Nowe stanowiska Quedius dilatatus (Fabricius, 1787) (Coleoptera: Staphylinidae) w Polsce i uwagi o jego biologii

Transkrypt

1 Wiadomości Entomologiczne 36 (3) Poznań 2017 Nowe stanowiska Quedius dilatatus (Fabricius, 1787) (Coleoptera: Staphylinidae) w Polsce i uwagi o jego biologii New localities of Quedius dilatatus (Fabricius, 1787) (Coleoptera: Staphylinidae) in Poland and remarks on its biology Weronika Bieńko 1, Izabela Kirpsza 2, Tomasz Mokrzycki 3 1 Park Dyrekcyjny 11/3, Białowieża w.m.bienko@gmail.com 2 Ostrówek 4, Sokółka iza.kirpsza@wp.pl 3 Katedra Ochrony Lasu i Ekologii, Wydział Leśny SGGW ul. Nowoursynowska 159/34, Warszawa tomasz_mokrzycki@sggw.pl ABSTRACT: Quedius dilatatus is a rove beetle rarely reported from Poland. It is found in parks, on trees along roads, and less often in forests. It develops in the nests of hornets. Q. dilatatus is for the first time reported to occur in the Rogalin Landscape Park (Wielkopolska-Kujawy Lowland), Knyszyn Forest (Podlasie), Miejsce (Lower Silesia), and in a residential building in the Białowieża Forest. Q. dilatatus is an umbrella species which co-occurs with other rare saproxylic beetles, but its synanthropisation has been observed. KEY WORDS: Quedius dilatatus, Staphylinidae, Poland, new localities Wstęp Kusak Quedius dilatatus jest w Polsce chrząszczem rzadko spotykanym i obserwowanym na rozproszonych stanowiskach. Do niedawna większość danych literaturowych pochodziła z XIX i pierwszej połowy XX wieku (Konwerski i in. 2010). Na początku XXI wieku odnotowano kolejne, nowe stanowiska (Borowski i in. 2005, Byk i in. 2006, Byk 2007, Rutkiewicz 2007, Jakubczyk 2009, Konwerski i in. 2010,

2 138 W. Bieńko, I. Kirpsza, T. Mokrzycki Marczak i in. 2010, Byk i in. 2013, Plewa i Melke 2013, Krisica 2015, Mazur i in. 2016). Stanowiska do roku 2010 podali szczegółowo Konwerski i in. (2010). W tym artykule podsumowano dane dotyczące występowania Q. dilatatus w Polsce od roku 2010 z uwagami o jego biologii oraz przedstawiono nowe stanowiska, w tym jedno w budynku mieszkalnym (Ryc. 1). Ryc. 1. Publikowane i nowe stanowiska Quedius dilatatus po 2010 r. Fig. 1. Already published and new localities of Quedius dilatatus after 2010 Gatunek ten do niedawna znany był pod nazwą Velleius dilatatus, obecnie zaliczany jest do rodzaju Quedius Stephens, 1829 i podrodzaju Velleius Samouelle, 1819 (Smetana 2013). Quedius dilatatus zasiedla gniazda szerszeni Vespa crabro Linnaeus, 1758, zlokalizowane w dziuplach drzew, gdzie larwy i imagines polują na larwy muchówek. Krisica (2015), jako miejsce rozwoju omawianego gatunku, podaje też gniazda os dachowych Vespula germanica (Fabricius, 1793). Szwałko (1992) zwraca uwagę na nieprzemyśla-

3 NOWE STANOWISKA QUEDIUS DILATATUS (FABRICIUS, 1787) [...] 139 ne zabiegi konserwatorskie, które mogą przyczynić się do ograniczenia populacji tego kusaka. Konwerski i in. (2010) wskazują na wycinanie drzew dziuplastych oraz usuwanie gniazd szerszeni, jako przyczynę coraz rzadszego występowania Q. dilatatus. Było to powodem objęcia tego chrząszcza ochroną prawną w 2004 r. oraz sklasyfikowania na Polskiej czerwonej liście zwierząt jako gatunku zagrożonego (VU) (Pawłowski i in. 2002). Obecnie gatunek ten jest objęty ochroną częściową (Rozp. Ministra Środowiska 2016). Wydaje się, że chrząszcz ten preferuje parki i zadrzewienia przydrożne, rzadziej występuje w zwartych kompleksach leśnych (Konwerski i in. 2010). Zwykle spotykany jest na pniach drzew, w pobliżu gniazd szerszenia, ale nierzadko obserwowany także w innych miejscach. W dolinie Słupi koło Słupska chrząszcza obserwowano przy przynęcie pokarmowej przeznaczonej do wabienia motyli (Jakubczyk 2009). Na Pojezierzu Iławskim (Kamieniec) Q. dilatatus został zaobserwowany w pułapce feromonowej na pachnicę, w Kielcach-Czarnowie przyleciał na balkon, a we Wrocławiu- Karłowicach obserwowany był przy fermentującym soku wyciekającym z pnia dębu (Konwerski i in. 2010). W Kampinoskim Parku Narodowym stwierdzono jego obecność w odległości 150 m od gniazda szerszenia przy wyciekającym soku z dębu, gdzie polował na niewielkie owady, również zwabione sokiem (Marczak i in. 2010). Quedius dilatatus obserwowany jest nierzadko z innymi, rzadkimi chrząszczami takimi, jak: Hesperus rufipennis (Gravenhorst, 1802), Quedius brevicornis (Thomson, 1860), Q. invreae Gridelli, 1924, Q. ochripennis (Ménétriés, 1832), Q. xanthopus Erichson, 1839, Osmoderma barnabita Motschulsky, 1845, Protaetia marmorata (Fabricius, 1792), P. speciosissima (Scopoli, 1786), Elater ferrugineus Linnaeus, 1758, Dermestoides sanguinicollis (Fabricius, 1787), Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758 (Konwerski i in. 2010). Nowe stanowiska Poniżej prezentowane są kolejne stanowiska omawianego gatunku: Nizina Wielkopolsko-Kujawska XT28 Rogaliński Park Krajobrazowy k. Rogalinka, 1 VII 2007, 1 ex. na pniu starego dębu z żerowiskami Cerambyx cerdo, pod dziuplą z gniazdem Vespa crabro, obs. T. Mokrzycki.

4 140 W. Bieńko, I. Kirpsza, T. Mokrzycki Podlasie FE50 Puszcza Knyszyńska, Nadleśnictwo Czarna Białostocka, 16 VII 2016, 2 exx. na pniach dwóch dębów, 27 VIII 2016, 12 exx. na pniach trzech dębów. W obu przypadkach w pobliżu występowały gniazda Vespa crabro w dziuplach dębów, leg. I. Kirpsza. Puszcza Białowieska FD94 Białowieża, Park Dyrekcyjny, 30 VIII 2016, 5 imagines i 2 larwy w gnieździe Vespa crabro na strychu budynku mieszkalnego, leg. W. Bieńko. Śląsk Dolny XS94 Miejsce, 1 ex. na pniu starego dębu, 21 VIII 2010, leg. T. Gazurek. Dyskusja Quedius dilatatus obserwowany był przy gniazdach szerszeni wyłącznie na stanowiskach o naturalnym charakterze. Były to pojedyncze stare dęby, aleje przydrożne, duże parki, rezerwaty leśne, lasy (Konwerski i in. 2010), jabłonie (Szwałko 1992). Zdarzały się obserwacje chrząszczy w domu (Szwałko 1992) i na balkonie budynku (Konwerski i in. 2010), ale nigdy w gniazdach szerszeni w budynku. W Białowieży, ze względu na bezpieczeństwo domowników, gniazdo zlokalizowane na strychu (Ryc. 2) zostało potraktowane owadobójczym aerozolem z gaśnicy na osy i szerszenie. Podczas przeglądania gniazda znaleziono w nim martwe osobniki tego kusaka. Należy zaznaczyć, że budynek, w którym zaobserwowano chrząszcza, zlokalizowany jest w zabytkowym parku, w którym nie brakuje starych, dziuplastych drzew, co mogło ułatwić kusakom kolonizację gniazda V. crabro wewnątrz budynku. Obecność imagines i larw tego chrząszcza w gnieździe szerszenia może wskazywać na przystosowanie się Q. dilatatus do warunków synantropijnych. Wiąże się to jednak z kolejnym zagrożeniem dla omawianego gatunku. Ze względu na bezpieczeństwo ludzi gniazda szerszeni w budynkach są częściej niszczone, niż w warunkach naturalnych. W konsekwencji uśmiercane są także wszystkie chrząszcze, co może wpłynąć na dalsze zmniejszanie się lokalnych populacji Q. dilatatus.

5 NOWE STANOWISKA QUEDIUS DILATATUS (FABRICIUS, 1787) [...] 141 Ryc. 2. Strych, na którym zlokalizowane było gniazdo Vespa crabro z imago i larwami Quedius dilatatus (fot. W Bieńko) Fig. 2. The attic on which the nest of Vespa crabro with imago and the larvae of Quedius dilatatus were found (photo W. Bieńko) W Puszczy Knyszyńskiej chrząszcze odłowiono na czterech dębach, podczas badań nad saproksylicznymi Coleoptera z wykorzystaniem pułapek ekranowych typu Netocia. Pułapki te były zainstalowane na starych,

6 142 W. Bieńko, I. Kirpsza, T. Mokrzycki dziuplastych drzewach (Ryc. 3). Na tych samych dębach z rzadszych gatunków obserwowano Triphyllus bicolor (Fabricius, 1777) i Hypulus quercinus (Quensel, 1790). Ryc. 3. Dąb z pułapką ekranową Netocia w Puszczy Knyszyńskiej, na którym odławiał się Quedius dilatatus (fot. I. Kirpsza) Fig. 3. Oak with a Netocia screen trap in the Knyszyn Primeval Forest, where Quedius dilatatus was collected (photo I. Kirpsza)

7 NOWE STANOWISKA QUEDIUS DILATATUS (FABRICIUS, 1787) [...] 143 W Rogalińskim Parku Krajobrazowym chrząszcza obserwowano na pniu starego dębu z żerowiskami kozioroga dębosza, pod dziuplą z gniazdem szerszeni. Dąb rósł samotnie na nasłonecznionym stanowisku. Na tym samym drzewie odnotowano ponadto obecność Elater ferrugineus (w dzień), a nocą Lacon querceus (Herbst, 1784), Neatus picipes (Herbst, 1787) i Tenebrio opacus Duftschmid, 1812, Potwierdza to współwystępowanie tego kusaka z innymi, rzadkimi i saproksylicznymi chrząszczami i zasadność uznawania go za gatunek parasolowy. Ostatnie obserwacje potwierdzają status gatunku parasolowego na stanowiskach o naturalnym charakterze. Pokazują też kolonizację stanowisk synantropijnych. W tym ostatnim przypadku wiąże się to z zagrożeniem Q. dilatatus ze względu na częste niszczenie gniazd szerszeni przy pomocy środków owadobójczych. SUMMARY Quedius dilatatus is a beetle rarely reported from Poland. It was observed at Vespa crabro nests exclusively at natural localities, including single old oaks, trees along roads, large parks, forest reserves, and forests. These beetles were observed in a residential building and on the balcony of a building, but never in horn beetle nests in a building. In the present paper, 4 new localities in various regions of Poland are reported: Rogalin Landscape Park, Miejsce in the Opole Voivodship, Czarna Białostocka Forest District in the Knyszyn Forest, and a residential building in the Białowieża Forest. In the Rogalin Landscape Park, it co-occurs with several other rare saproxylic beetles (Elater ferrugineus L., Lacon querceus (Herbst), Neatus picipes (Herbst), and Tenebrio opacus Duft. In the Knyszyn Forest, these beetles were caught accidentally during a research of saproxylic Coleoptera using a Netocia screen trap. It co-occurs with other rare saproxylic beetles (Triphyllus bicolor (Fabr) and Hypulus quercinus (Quens.). In the Białowieża Forest, for safety reasons, the nest was treated with an insecticide. Looking at a nest with dead horns, five dead imagines and two larvae were observed. The presence of imagines and larvae of this beetle in the nest of the hornet may indicate the adaptation of Q. dilatatus to synanthropic conditions. Studies confirm that the Q. dilatatus is an umbrella species which co-occurs with other rare saproxylic beetles, but its synanthropisation has been observed. PIŚMIENNICTWO Borowski J., Byk A., Łęgowski D. 2005: Interesujące chrząszcze (Coleoptera) odłowione w Starej Brdzie Pilskiej na Pojezierzu Pomorskim. Wiadomości Entomologiczne, 24 (1):

8 144 W. Bieńko, I. Kirpsza, T. Mokrzycki Byk A. 2007: Waloryzacja lasów Gór Świętokrzyskich na podstawie struktury zgrupowań chrząszczy saproksylicznych. (ss ). [W:] J. Borowski, Mazur S. (red.): Waloryzacja ekosystemów leśnych Gór Świętokrzyskich metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. 236 ss. Byk A., Borowski J., Mazur S., Mokrzycki T., Rutkiewicz A. 2013: Waloryzacja lasów Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Spalsko-Rogowskie na podstawie struktury zgrupowań chrząszczy saproksylicznych. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Rogowie, 2 (35): Byk A., Mokrzycki T., Perliński S, Rutkiewicz A. 2006: Saproxylic beetles in the monitoring of anthropogenic transformations of Białowieża Primeval Forest. (pp ) [W:] A. Szujecki (red.) Zooondication-based monitoring of anthropogenic transformations in Białowieża Primeval Forest. Warsaw Agricultural University Press. 444 ss. Jakubczyk J. 2009: Velleius dilatatus (Fabr.) (Staphylinidae kusakowate) w Dolinie rzeki Słupi w okolicach Słupska (UTM XA33). Przegląd Przyrodniczy, 20 (1-2): Konwerski S., Melke A., Miłkowski M., Ruta R., Sienkiewicz P. 2010: Nowe stanowiska Velleius dilatatus (Fabricius, 1787) w Polsce (Coleoptera: Staphylinidae) oraz uwagi o jego ochronie. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 66 (2): Krisica L. 2015: Velleius dilatatus (Fabricius, 1787). Odkrycie rzadkiego kusakowatego (Staphylinidae) na Górnym Śląsku. Biuletyn Częstochowskiego Koła Entomologicznego, 13: 20. Marczak D., Kurek P., Przewoźny M., Danyłow J. 2010: Nowe gatunki chronionych chrząszczy (Insecta: Coleoptera) w Kampinoskim Parku Narodowym. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 29 (4): Mazur A., Klejdysz T., Dobrowolski M., Konwerski S., Królik R., Łabędzki A., Mazur M.A., Przewoźny M. 2016: Chrząszcze saproksyliczne Karkonoszy. Część I wykaz gatunków. Acta Scientiarum Polonorum Silvarum, Colendarum Ratio et Industria Lignaria, 15 (4): Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M. 2002: Coleoptera chrząszcze. (ss ). [W:] Z. Głowaciński (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 155 ss. Plewa R., Melke A. 2013: Nowe stanowiska rzadko spotykanych w Polsce gatunków kusakowatych (Coleoptera: Staphylinidae). Wiadomości Entomologiczne, 32 (3): Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Rutkiewicz A. 2007: Waloryzacja lasów Gór Świętokrzyskich na podstawie struktury zgrupowań chrząszczy saproksylicznych powierzchni pni drzew. (ss ). [W:] J. Borowski, Mazur S. (red.): Waloryzacja ekosystemów leśnych Gór Świętokrzyskich metodą zooindykacyjną. Wydawictwo SGGW, Warszawa. 236 ss. Smetana A. 2013: Velleius Leach, 1819 stat. nov., a subgenus of Quedius Stephens, 1829 (Coleoptera: Staphylinidae: Staphylinini: Quediina). Studies and Reports. Taxonomical Series, 9 (1): Szwałko P. 1992: Zniszczone lub potencjalnie zagrożone stanowiska Velleius dilatatus (Fabr.) (Coleoptera, Staphylinidae) w północno-wschodniej i południowej Polsce. Wiadomości Entomologiczne, 11 (2): 123.