ornych w Bieszczadach Wysokich. G³ównym celem pracy jest wiêc charakterystyka wystêpowania i ocena trwa³oœci bezpoœrednich œladów i poœrednich nastêpstw historycznej gospodarki ornej w profilach glebowych na stoku z mikroreliefem tarasów porolnych. MATERIA I METODY Za powierzchniê reprezentatywn¹ dla omawianego obszaru uznano sk³on prze³êczy (d³ugoœæ 40 m, deniwelacja ok. 80 m, ekspozycja ENE) miêdzy wsiami Caryñskie i Nasiczne (rys. ). Wystêpuj¹ tam oligoceñskie warstwy kroœnieñskie dolne (ogniwo ³upkowopiaskowcowe), w których lokalnie dominuj¹cym kompleksem skalnym s¹ ³upki margliste, wapniste i szare, cienko i œrednio prze³awicone drobnoziarnistymi piaskowcami wapnistymi i szarymi [Œl¹czka 980]. Na zwietrzelinie pokrywy omówionych warstw RYUNEK. Po³o enie terenu badañ FIGURE. Location of study area W pewnych aspektach problem ten by³ przedmiotem badañ w innych rejonach fliszowych [Gerlach 9; tarkel 92] i lessowych [Ziemnicki 99; acek 9; Zg³obicki 998].

3 292 J. Wolski wytworzy³y siê gleby brunatne w³aœciwe s³abo wy³ugowane i oglejone (EutricGleyic Cambisols). tok co najmniej od po³owy XIX w. zajêty by³ przez pola orne, które po wysiedleniu ludnoœci w 94 r. uleg³y samozadarnieniu. Obecnie roœnie tam ³¹ka mietlicowa Campanulo serrataeagrostietum capillaris ze zwi¹zku Arrhenatherion elatioris. Obserwacje prowadzono wzd³u dwóch równoleg³ych transektów wyznaczonych w górnej czêœci stoku g³ównego o d³ugoœci 00 m oraz krótszego pomocniczego, oddalonego o 0 m (rys. 2). W sk³onach skarp oraz czêœciach degradacyjnych i agradacyjnych dawnych ³aw uprawnych wykonano ³¹cznie 9 odkrywek, z których pobrano próbki materia³u glebowego: standardowe o masie,0 kg i specjalne o nienaruszonej strukturze do stalowych cylindrów o objêtoœci Ze wzglêdu na potrzebê porównywalnoœci wyników wzd³u transektów stokowych oraz p³ytko zalegaj¹cych pokryw zwietrzelinowych w obrêbie ³aw (00 ) próbki pobrano z RYUNEK 2. Lokalizacja transektów na stoku z mikroreliefem tarasów porolnych (powiêkszony fragment zdjêcia lotniczego wykonanego w skali : 000 w 04 r.) FIGURE 2. Location of transects on oldfield terraced slope (enlarged part of aerial photograph at the original scale : 000 from 04) g³êbokoœci i. W terenie sporz¹dzono tak e opisy profili glebowych, zawieraj¹ce informacje m.in. o mi¹ szoœci i wyrazistoœci poziomów genetycznych, wilgotnoœci, konsystencji, zwiêz³oœci, kamienistoœci, systemach korzeniowych roœlin i œladach procesów oksydoredukcyjnych [Wicik 0]. W próbkach standardowych oznaczono: () odczyn (ph w H 2 O) potencjometrycznie za pomoc¹ miernika ph/mv HACH sension z elektrod¹ z wype³nieniem elowym (œrednia z 3 powtórzeñ), (2) barwê dla materia³u wilgotnego wed³ug zmodyfikowanej skali Munsella [Oyama, Takehara 00], (3) uziarnienie metod¹ sitow¹ (>,0 mm) oraz areometryczn¹ Cassagrande a w modyfikacji Prószyñskiego (<,0 mm). Podzia³ materia³u na frakcje i grupy granulometryczne wykonano wed³ug normy BN8/980. W próbkach specjalnych metod¹ Kopecky ego oznaczono gêstoœæ objêtoœciow¹ (œrednia z 3 powtórzeñ). WYNIKI Obserwacje cech morfologicznych wykaza³y, e najlepiej wykszta³cone profile maj¹ gleby stref agradacyjnych dawnych ³aw uprawnych (AdApBbrBbrgg/CggCgg). Wierzchni poziom darniowy o mi¹ szoœci 80, z materi¹ organiczn¹ w ró nym stadium rozk³adu jest bardzo silnie przeroœniêty korzeniami traw, które stanowi¹ ponad 0% objêtoœci. Czêœci ziemiste w ryzosferze s¹ brunatnoszare, œwie e, sypkie i charakteryzuj¹ siê s³ab¹ i umiarkowanie trwa³¹ struktur¹. W dobrze wykszta³conym poziomie akumulacji próchnicy o mi¹ szoœci 0 widoczne s¹ wyraÿne œlady dawnych

4 Trwa³oœæ œladów dawnej gospodarki rolnej na nieu ytkowanych wspó³czeœnie stokach 293 zabiegów agrotechnicznych. Zmniejsza siê iloœæ korzonków, czêœci ziemiste s¹ czarnobrunatne, œwie e, sypkie, s³abo strukturalne; granica w sp¹gu jest równa, zaœ przejœcie wyraÿne, miejscami ostre. Poziom Bbr zalega na g³êbokoœci (8)30. Gleba jest jaœniejsza, œwie a, zwiêz³a, o konsystencji s³abo plastycznej, miejscami pó³twardej. Poni ej 30 staje siê praktycznie bezstrukturalna, o konsystencji pó³twardej do twardej; przejœcie miêdzy poziomami Bbr i Bbrgg/Cgg jest stopniowe i s³abo wyraziste. Nieliczne rdzawe plamki pochodz¹ce od utlenionych form elaza oraz brak zabarwienia sinozielonkawego œwiadcz¹ o niewielkim natê eniu procesów oksydoredukcyjnych. Zwi¹zane s¹ one przede wszystkim z wodami gruntowymi (œródpokrywowymi), bowiem po³o enie stokowe uniemo liwia stagnowanie wód opadowych na powierzchni. Profile glebowe w strefach degradacyjnych w górnych czêœciach ³aw pod wzglêdem cech morfologicznych ró ni¹ siê g³ównie mniejsz¹ mi¹ szoœci¹ stropowych poziomów organicznomineralnych (³¹cznie 02 ), zw³aszcza ornopróchnicznego Ap. Budowa profilu jest identyczna: AdApBbrBbrgg/CggCgg. W sk³onach skarp mi¹ szoœæ poziomu darniowego jest bardzo ma³a (nie przekracza ). Wystêpuj¹ce poni ej ciemniejsze smugi bardziej zhumifikowanej substancji organicznej, w ró nym stopniu zwi¹zanej z mineralnymi sk³adnikami gleby, tworz¹ trudno rozró nialny poziom próchniczny (A). G³êbiej, przynajmniej do 80, zalega warstwa o jednolitej barwie, bez œladów oglejenia, z cechami procesu brunatnienia w fazie inicjalnej (Bbr). Gleba jest œwie a, sypka, o konsystencji s³abo plastycznej, strukturze umiarkowanej trwa³oœci i agregatach owalnych drobnych i œrednich. Uziarnienie czêœci ziemistych w poziomach brunatnienia (Bbr) i przejœciowych do ska³y podœcielaj¹cej (Bbrgg/Cgg) odpowiada g³ównie glinie ciê kiej, sporadycznie z nieco wiêksz¹ iloœci¹ py³u (glina ciê ka pylasta, i³ pylasty) (tab. ). Najwiêkszy udzia³ procentowy ma frakcja i³u (29%), a w pozosta³ych dwóch grupach granulometrycznych podfrakcje py³u drobnego (%) i piasku drobnego (89%). Na g³êbokoœci przewa a py³ gruby, poni ej ( ) czêœci sp³awialne, zaœ oba poziomy cechuje niemal identyczny udzia³ py³u drobnego oraz piasku, w tym znikomy odsetek grubego (0,2,8%) i œredniego (0,2,%). Uziarnienie nie wykazuje ponadto wyraÿnego zró nicowania na stoku ani wzd³u transektów, ani w obrêbie poszczególnych tarasów. Gêstoœæ objêtoœciowa gleb w obrêbie tarasów porolnych zarówno wzrasta, jak i maleje nie wykazuj¹c przy tym wyraÿnych tendencji przestrzennych ani istotnych statystycznie korelacji z uziarnieniem; relatywnie najni sze wartoœci gêstoœci odnotowano w utworach buduj¹cych skarpy. Kwaœny i s³abo kwaœny odczyn roœnie wraz z g³êbokoœci¹. Tak e w tym przypadku najni sze wartoœci charakteryzuj¹ gleby buduj¹ce skarpy (tab. ). DYKUJA Mechaniczne przemieszczanie i sp³ukiwanie gleby prowadzi³o w czasach intensywnej dzia³alnoœci gospodarczej cz³owieka do formowania w obrêbie ka dego tarasu dwóch stref: degradacyjnej w górnej i czêœciowo œrodkowej czêœci oraz agradacyjnej w œrodkowej i dolnej. Wa n¹ rolê w tworzeniu próchnicy, oprócz nawo enia, odgrywa³y nadziemne i podziemne resztki po niwne roœlin uprawnych. Po zaprzestaniu u ytkowania pól przez pierwszych kilka lat poziom akumulacyjny by³ silnie denudowany, a nastêpnie zosta³ w krótkim czasie utrwalony w wyniku samozadarnienia. Od tego momentu proces jego odtwarzania przebiega bardzo wolno. Gleby dawnych ³aw uprawnych wci¹

5 294 J. Wolski A T W ELA. B h mikroreliefem tarasów porolnyc z stoku na gleby badanej fizykochemiczne w³aœciwoœci ybrane ABLE. T e slop terraced oldfield on soil investigated of properties chemical and physical elected L a okalizacj profilu Localization sampling of points [mm] dia of subfraction and fraction granulometric of [%] [mm] œr. o granulometrycznych podfrakcji i frakcji %] [ æ Gêstoœ objêt. Bulk density g [ 3 ] ph in w H 2 O Barwa skali [wg Munsella] color oil [Munsell] gravel wir; d san iasek; p t sil y³; p y cla i³; total azem r y grub coarse œredni medium drobny fine total azem r y grub coarse drobny fine razem total razem total > 0,,0,2 0,20, 0 0,,0,0 0 2,00,0 0 2,0,0 0 2 <0,0 ] [ transect Main ] [ transekt G³ówny ,02 0,0 0,2 0, 0, 0,2 0,02 4,9 0,0 0,09 0, 0,09 0,2 0,23 0,2 0,2 0,28 0,38 0,2 0,3 0,33 0,2 0,2 0, 0,8 0,3 0, 0, 0,3 0,48 0,8 0, 0, 0, 0,4 0, 0,8 8,4 0,,2 8,43 2,,04 9, 2 2,2,3,99 9,, ,2,2,8,28,23,,2,8,38,32,,2,9,0,0,33,2,3,,8,3,,,28,2,43 transect econdary transekt Pomocniczy , 0,02 0,08 0,09 0,0 0,2 0, 0,02,0, 0, 0,82 0,9 0,,3 0,98,8 0,84 0,3,09, 0,0,8,4,, 2,0 2,0 2,4,8,98 2,33,8 9, 2, 0,,28 2,4,8,9 2,3 2,3,29, ,2,30,,2,3,22,29,3,32,2,3,3,8,29 4,9,0,2,3,3,9,2,48,44,9 próbek pobierania g³êbokoœæ, degradacji; powierzchnia d) ( agradacji, powierzchnia skarpa; uprawna, ³awa depth sampling soil, surface; degradation surface, aggradation ) (a scarp; surface, arable former

6 Trwa³oœæ œladów dawnej gospodarki rolnej na nieu ytkowanych wspó³czeœnie stokach 29 jednak wykazuj¹ typowe cechy gleb porolnych. O ich wysokiej trwa³oœci œwiadcz¹ zachowane œlady poziomu p³u nego oraz mi¹ szoœæ warstwy próchnicznej, która w obrêbie poszczególnych tarasów wyraÿnie wzrasta w dó³ stoku [Gerlach 9]. Gleby tworz¹ce skarpy tarasów s¹ natomiast utworem powsta³ym w wyniku antropogenicznej dzia³alnoœci buduj¹cej, podczas której naturalne nastêpstwo poziomów uleg³o przeobra eniu, jednak nie w celu wytworzenia mi¹ szego poziomu akumulacyjnego. Nie ma on wiêc typowych cech gleby kulturoziemnej obficie nawo onych hortisoli czy odwróconych w wyniku przekopania lub g³êbokiej orki melioracyjnej rigosoli. Jest to raczej utwór typologicznie przeobra ony, w którym warstwy o genezie antropogenicznej zalegaj¹ prawdopodobnie na naturalnie wykszta³conych poziomach genetycznych z kopaln¹ próchnic¹, a profil gleby ma budowê: Ad (A)(Bbr)AbBbrBbr/CC. Wartoœci uziarnienia, gêstoœci objêtoœciowej i odczynu gleby, uzyskane z pomiarów wzd³u transektów badawczych zgodnych z nachyleniem stoku, s¹ dosyæ wyrównane. G³ówn¹ tego przyczyn¹ s¹ w³aœciwoœci fizykochemiczne ska³y macierzystej, któr¹ tworz¹ przemieszczone pokrywy stokowe, nie zaœ utwory zwietrzelinowe litego pod³o a skalnego. Odczyn gleb (,8 ph), wytworzonych z utworów bogatych w wêglan wapnia (³upki margliste, wapniste, piaskowce wapniste), wskazuje tak e na silne odwapnienie pokryw. Obserwacje te potwierdzaj¹ powszechne wystêpowanie w Bieszczadach Wysokich nieci¹g³oœci litologicznopedogenicznych [kiba i in. 998; Kacprzak, kiba 0; Kacprzak 03]. Wzrost wartoœci ph wraz z g³êbokoœci¹ jest zwi¹zany natomiast z typowym dla gleb brunatnych w³aœciwych procesem ³ugowania i akumulacji kationów zasadowych w ni szych czêœciach poziomu wzbogacenia. W przypadku zró nicowania przestrzennego badanych w³aœciwoœci gleby w granicach poszczególnych tarasów przyjêto za³o enie [za Jahnem 98], e dzia³anie wód powoduje nie tylko przemieszczanie, ale i tzw. erozjê selektywn¹ gleb. Prowadzi ona do przewagi udzia³u cz¹stek ilastych nad pylastymi w agradacyjnych czêœciach ³aw, a zarazem zwiêkszania gêstoœci objêtoœciowej gleby, co wykaza³a na analogicznych stanowiskach w opuszczonych wsiach sudeckich Latocha [0]. Uzyskane wyniki nie potwierdzi³y jednak tej tezy, podobnie jak wczeœniejsze obserwacje Uziaka [99] z Bieszczadów Wysokich. Mo na przypuszczaæ, e œródglebowe ruchy poziome wody, powoduj¹ce mechaniczne sortowanie materia³u glebowego, zachodzi³y najsilniej w poziomie ornopróchnicznym, zaœ wraz z g³êbokoœci¹ wzrasta³a sk³adowa pionowa ruchu. O zmniejszaj¹cym siê lub zanikaj¹cym wp³ywie zjawisk i procesów powierzchniowych œwiadcz¹ tak e malej¹ce amplitudy wartoœci uziarnienia na g³êbokoœci. Na zró nicowanie uziarnienia i ciê aru objêtoœciowego gleb na stoku mog³a wp³yn¹æ równie dzia³alnoœæ dawnych gospodarzy: sposób prowadzenia orki, fluktuacyjne zmiany po³o enia skarp [por. Kostecka 0] oraz rodzaj upraw w ostatnich latach przed wysiedleniem. Wszystkie te czynniki spo³ecznogospodarcze modyfikowa³y bezpoœrednio obieg wody na stoku, a poœrednio wielkoœæ erozji selektywnej. WyraŸnie ni sze wartoœci ph w glebach buduj¹cych skarpy tarasów mo na t³umaczyæ przynajmniej trzema przyczynami: a) formy nadbudowane powsta³y z materia³u przemieszczonego mechanicznie i przez d³ugi czas silnie spulchnionego, co sprzyja³o intensywnemu, g³êbokiemu ³ugowaniu, b) skarpy jako swoiste bariery zatrzymywa³y sp³ukiwane z wy szych partii stoku powypasowe zwi¹zki azotowe, które w procesie nitryfikacji prowadzi³y do wzrostu kwasowoœci pod³o a, c) w okresie przed i miêdzywojennym skarpy jako obszary wy³¹czone z gospodarki ornej nie by³y u yÿniane (nawozy fosforowe stosowane przez Bojków, tomasyna i superfosfat, zawiera³y od 30 do ponad 0% wapnia).

7 29 J. Wolski Powy sze wyniki nale y traktowaæ jako wstêpne rozpoznanie zagadnienia, które w takim ujêciu nie by³o do tej pory przedmiotem badañ w Bieszczadach. Dalsze obserwacje musz¹ zostaæ przeprowadzone na d³u szych transektach i wiêkszej liczbie starasowanych stoków, bowiem dopiero wyniki z replikacji pozwol¹ wyci¹gn¹æ wnioski o charakterze bardziej ogólnym. WNIOKI. W pokrywie glebowej nieu ytkowanego od 94 r. stoku z tarasami porolnymi zachowa³y siê œlady dawnej gospodarki ornej, widoczne zw³aszcza w morfologii gleby (budowie profilu i mi¹ szoœci poziomów genetycznych). 2. Poszczególne tarasy s¹ trwa³ymi mikroanalogami stoku prostego, bowiem zró nicowanie budowy morfologicznej gleb w ich obrêbie powtarza siê z du ¹ regularnoœci¹. 3. Wartoœci uziarnienia, gêstoœci objêtoœciowej i odczynu gleby w profilu pod³u nym stoku, jak i w obrêbie poszczególnych tarasów, determinowane s¹ natomiast przede wszystkim czynnikami naturalnymi, zaœ w znacznie mniejszym stopniu lub w ogóle antropogenicznymi. LITERATURA GERLACH T. 9: Wspó³czesny rozwój stoków w dorzeczu górnego Grajcarka (Beskid Wysoki Karpaty Zachodnie). Pr. Geogr. IG PAN 2: ss. JAHN A. 98: elektywna erozja gleb i jej znaczenie w badaniach geomorfologicznych. Przegl. Geogr., 2: 494. KACPRZAK A. 03: Pokrywy stokowe jako utwory macierzyste gleb Bieszczadów Zachodnich. Rocz. Glebozn. 4, 3: 90. KACPRZAK A., KIBA M. 0: Uziarnienie i sk³ad mineralny jako wskaÿniki genezy utworów macierzystych gleb w katenie stokowej Ma³ej Rawki (Bieszczady Zachodnie). Rocz. Bieszczadzkie 9: 98. KOTECKA U. 0: Dynamika przyrostu wysokoœci skarp rolnych na terenie województwa kujawskopomorskiego. W: Czynniki i bariery regionalnej wspó³pracy transgranicznej bilans dokonañ. Kitowski J. (red.). Oddzia³ Rzeszowski PTG, UMC filia w Rzeszowie, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów: 04. LATOCHA A. 0: Odzwierciedlenie zmian spo³ecznogospodarczych udetów K³odzkich w osadach i rzeÿbie terenu. W: Wp³yw cz³owieka na ekosystemy gór œrednich, vol. 2. Antropopresja w górach œrednich strefy umiarkowanej i skutki geomorfologiczne, na przyk³adzie wybranych obszarów Europy Œrodkowej. ajczak A. (red.). Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, osnowiec: 9. ACEK F. 9: Badania nad skutecznoœci¹ melioracji przeciwerozyjnych w ³awinie. Wiad. IMUZ, 3:. OYAMA M., TAKEHARA H. 00: Revised tandard oil Color Charts. KIBA., DREWNIK M., PRÊDKI R., ZMUC R. 998: Gleby Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 2: 88 ss. KIBA., ZMUC R. 999: Pokrywa glebowa Bieszczadów Zachodnich (historia badañ i ich g³ówne kierunki). Rocz. Bieszczadzkie : 3. KIBA., Y A M., KLIMEK M. 0: Gleby doliny górnego anu w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Rocz. Bieszczadzkie : 22. TARKEL L. 92: Charakterystyka rzeÿby polskich Karpat (i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej). Probl. Zagosp. Ziem Górskich 0: 0. ŒL CZKA A. 980: Objaœnienia do mapy geologicznej Polski : Arkusz upków pod red. J.E. Mojskiego i A. Œl¹czki. Wydawn. Geologiczne, Warszawa: 3 ss.

8 Trwa³oœæ œladów dawnej gospodarki rolnej na nieu ytkowanych wspó³czeœnie stokach 29 UZIAK. 99: Wp³yw rzeÿby terenu na typologiczne zró nicowanie pokrywy glebowej w Karpatach fliszowych. Rocz. Glebozn., : 89. WICIK B. 0: Kartowanie gleb. W: Geograficzne badania œrodowiska przyrodniczego. Richling A. (red.). PWN, Warszawa: 83. WOLKI J. 0: Kierunki zmian krajobrazu okolic bieszczadzkiej wsi Caryñskie. W: Miêdzy geografi¹ i biologi¹ badania nad przemianami œrodowiska przyrodniczego. RooZieliñska E., olon J. (red.). Pr. Geogr. 9: 49. ZG OBICKI W. 998: Antropogeniczne formy rzeÿby jako przejaw transformacji krajobrazu obszarów lessowych. Acta Geogr. Lodz. 4: ZIEMNICKI. 99: Znaczenie skarpy w terenie erozyjnym. Rocz. Nauk Roln., ser. F Melioracji i U ytków Zielonych. 3, 4: 4. Dr Jacek Wolski Zak³ad Geoekologii i Klimatologii, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, ul. Twarda /, 0088 Warszawa j.wolski@twarda.pan.pl View publication stats