Katarzyna Kurza. Rok: 2002 Czasopismo: Świat Problemów Numer: 5

Transkrypt

1 Katarzyna Kurza Rok: 2002 Czasopismo: Świat Problemów Numer: 5 Prezentowane tu dane pochodzą z realizowanego przez Instytut Psychologii Zdrowia w latach programu badawczego APETA. Analizy dotyczą pacjentów zgłaszających się do placówek odwykowych na terenie całego kraju. Spośród nich 792 osoby należą do kategorii wiekowej lata. Wśród osób uzależnionych objętych programem badawczym Analiza Przebiegu i Efektów Terapii Alkoholików (APETA) stanowią niespełna 4%. W ciągu kolejnych lat zbierania danych ich liczba stale rosła. Jednocześnie jest to grupa pacjentów najczęściej przerywających leczenie - ponad połowa z nich (53%) nie kończy podstawowego programu terapii. Mowa tu o osobach w wieku od 19 do 24 lat korzystających z oferty placówek odwykowych. Jest to populacja wyróżniająca się na tle pozostałych monitorowanych pacjentów zarówno pod względem ogólnej sytuacji życiowej w momencie zgłoszenia się na leczenie, jak i problemów towarzyszących piciu. Niektóre różnice wynikają z tego, że są to osoby dopiero rozpoczynające swoje dorosłe życie. Jednak nie wszystkie cechy tej grupy zdają się mieć źródło tylko w sytuacji startu życiowego. Większość młodych pacjentów stanowią mężczyźni, kobiet jest niespełna 11% (wśród pozostałych monitorowanych odsetek ten sięga 18%). Podobnie jak inni pacjenci, na ogół mieszkają w mieście - niemal połowa z nich (45%) zamieszkuje w ośrodku powyżej 100 tysięcy mieszkańców, co czwarty (26%) w mieście od 20 do 100 tysięcy mieszkańców, a ze wsi pochodzi 15% tej grupy. Ogólna sytuacja życiowa Wśród młodych pacjentów najwięcej jest osób stanu wolnego (81%). W związkach małżeńskich pozostaje zaledwie 16% (dodatkowo 1% w związkach nieformalnych), podczas gdy wśród ogółu leczonych odsetek ten sięga 60%. Większości są to osoby bezdzietne (79%), zamieszkujące z rodziną (88%) - można domniemywać, że w tej populacji będzie to najczęściej oznaczało rodziców. Jest to zrozumiałe z racji młodego wieku, natomiast rodzi pytanie o bliskie i wspierające relacje tej części monitorowanych. Co czwarty (26%) młody pacjent mieszka z osobą nadużywającą alkoholu - jest to odsetek dwukrotnie wyższy niż w grupie pozostałych badanych. Z różnych względów może to być czynnik sprzyjający rozwojowi uzależnienia od alkoholu w opisywanej grupie. Fakt ten świadczy bowiem m.in. o istnieniu w najbliższym otoczeniu normy przyzwalającej (a być może 1 / 6

2 nakazującej) na nadmierne spożywanie alkoholu, która kształtuje zachowania. Z drugiej strony wskazuje na stałą obecność alkoholu w środowisku, w jakim funkcjonuje ta część pacjentów zarówno w trakcie leczenia, jak i po jego zakończeniu, co może znacznie utrudniać utrzymywanie abstynencji. W odniesieniu do pozostałych monitorowanych osób, młodzi są grupą o niskim poziomie wykształcenia. Można próbować złożyć to na karb wieku i powiedzieć, że nie zdążyli jeszcze zdobyć wykształcenia. Należy jednak zauważyć, że nadal się kształci zaledwie co dziesiąty z nich. Ponadto, w taki sposób można wytłumaczyć wyłącznie niski odsetek (3%) osób z dyplomem wyższej uczelni (wśród pozostałych leczonych w placówkach odwykowych wynosi on (14%). Natomiast w populacji pacjentów między 19 a 24 rokiem życia odsetek osób z wykształceniem podstawowym lub niepełnym podstawowym jest ponad dwukrotnie wyższy (35%) niż w grupie pozostałych badanych, niższy natomiast jest już odsetek osób z wykształceniem średnim (odpowiednio: 23 i 33%). Ogólny obraz sytuacji młodych ludzi zgłaszających się na terapię uzależnienia uzupełnia bardzo wysoki wskaźnik bezrobocia - aż 42% z nich pozostaje bez pracy (wśród pozostałych 30%). Hi storia choroby Pierwsze objawy uzależnienia u pacjentów w przedziale wiekowym lata najczęściej pojawiały się od 3 do 5 lat (37%) przed rozpoczęciem opisywanego kontaktu terapeutycznego bądź od roku do 3 lat wcześniej (35%). Co piąta osoba piła w sposób nałogowy od 5 do 10 lat, a 2% grupy - ponad 10 lat. W porównaniu z pozostałymi pacjentami populacja ta ma oczywiście krótszą historię uzależnienia od alkoholu, jednak sięgającą bardzo młodego wieku. Wobec stosunkowo niedługiego okresu choroby, stopień jej zaawansowania u młodych pacjentów wydaje się wysoki. W grupie tej równie często, co wśród pozostałych badanych rozpoznawano nie tylko poszczególne symptomy uzależnienia wg kryteriów ICD-10, ale i inne zaburzenia takie jak palimpsesty alkoholowe, ciągi picia czy nasilony lęk i ataki paniki bez powodu. Młodzi pacjenci istotnie rzadziej podejmowali próby zapanowania nad piciem (86 i 92%), natomiast istotnie częściej diagnozowano u nich psychozy alkoholowe (23 i 20%). Szczególną uwagę zwraca jednak fakt, że niemal połowa (45%) młodych uzależnionych próbowała popełnić samobójstwo - wśród pozostałych badanych odsetek ten jest ponad dwukrotnie niższy. Wydaje się, że tak daleko posunięta autodestrukcja spowodowana jest raczej czynnikami psychospołecznymi (takimi jak zła sytuacja socjoekonomiczna i zła kondycja psychiczna), a nie alkoholizmem. Wyniki pomiaru przy użyciu Skali Klinicznych Objawów Psychopatologicznych SCL-90 wskazują na istotnie wyższe nasilenie zaburzeń psychopatologicznych w przypadku młodych pacjentów rozpoczynających leczenie z powodu uzależnienia od alkoholu niż ma to miejsce wśród pozostałych monitorowanych osób. Istotnie gorsze funkcjonowanie psychologiczne tej populacji potwierdzają również wyniki pomiaru z zastosowaniem Kwestionariusza Kondycji Psychicznej. 2 / 6

3 Zgłaszając się na leczenie, młodzi pacjenci - podobnie jak pozostali - najczęściej utrzymują abstynencję krócej niż 3 miesiące (61%), a nawet krócej niż tydzień (30%). Odsetek badanych nie zachowujących abstynencji wynosi 4%. Jako najczęściej wypijany trunek podają piwo (54%) i wódkę (51%) - odwrotnie niż w przypadku pozostałych badanych, którzy preferują wódkę (63%), a w dalszej kolejności piwo (38%). Uzyskane dane potwierdzają ogólne preferencje młodych ludzi, również jeśli chodzi o inne środki farmakologiczne. Młodzi alkoholicy istotnie częściej niż pozostali eksperymentują z różnymi rodzajami narkotyków (amfetamina, kokaina, halucynogeny, marihuana i haszysz, opiaty). Trzeba natomiast zauważyć, że odsetek osób stosujących tego typu środki bardzo często (co sugeruje uzależnienie krzyżowe) w obu grupach jest taki sam (różnice sięgają dziesiątych części procenta). Okoliczności podejmowania leczenia Podobnie jak pozostali monitorowani pacjenci, osoby młode najczęściej zgłaszają się do placówek stacjonarnych (37%) lub do poradni (34%). Podejmując leczenie, najczęściej kierują się motywacją wewnętrzną. Niemal połowa z nich (45%) trafia do placówki samodzielnie poszukując pomocy, zaś prawie co trzeci (31%) zostaje skierowany do placówki i akceptuje możliwość leczenia. Kolejne 14% to osoby nakłonione przez otoczenie. Na tle pozostałych, grupa młodych alkoholików wydaje się lepiej zmotywowana do leczenia. Dla wyraźniejszego zarysowania sytuacji, w jakiej młodzi pacjenci decydują się na podjęcie terapii warto wspomnieć również o problemach społecznych, jakie pojawiały się w ich życiu w okresie 2 lat przed zgłoszeniem się do placówki odwykowej. W odniesieniu do pozostałych, w grupie tej istotnie częściej i z większą intensywnością występowały zarówno problemy w pracy (chociaż - a być może właśnie z tego powodu - mniejszy odsetek młodych pracuje), jak i w kontaktach z innymi ludźmi. Największe jednak różnice dotyczą sfery prawa i stosowania przemocy. W konflikt z prawem popadło 56% młodych alkoholików (34% wśród pozostałych pacjentów), natomiast w sposób agresywny zachowywało się 59% (38% pozostałych). Może to wskazywać na wysoki poziom frustracji w tej populacji. Leczenie i jego efekty Mimo początkowego pozytywnego nastawienia do leczenia, zaledwie niespełna połowa młodych pacjentów (47%) kończy podstawowy program terapii uzależnienia (wśród pozostałych odsetek ten sięga 57%). W momencie rozstania z placówką pełną abstynencję utrzymuje 62% tej grupy (68% pozostałych). Odsetek ten jest wyższy wśród osób, które zakończyły terapię (dokładne dane przedstawia tabela). Jednak po 2 latach spada on do 34% i w porównaniu z pozostałymi monitorowanymi pacjentami (50%) jest istotnie niższy (przy czym wyniki odnoszące się do stanu po 2 latach od zakończenia terapii nie uwzględniają braków danych). Tabela 1 Sposób picia po zakończeniu leczenia Sposób picia Pacjenci przerywający terapię 3 / 6

4 (N=391) Pacjenci kończący terapię (N=343) Koniec terapii Po pół roku Po roku Po 2 latach Koniec Pełna abstynencja 32,5 % 6,1 % 5,6 % Sporadyczne zapicie 7,9 % 3,3 % 2,5 % Upijanie się bez ciągu 3,8 % 4,1 % 3,1 % Ciągi, ale lżejsze niż przed terapią2,8 % 3,8 % 3,8 % Picie jak przed terapią 8,2 % 9,2 % 6,9 % Inne 2,0 % 0,8 % 1,3 % Nie wiadomo 39,9 % 12,5 % 12,8 % Braki danych 2,8 % 60,1 % 63,9 % Jeśli chodzi o funkcjonowanie psychologiczne młodych pacjentów w momencie rozstania z placówką, to nasilenie różnych objawów mierzonych kwestionariuszem SCL-90 obniża się w sposób istotny statystycznie zarówno w stosunku do stanu przed terapią, jak i w odniesieniu do pozostałych pacjentów. Jednak ich ogólna kondycja psychiczna pogarsza się (wśród pozostałych pacjentów również). W pomiarze z zastosowaniem KKP przeprowadzonym 2 lata po terapii wyniki obu grup są zbliżone i świadczą o dobrej kondycji psychicznej. Wykres 1 Można by więc powiedzieć, że efekty terapii młodych pacjentów - aczkolwiek mniejsze niż wśród starszych grup wiekowych - są dość znaczne. Stwierdzenie takie jednak nie byłoby prawdziwe, głównie z tego powodu, że dane dotyczące sytuacji po 2 latach od wypisu uzyskano jedynie od niewielkiej części badanych (ok.20-25%). Przyjmując założenie, że osoby, z którymi nie udało się przeprowadzić badania powróciły do picia, okazuje się, że z 10 młodych uzależnionych od alkoholu pacjentów rozpoczynających leczenie wiadomo, że abstynencję po 2 latach od wypisu utrzymuje zaledwie 1 osoba (11%). Podobnie rzecz się ma z innymi obszarami funkcjonowania psychospołecznego - pozytywna zmiana dotyczy wąskiej części monitorowanych pacjentów. Podsumowanie W świetle zaprezentowanych danych, wydaje się, że sytuacja życiowa młodych ludzi zgłaszających się na leczenie z powodu uzależnienia - a przynajmniej znacznej ich części - jest niezwykle trudna i złożona, również w porównaniu z populacją pozostałych alkoholików. Takie czynniki jak: - niski poziom wykształcenia, - wysokie bezrobocie, 4 / 6

5 - trudności w funkcjonowaniu społecznym (prawdopodobnie niskie umiejętności społeczne), - wzorzec nadużywania alkoholu wyniesiony z domu rodzinnego świadczą o małych zasobach osobistych tej grupy i w dalszej kolejności - o wysokim poziomie frustracji. Alkohol wydaje się pierwotnie symbolizować w tej populacji lepsze życie - z jednej strony pomaga utożsamić się ze szczęśliwymi konsumentami z kolorowych reklam, z drugiej - umożliwia pozbycie się negatywnych stanów emocjonalnych. Nadużywanie alkoholu jednak nie tylko nie poprawia sytuacji, ale wprowadza dodatkowe obciążenia i jeszcze bardziej ogranicza perspektywy życiowe tych osób. Można się domyślać, że niemal co drugi z nich - niedoszły samobójca - nie widział szansy na poprawę swojego położenia. Zgłaszając się do placówki odwykowej, mają wysokie oczekiwania (wskazuje na to wysoki poziom poczucia nadziei i perspektyw), które prawdopodobnie nie zostają spełnione (istotny spadek poczucia nadziei i perspektyw w momencie rozstawania się z placówką). Przerywają więc leczenie i powracają do rzeczywistości, w której nadużywanie alkoholu jest rzeczą naturalną. Nie można powiedzieć, by próby leczenia z powodu uzależnienia od alkoholu podejmowane przez młodych ludzi kończyły się sukcesem. Przyczyny tego stanu rzeczy są bardzo złożone. W dużej mierze stanowią je uwarunkowania społeczno-gospodarcze naszego kraju - terapeuta odwykowy nie jest w stanie ich zmienić. Jednak wydaje się, że osoby pracujące z młodymi alkoholikami nie zawsze zdają sobie sprawę ze specyfiki sytuacji tej grupy pacjentów i zbyt optymistycznie postrzegają prawdopodobieństwo sukcesu terapeutycznego - w odniesieniu do 9% z nich jako bardzo prawdopodobny, a 34% jako dosyć prawdopodobny (podobnie wśród pozostałych monitorowanych). Należałoby zmodyfikować sposób pracy z tą kategorią wiekową pacjentów odwykowych, tym bardziej, że staje się ona coraz bardziej liczna - na przestrzeni trwania programu wzrosła niemal dwukrotnie: ze 133 osób zgłaszających się do placówek odwykowych w roku 1994 do 244 w roku Autorka jest socjologiem, pracownikiem Działu Badań i Informacji Naukowej Instytutu Psychologii Zdrowia Więcej o programie badawczym APETA 5 / 6

6 6 / 6