Rozdział V DZIEJE ZIEMI SPYCHOWSKIEJ I OKOLIC

Transkrypt

1 Rozdział V DZIEJE ZIEMI SPYCHOWSKIEJ I OKOLIC 1. Starożytność Okolica dzisiejszego Spychowa (Puppen) obejmuje pradawne siedliska ludzkie. Jak wykazują różne znaleziska między innymi urny pochodzące z pogańskich kurhanów (pól grzebalnych) nad Jeziorem Zyzdrój w Spychówku i niedaleko położonej wioseczki Koczek, również z całej okolicy od miejscowości Piecki, Nawiady, Babięta, aż po Mrągowo, Pisz i Szczytno włącznie zamieszkiwał tutaj ludny szczep. Ten lud, o czym świadczą liczne wykopaliska elementów z brązu i żelaza, osiągnął już pewien wyższy poziom cywilizacji. Dalszy los szczepu Galindów z braku źródeł jest nieznany. Jak zaznaczyłem w rozdz. I i II z powodów ekonomicznych, najazdów Mazowszan, Jaćwingów, zaginął. Resztki tego plemienia ocalały zaszywając się w szuwarach leśnych, uciekając na północne tereny lub chroniąc się w puszczy przygranicznego Mazowsza. Mapy poczynione przez archeologów i ich znaleziska, z drobiazgową dokumentacją zaświadczają, że ta Ziemia Spychowska leżąca w trójkącie powiatów Szczytno Pisz Mrągowo jest największym terenem odkryć najcenniejszych znalezisk archeologicznych w Polsce. 20 Mapa nr 9. Cmentarzyska od 1w. do połowy III w. n.e. (J. Okulicz 1981) Okolice zaznaczone kółkiem dotyczą terenów Rozog, Spychowa i Mrągowa 20 T. Nowakiewicz, Odkrycia archeologiczne w Czaszkowie koło wsi Piecki. Informacja Turystyczna w Mrągowie. 24

2 Ryc. 1. Sprzączki i aplikacje pasa (fot. J. Strobin) Ryc. 2. Duże aplikacje z hybrydami (fot. J. Strobin) Ryc. 3. Okucia miecza i Þgurka sępa (fot. J.Strobin) Ryc. 4. Żelazne fragmenty uzbrojenia (fot. M.Osiadacz) Ryc. 5. Zabytki sprzed rozpoczęcia badań archeologicznych (fot. M. Osiadacz) Przedmioty z ryc. 1-5 to unikalne znaleziska z ok. V w. n.e. z nad dawnego jeziora Nidajno, z okolic Piecki-Czaszkowo, (Patrz: 25

3 Spośród wielkiej liczby znalezisk archeologicznych ukazało się w artykułach kilka przedmiotów z najbliższych okolic Spychowa. Część tych znalezisk, które podane są poniżej znajduje się w Muzeum Królewieckim. Brązowy naszyjnik koronowaty z Piasutna/Piasutten. (a-wg W. Gaete 1929, V-I w. przed Chr.) Naszyjnik drucikowany z końcami stożkowymi. (znalezisko w Babiętach - II przed Chr. - III w. po Chr.) Popielnica (epoka rzymska) z grobu 134 z Nowego Zyzdroju. Ryc.1. Groty ze Spychówka i rysunek publikowany przez Wilhelma Gaertego (wg GAERTE 1929) z okresu przedrzymskiego (V-IIw.przed Chr.) (Opracował: Bartosz Kontny; Grot z grobu 73 w Spychówku, z badań Emila Hollacka w 1903 r. Rzecz o poszukiwaniu najstarszych militariów kultury bogaczewskiej,[in:]światowit Suplement Series B: Barbaricum10,Warszawa 2014, ) 26

4 Tablica Koczek, st. II, gr (M. Schmiedehelm 1964), 2. Koczek II (W. Gaerte 1929), 3. Koczek II, grób 3 [6], 4. Koczek 2 (W. Gaerte 1929), 5. Koczek II, grób 96 [3,5], 6. Babięta 5, 8 (E. Hollack, F.E. Peiser 1904) 27

5 Tablica Spychówko 46,4, 17 (W. Gaerte 1929), 2. Spychówko gr. 137a 6, gr , 3. Spychówko gr (W. Gaerte 1929), 4. Spychówko 14 (W. Gaerte 1929), 5. Spychówko 12, 13 (W. Gaerte 1929), 6. Spychówko 4 (M. Jahn 1916), 7. Spychówko, znalezisko luźne [7], 8. Spychówko, gr (H. Moora, 1938), 9. Spychówko, misy z gr , 4, 10. Spychówko 4, 5 (W. Gaerte 1929) Obie tablice zawierają przedmioty z grobowców Spychówka, Koczka i Babient z okresu kultury bogaczewskiej: szpile, zapinki, ostrogi, naszyjnik, popielnicę, uchwyt tarczy wojownika. (Patrz: 1. Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyłku W. Nowakowski 2. Ceramika bałtycka: Paweł Szymański: Misy na nóżkach). 28

6 Mapa nr 10. Lokalizacja cmentarzysk kultury bogaczewskiej na Pojezierzu Mazurskim II-IV w.n.e. (Opracował: prof. dr hab. Maciej Karczewski) (Patrz: PDF:Human Impact on the Landscape of Masurian Lakeland) 29

7 2. Od pierwszej wzmianki o Spychowie (Poppen Puppen) do okresu międzywojennego. Nazwę Poppen, później Puppen spotyka się po raz pierwszy w zapiskach historycznych dopiero od czasów księcia Albrechta Pruskiego Hohenzolerna, który posiadał tutaj dworek myśliwski i często ze swej rezydencji w Królewcu wybierał się w tutejsze, dzikie ostępy nieprzebytej kniei w latach 1527, 1528, 1548, 1549 i 1564/ Przyjaciel księcia Albrechta, pastor z Królewca Casper Hennenberger ( ) geograf, historyk napisze w Kronice Prus o jednej z najstarszych bud (1544) jako zameczku myśliwskim (Przerośl). Dalej pisze: mój łaskawy pan margrabia Albrecht miał swoją rezydencję w Pupach, w puszczy. 22 Zamek w Spychowie. XVI w. Słownik geograþczny Królestwa Polskiego tom 9, str (Artykuł opracował Adam Napieralski, etnograf, który znał osobiście rzetelnego historyka niemieckiego M. Toeppena i polskiego W. Kętrzyńskiego). 21 Die Jubiläumskirchen In Ostprussen Berlin 1912, str Patrz: Zagubione wioski puszczy piskiej/ sadyba mazury. 30

8 Prawdopodobnie stąd wyruszał książę do sąsiedniego zameczku w Przerośli i jego sąsiedztwo (dziś nie ma nawet śladu po wiosce), a stąd do Pisza i dalej. Puszcza bezkresna była nie tylko miejscem rekreacji i polowań, ale też schronieniem w czasie epidemii. Kilkakrotnie chronił się Książę Albrecht w Przerośli przed zarazą m.in. w sierpniu 1549 r. Społeczność wiejska Spychowa (Puppen) powstała z kilku grup osadniczych skupionych wokół zameczku. W dzisiejszym centrum Spychowa w XVI i na początku XVII w. było tu jeszcze zacisznie. Przebywała tu tylko straż i służba zamkowa książęca. Przyjeżdżał tu, do pobliskich Rozóg i być może Spychowa książę mazowiecki Janusz III na leczenie i wypoczynek (o czym wspominają kroniki mazowieckie). Odwiedzali to miejsce Królowie Polscy: w 1639 r. nocował tu wraz ze swoją służbą w drodze do Szczytna Władysław IV, a w 1698 Król August II Mocny. Po potwornościach potopu szwedzkiego, kiedy to elektor brandenburski poparł Szwedów, Król Polski Jan Kazimierz był zmuszony skłonić swego lennika do lojalności wobec Polski i wysłał wojska naszego hetmana wraz z czambułem tatarskim. Ów hord tatarski po zwycięskiej bitwie pod Prostkami rozlał się jak lawa gorąca po tej krainie paląc, rabując i biorąc w jasyr ok. 35 tys. ludności jako niewolników na sprzedaż do Istambułu. Historyk niemiecki M. Toeppen napisze: Po bitwie w Prostkach ciała niepochowanych pożerały psy i dzikie świnie. Po przejściu zawieruchy i potopu życie zaczynało wracać od nowa. Potrzeba było wielkich nakładów, by odbudować te tereny. Książęta pruscy zaczęli tworzyć wsie, by każdy grosz mógł od mieszkańców osad wpłynąć do szkatuły książęcej. Zaciszne osady i dworki okoliczne w Wielkiej Kniei Spychowskiej były schronieniem dla kobiet i dzieci. a) Spychówko Klein Puppen to jedna z pierwszych osad powstałych na północno zachodnim brzegu jeziora Spychowo. Na mocy przywileju założono wieś Małe Spychowo Klein Puppen dn. 14 lutego 1671 r. bartnik Andres Dworsnik z Nawiad otrzymał 2 włóki ziemi. W 1699 r. przepisano te dwie włóki Johannowi Laser. Już w 1717 r. wg protokołu obręb gminy liczył 7 włók i 12 mórg. W 1781 r. określono wielkość majątku w Małym Spychowie jako średnią. W 1835 r. mieszkało tu 5 właścicieli ziemskich i 2 dzierżawców. W 1932 r. w dokumentach jest mowa o dwóch majątkach ziemskich, których właścicielami byli: Luise Konopacki (75 ha)i Gustaw Schittek (54 ha). b) Kierwik (Kurwig) w 1650 majątek Kierwik (łącznie 3 morgi) został przepisany na bartników o nazwiskach Marcinczyk (Martzinzik) i Guzek (Guseck). W protokole Fridrichsfelder z roku 1781 stan aktywów określono jako mizerny. W 1787 r. przy podziale lasu spychowskiego właściciele ziemscy Paul Blaseg i Thomas Danielzik nabyli 1 włókę i 28 mórg. Łączny areał ziemski wynosił w tym czasie 3 włóki i 28 mórg. W 1835 r. w dokumencie tabela przeglądowa Fridrichsfeld zanotowano, że Kierwik reprezentowany był przez trzech właścicieli ziemskich na 14 włókach i 11 morgach. 31

9 c) Kipnik (Kypnick, Kipnick, Kippening) na półwyspie miedzy jeziorami Zyzdrój Mały i Zyzdrój Wielki dwaj osadnicy z Mazowsza w roku 1698 Kipnik i Kania założyli wieś, która potem od pierwszego założyciela nazwana została Kipnik. Kolejnymi właścicielami tej osady byli hrabiowie Wyszomierscy, którzy przez około 100 lat cieszyli się urokami życia w tym zacisznym, anielskim zakątku. Pośród drzew odnaleźć można grób ostatnich właścicieli Henryki i Jana Wyszomierskich. Grób ostatnich właścicieli Kipnik hrabiów Wyszomierskich. (foto: autor). d) Bystrz (Mühle Bystrz młyn Bystrz) nadano przywilej utworzenia wioski 30 września 1751 r. Fryderyk Wielki zapisał Gottfriedowi Bruckner dom z dwoma młynami wodnymi nad rzeką w Bystrzy. Nazwa Dieblitzthal na Bystrzy pojawiła się w 1822 r. i pochodzi od nazwiska dzierżawcy lokalnej karczmy Dieblitzt ze Spychowa. Ostatnim właścicielem tego domu turystycznego był H. Banaszewski (Patrz: W. Kujawski; Krutynia /szlak wodny /2006 r., str.102). W roku 1835 w dokumencie z Friedrichsfeld wymieniono 8 włók i 5 mórg, które były zarządzane przez dzierżawcę i dwóch chłopskich właścicieli. W dokumentach z 1922 r. Bystrz jest wymieniony jako należący do gminy Spychowo (na 46 ha). Przed utworzeniem wioski ok r. założono tu kuźnię hutniczą, która wkrótce, bo w 1660 r. została zburzona. Powstały tu natomiast smolarnie, dziegciarnie i węglarnie. 32

10 Mapa nr 11. Rozbudowa gospodarstw: 1.Wilhelm Totzek, 2. Karl Bednarz, 3. Karl Kuschmierz, 4.EmilSokolowski, 5. Gustav Schittek. e) Theerofen- smolarnia prawdopodobnie od końca XVII w. W dokumencie przeglądu Fridrichsfeld z 1805 r. mowa jest o 4 smolarniach znajdujących się w Theerofen. Patrząc na przedwojenną mapę Spychowa można zauważyć, że Fabryka Kalafonii i Terpentyny została wybudowana w latach na miejscu tych smolarni i przetrwała do końca lat 80-tych XXw. (Patrz: Encyklopedia Warmii i Mazur: Spychowo). Pierwsza fabryka terpentyny i kalafonii została zbudowana przez emigrantów z Niemiec na przełomie XVII i XVIII w. w środku wsi Spychowo. f) Spychowo (Gross Puppen) przywilej założenia wsi wydano 24 maja (zatwierdzono 2 lipca) roku Właścicielowi ziemskiemu Machael Stainck i spółce, która wcześniej wybudowała korce na zboże, zostało przydzielone 7 włók i 22 morgi lasu Spychowo do regularnego użytku. Wcześniej już w roku 1785 (28 grudnia) przywilej dzierżawy otrzymał Kruger Siegmund Kirchenberg. W spisie Urzędu Friedrichsfeld z 1789 r. wymieniono 4 obszary po 28 włók i 11 mórg. Liczba właścicieli i wielkość wsi pozostaje stała do 1835 r. w tymże dokumencie w tabeli przeglądowej widnieje (pewnie po raz pierwszy) nazwa miejscowości Spychowo Duże (Gross Puppen). Dyskusja społeczności została zakończona w 1872 r. Od 1892 r. Spychowo Duże zawsze wymieniane było w aktach razem z miejscowościami: Spychowo Małe (Klein P.), Bystrz, Kierwik, Kippening, Theerofen. Statystki z 1910 r. zawierają następujące informacje: na wspólnotę Spychowo Puppen (638,5 ha; 1041 mieszkańców) składają się Spychowo Małe, Bystrz, Kippenik, Kierwik, Theerofen (smolarnia). Intensywny wzrost gospodarczy zaczął się od połowy lat 80-tych XIX wieku dzięki dostępowi miejscowości do uruchomionej linii kolejowej Olsztyn-Szczytno-Spychowo-Pisz. Wzrost populacji w latach był znaczny i przedstawiał się następująco: Rok Liczba mieszkańców

11 Mapa nr 12. Huta szkła (Glashütte) i osada Adams Verdruss. Fragment tzw. mapy Schröttera z lat (Patrz: Adam Płoski Królewska huta ) W roku 1939 w Spychowie istniały 123 gospodarstwa rolne: 85 gospodarstw o wielkości 0,5-5 ha; 15 gospodarstw o wielkości 5 10 ha; 14 gospodarstw o wielkości ha; 8 gospodarstw o wielkości ha; 1 gospodarstwo o wielkości 100 ha. Przemysł reprezentowały trzy tartaki Reschop, Rudnick i Garske. W statystykach widnieje 702 pracowników fizycznych większość z nich zatrudnionych było w tychże tartakach i w lasach przy transporcie drewna i zrywce. We wsiach znajdowały się trzy gospody: Artur Jung, Alfred Grossmann i Otto Hensel; dom uzdrowiskowy Dieblitzthal; 4 sklepy wielobranżowe; 1 sklep tekstylny; 4 stolarzy, rzeźnia, 2 kowali, 1 kołodziej,3 sklepy mięsne, 2 piekarnie, 1 zakład rybołówstwa, 3 zakłady krawieckie, 1 zakład szewski. 23 W roku 1903 w agencji pocztowej w Spychowie uruchomiono połączenia telefoniczne; nr 1 otrzymał właściciel młyna Emul Neubacher. Pierwsze lampy elektryczne zapłonęły w 1914 r. zasilane prądem z elektrowni parowej przy tartaku Artura Müllera Die Landgemeinden des Kreises Ortelsburg, 1971 by Kreisgemeinschaft Ortelsburg, Max Meyhofer, nr 111. Puppen

12 Spychowo siedzibą klasztoru filiponów (szkoła dla dziewcząt mniszek) Po wyrzuceniu z Rosji odłamu prawosławia tzw.staro-obrzędowców, pomocną rękę podał im w roku 1825 król Fryderyk Wilhelm III wydając dokument zezwalający na osiedlanie się staro-wierców w pow. mrągowskim. Wygnańcy wśród lasów Wielkiej Puszczy opodal rzeki Krutyni założyli na początku XIX w. wieś Wojnowo i w 1836 r. przy jeziorze Duś wybudowali niewielką pustelnię zamienioną później w klasztor. Największy rozkwit nastąpił w latach za czasów wspaniałego i wykształconego przełożonego Pawła zwanego Pruskim. Z jego inicjatywy powstał klasztor żeński w Spychowie (Pupach). Klasztor męski po odejściu Pawła popadł w duchową ruinę. Po przyjściu młodej mniszki z Rosji Eupraksji (Heleny Dikopolskiej) zakon (już teraz żeński) odzyskał nowy blask. Zdołała ona skupić wokół siebie młode mniszki ze szkoły zakonnej ze spalonego klasztoru w pobliskich Pupach. 25 g) Szklarnia (Adamsverdruss) powstała w 1781 r. w miejscu ok. 3,5 km od Spychowa w kierunku Faryn. Została zbudowana przez Andrzeja Uklańskiego. Fabryka znana przed wojną z zielonych butelek. W najlepszych dla niej czasach w 1864 roku mieszkało w Szklarni 49 rodzin robotniczych liczących łącznie 249 osób. Po kilkunastu latach ta nowa osada z mieszkaniami, zagrodami, polami uprawnymi, pięknym ogrodem, własną szkołą, karczmą, pocztą a nawet cmentarzem stała się piękną wizytówką okolicy. Przeciwnikiem tej huty był zarządca lasów Adams. Właściciel tej fabryki Uklański, znany z humoru, nazwał urzędowo swój zakład Adamsverdruss to znaczy dosłownie: Adamsa Zgryzota. Zarządcy huty królewskiej: Andrzej Uklański (Andreas v. Ucklanski) ok Ernst von Hűnefeld , zbudował nową hutę o wymiarach 40x15x2,7 m Friederika Hűnefeld-wdowa, baronowa, z domu von Bieberstein, Ludwig Blaurock-kupiec, Na szczeblu rejencji w 1877 r. podjęto decyzję jej likwidacji i rozbiórki. Gdy zabrakło w pobliżu materiałów do produkcji szkła, zakład przejęło Nadleśnictwo Spychowo. (Patrz artykuł: Adam Płoski: Królewska huta szkła w Szklarni (dawniej Adamsverdrus) funkcjonująca na terenie Nadleśnictwa Spychowo, pow. szczycieński, 25 Patrz: z dn

13 Mapa nr 13: Spychowo ze wszystkimi dzielnicami, m.in. od góry z lewej: Kypnick=Kipnik; Preussenort=Zyzdrój; Waldersee=Koczek; Vogelwald=Ptasia leśna polana;theerofen=smolarnia (miejsce powojennej Fabryki Kalafonii i Terp.); Samendarre=Zakład Wyłuszczarni Nasion; Chem.Fbr.=Fabryka Kalafonii i Terpentyny (w okresie pruskim). h) Osady leśnictwa w okręgu Spychowo Według opracowań zawartych w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych z (pod hasłem Pupy ) czytamy: Z dawna były Pupy punktem centralnym w administracji okolicznych lasów. W rewirze pupowskim było około 1716 roku 5 wart. (Patrz: wyciąg ze Słownika - str. 30) W przeglądzie powierzchni mieszkaniowych z 1939 r. wymieniono następujące leśnictwa i leśniczych zarządzających tymi rewirami: Leśnictwo: Adamsverdrus - Louis Gragert Bärenwinkel - Oskar Reichelt Spychowo Duże - August Beyer Spychowo Małe - Ernst Ritzki Patrz: Die Landgemeinden des Kreises Ortelsburg... 36

14 Mapa nr 14: Puszcza Jańsborska. Zamki myśliwskie: u dołu:rozogi (Rossocken), od prawa u dołu: Przerośla, w środku: Pupy (Poppen), na północ od Pup: Kościół Nawiady(Aweyden), u góry w prawym rogu za jez. Śniardwy (Sparding): Kościół budowle w Orzyszu (Aris) Okres międzywojenny do końca II wojny światowej Okres międzywojenny w Spychowie i okolicy poza zwykłą pracą w polu, w leśnictwie, w rybołówstwie, w zakładach pracy i placówkach użyteczności publicznej przebiegał normalnym, zwyczajnym rytmem. Ludność mazurska mówiła w większości na co dzień po polsku. Po zawierusze I wojny światowej, gdy Polska odzyskała wolność w myśl porozumień międzynarodowych, 11 lipca 1920 r. przeprowadzono na tych ziemiach plebiscyt, który wypadł dla Mazur mizernie, a nawet katastroficznie. Przed głosowaniem Niemcy tworzyli specjalne straże (np. bezpieczeństwa, straż obywatelska, graniczna). Każdy mieszkaniec podejrzany o działalność na rzecz Polski był śledzony, piętnowany i zastraszany. Na czas głosowania ściągano z Niemiec mnóstwo ludności. Oto ludzie, którzy nie bali się publicznie przyznać, że są Polakami, że chcą należeć do Polski nawet za wielką cenę życia. Bogumił Linka ( ) gospodarz ze wsi Wawrochy (na południe od Szczytna). Zdobył uznanie u gospodarzy, bo jako umiejący czytać i pisać załatwiał im różne sprawy urzędowe. Działał w Mazurskiej Partii Ludowej, Bogumił Linka 37

15 jako wiceprzewodniczący Komitetu Wyborczego w okręgu Szczytno. Pracował w Radzie Nadzorczej Banku Ludowego. Wygłaszał otwarcie swoje poglądy na różnych odczytach i na łamach gazety Mazur. Zaniepokoiło to władze niemieckie. Stąd w tajemnicy wyruszył on z Mazur z delegacją do Paryża. Zadaniem delegacji było przed komisją międzynarodową obalenie twierdzeń niemieckich o tym, że Mazury etnograficznie są Niemcami.. Liczyli na to, że tereny Warmii i Mazur z ludnością mówiącą w większości po polsku wrócą do Polski bez plebiscytu. Po powrocie z Paryża delegatów aresztowano, jednak na żądanie marszałka Focha zwolniono ich. Po trzech miesiącach udręk wyszli z aresztu na wolność. W Szczytnie powitał ich uroczyście redaktor Mazura mówiąc im m.in.: miliony rodaków na świecie wiedzą o waszej kaźni więziennej. Niech cierpienia wasze przyniosą dobry owoc i niech będą wiosną lepszej przyszłości dla ludu mazurskiego. 27 Wrócili więc do swoich domów. Nadszedł dzień krwawy tj. 21 stycznia 1920 r., gdy Mazurska Rada i Związek Ludowy zwołały na ten dzień wielkie zgromadzenie, by przygotować społeczeństwo do plebiscytu. W Szczytnie Niemcy postawili na baczność bojówkarzy, wydali jedzenie i picie i sam szef policji nakazał zbić Linkę, ale go nie zabijać. Uzbrojeni w łomy, kołki z płotów, szpadle, sprężyny wtargnęli na salę obrad, nie znali Linki, miał go wskazać sąsiad z Wawroch. Powyrywali okna i drzwi. Zgromadzeni w sali szukali ratunku w ucieczce. Na podwórku bandyci złapali Linkiego pisze urzędowo redaktor Mazura ( ), jeden z rozbójników z łopatą szedł na niego i mu żebra przebił, temu staremu rodzonemu Mazurowi. Linka zniósł te bóle i obelgi jak prawdziwy bohater, choć krew się jemu lała z głowy i szyi. Ledwie żył i wtedy policjantowi miał łaskę pomyśleć, że już dostał dość i go poprowadził precz z tego miejsca. Przewieźli męczennika w tajemnicy do Wawroch, lecz Niemcy szybko odkryli, gdzie przebywa. Dobrzy ludzie widząc, że potrzebny jest szpital, przewieźli go potajemnie do katolickiej lecznicy w Olsztynie. Operacja, stan beznadziejny. Ostatnią prośbą umierającego była, aby żona pochowała go w Olsztynie. Wiedział bowiem, że w Wawrochach nawet po śmierci nie spoczywałby w spokoju. Można na końcu powiedzieć o tym wspaniałym protestanckim Mazurze: to jutrzenka, która zwiastowała w przyszłości wolność, bardziej ludzką demokrację dla wszystkich narodów: Mazurów, Polaków, Litwinów, itd. Michał Zientara rolnik ze wsi Leleszki (3 km od Pasymia), to przykład, kolejnego wspaniałego rolnika (katolika), szarego człowieka o głębokim poczuciu patriotyzmu, przywiązania do prawdy i sprawiedliwości w życiu Michał Zientara publicznym. Stary Zientara był współtowarzyszem zamor- 27 Patrz:Wikipedia - Działacz mazurski Bogumił Linka. 38

16 dowanego Linki. Wspólnie pracowali dla polskiej sprawy pisze Wańkowicz w relacjach Na tropach smętka i wspólny spotkał ich los. Kiedy w Szczytnie z hotelu Germania wyciągnięto Linkę i śmiertelnie pobito, w krwawe ręce tłumu niemieckiego dostał się również Zientara. Rozjuszony tłum rwał żerdzie z płotu i sterczący gwóźdź wbił się w kark, inny szuflą rozciął mu głowę. Dobrzy ludzie starego, bezwładnego rolnika podciągnęli na ławeczkę, a tłum nadal głośno łżył. A potem dwa miesiące leżenia w łóżku. Po latach, gdy Niemcy chcieli wydzierżawić od niego ziemię, on wskazał im drzwi do wyjścia. 28 Szykanowany do śmierci za kolejny protest podczas plebiscytu, ponieważ podsuwano Polakom karty do głosowania bez stępla, by później uznać je za nieważne - zmarł w rodzinnej wsi Leleszki w 1937 r. Jerzy Lanc ( ) zwany jako młody nauczyciel zielony chłopak. Początkowo pracował na stanowisku kierownika szkoły w rodzinnych stronach w Szklarce Śląskiej (gdzie od 1922 r. zasłynął jako wspaniały organizator życia szkolnego, sportowego, patriotycznego i organizacyjnego), gdzie poznał i poślubił w kościele ewangelickim swoją żonę. W 1930 r. otrzymał propozycję wyjazdu do Prus Wschodnich. Już w lutym 1931 r. przybył do Olsztyna. Zgodnie z rozporządzeniem pruskiej rady ministrów z 31.I r. w sprawie polskiego szkolnictwa prywatnego w Niemczech utworzono w lutym 1931 r. Polskie Towarzystwo Szkolne w Olsztynie. Komisarzem komisariatu szkolnego został mianowany Jan Boenigk. 23 lutego Jerzy Lanc 1931 r. powstała w Szczytnie Komisja Szkolna na Mazury, która miała się zająć otwieraniem szkół polskich. Po namowach jako jedni z pierwszych zgłosili się gospodarze z Piasutna. Tu wynajęto pokój u Pani Lumowej w części Piasutna zwanej Łęgiem. Z 16 uczniów zapisanych do szkoły zgłosiło się tylko dwoje. Był to wynik, o czym pisałem powyżej, potwornej agitacji władz niemieckich, że będą pozbawieni wszelkiej pomocy ze strony państwa. Tych dwoje, a później tylko jedną uczennicę, uczył pisania i czytania. Gospodarze zaś przez cały rok słyszeli na wieczornych spotkaniach z nauczycielem, jak żyją ludzie w wyzwolonej Polsce, cieszył się i śpiewał z nimi po polsku mazurskie pieśni ludowe. Bojówkarze niemieccy, widząc jak młody nauczyciel zjednywa wokół siebie całą okoliczną ludność, przystąpili do licznych ataków na niego; raz był zmuszony uciekać przez okno ze swojej sypialni. Współpracował i spotykał się z działaczami polskimi z Olsztyna i Szczytna, również z Michałem Kajką poetą. I stało się to co najgorsze. Wczesnym rankiem 1 marca (czy 29 lutego) 1932 r. gospodyni Lumowa zastała drzwi od wewnątrz zamknięte. Na stukanie nie odpowiadał; 28 M. Wańkowicz Na tropach smętka, str

17 natychmiast syn gospodyni na koniu popędził do Szczytna powiadomić przyjaciół. Już o godz przedstawiciele Szkolnego Towarzystwa Polskiego na Mazury przez wybite okno weszli do pokoju. Lanc leżał na łóżku z pianą na ustach. Zatruto go czadem. Policja fałszuje orzeczenie lekarskie. Gdy kondukt miał już wyruszyć na dworzec, Mazurki poprosiły o podniesienie wieka trumny i jedna z kobiet wsunęła do niej polski kancjonał. Poprzez Szczytno, Olsztyn, Poznań wieziono młodego męczennika do rodzinnej Sosni Szklarki Śląskie. Po drodze wszędzie podczas postojów w poszczególnych stacjach zapalano pochodnie, rzucano kwiaty na trumnę. Gdy dotarł na miejsce, powitano go jak królewicza wracającego po zwycięskiej bitwie orkiestrą, flagami narodowymi, w obecności przedstawicieli władz powiatowych i wojewódzkich. Rzesze wiernych protestantów i katolików brały udział w ekumenicznym nabożeństwie sprawowanym przez pastora i katolickiego księdza. Z wysoka patrzył młody nauczyciel, jak bez przymusu ludność polska wprowadza go modlitwą w bramy raju, unosząc się jak orzeł nad nienawiścią małych ludzików pruskiej administracji. Uczestnicy pogrzebu przeżyli wielką lekcję historii; ujrzeli hetmana bez buławy, który ochronił honor Polaka i nauczyciela za cenę życia. Czas II wojny światowej Niemcy na terenach swoich tworzyli obozy jenieckie. Na Mazurach największy obóz jeniecki żołnierzy radzieckich, brytyjskich, angielskich, francuskich itp. ok. 255tys. był w Stabławkach. Stąd rozrzucano jeńców po wioskach (Faryny, Rozogi itd.) bowiem potrzebowano rąk do pracy na roli i kopania rowów przeciwczołgowych. Pododdział stalag mieścił się w Spychowie i Koczku. W spisach jest mowa o stalagu pupowskim, bo okoliczne małe wioski figurowały jako Pupy. Fragment rowu przeciwczołgowego w Spychówku za jeziorem, budowanego przez Niemców w latach , trasą: Szczytno, Spychowo, Ruciane, Ryn, Kętrzyn, Mrągowo, o wymiarach: 4 m. głębokości, 6 m szerokości (tzw. Linia Hinderburga o długości 212 km.). 40

18 Oto krótki wyciąg ze spisu setek stalagów niemieckich: Okręg Militarny XVII Stalag XVII B Krems-Gneixendorf, wcześniej używano nazwy: Dulag Gneixendorf Stalag XVII C Döllersheim, wcześniej nazywany: Dulag Döllersheim Stalag XVII D Pupping, początkowo obóz nosił nazwę Zweiglager Pupping, następnie zmienił nazwę na Stalag 237, Stalag 397 i ostatecznie Stalag 398 Pupping Oflag XVII A Edelbach. 29 Koniec drugiej wojny światowej to dla ludności mazurskiej tragedia szczególna. Kradzieże, podpalenia wiosek, okrutne gwałty, morderstwa to codzienna rzeczywistość przy wyzwalaniu tych ziem przez Armię Czerwoną. Czas wojny nie oszczędził najmniejszego zakamarka ziemi w środkowej Europie, a już tym bardziej, gdy weszli czerwono- armiejcy na Prusy Wschodnie po okrutnym starciu dwóch potęg pod Stalingradem. Za potworną chytrość i przebiegłość Niemców armia wschodnia, złożona z różnych wschodnich ludów, otrzymała ogólny rozkaz wszystko co niemieckie spalić, zniszczyć i wymordować. Tę prawdę ilustruje w sposób okrutny historia w majątku w okolicach Gryźlin (wieś na północ od Olsztynka). Większość mieszkańców, słysząc o czerwonej zarazie, uciekała w popłochu na Zachód. Wśród nielicznych na miejscu pozostała Jadwiga, polska dziewczyna pracująca przymusowo u miejscowego gospodarza. Jej gospodarze byli dosyć uczciwi, nawet proponowali jej by uciekła z nimi. Odmówiła, bo czuła zbliżającą się wolność dla Polski. Czuła, że wkrótce wróci do domu rodzinnego i bliskich. Nie myślała, że zgraja nie-ludzi zbliża się w mroźny dzień stycznia 1945 r. Z radością wybiegła naprzeciw wyzwolicieli. Więc zaczęli ucztować wpadając do pustego domu. W końcu te brudne, cuchnące typy o azjatyckich rysach zabrały się za Jadwigę. Nie pomogły błagania i prośby nie znali ani języka rosyjskiego ani niemieckiego. Maltretowali, gwałcili aż do zupełnego wykończenia. Omdlałą dziewczynę obrali za przedmiot konkursu w rzutach nożem przybiwszy ją wcześniej do ściany stodoły. Noże świstały w powietrzu raz trafiając w deski, drugi raz w ciało i wtedy oklaski. Noży mieli mało więc wyjmowali je z ciała i powtórnie używali do celu, wcześniej ocierając krew o jej strzępy stroju. Po pewnym czasie, gdy znudziła się im zabawa odeszli zostawiając ją półżywą pół martwą. 30 Nieco odmienna historia miała miejsce w Spychowie w styczniowych dniach roku Opowiedziała ją swoim dzieciom Franciszka Krupacz. Przybyła do Spychowa na przymusowe prace na początku II wojny światowej jako 18-letnia dziewczyna z Nowej Wsi, z okolic Lwowa. Trafiła do gospodarza Karola Kuschmierz (patrz mapa: z podpisami właścicieli majątków) w Kierwiku. Było różnie, nawet czasami ciężko. Na pytanie żołnierzy radzieckich jak cię traktowali gospodarze... nieco się zastanawiała, nie mogła jednak długo trzymać w niepewności pytających, patrząc na małe, jeszcze niewinne dzieci, trzymające się fartucha matki, rzekła w końcu: to byli dobrzy ludzie. Odeszli, ocalając całą rodzinę. Niedługo 29 Patrz: 30 T. Sowiński: Epizody z Prus czyli historie okołowojenne str

19 rodzina wyjechała do Niemiec. W majątku został brat gospodarza, kawaler, za którego wyszła za mąż pani Franciszka. Kierwik 1965, Franciszka Krupacz-Kuśmiesz z synem Waldemarem, za płotem widać buzię młodszej córki Marianny.. W raporcie Karla Kobussa, reprezentanta rzemiosła w Spychowie są następujące dane o losie gminy Spychowo w czasach końca II wojny światowej: Po wkroczeniu 24 stycznia 1945 r. Armii Czerwonej rozstrzelano 15 osób; wywieziono 16 z których 8 zmarło w Rosji, zmarło również 17 uciekinierów, 12 domów wraz z zabudowaniami spalono, resztę dóbr rozszabrowano Okres po II wojnie światowej do współczesności. a) Trudne początki Mocarstwa na konferencji poczdamskiej zadecydowały o podziale Prus Wschodnich. Warmia (odłączona od Polski po rozbiorach) wróciła do Polski. Mazury po raz pierwszy znalazły się w granicach naszego państwa. Rejon Królewca otrzymał Związek Radziecki. Ludność cywilna (zwłaszcza z miast) uciekała przed Armią Czerwoną (o czym już wspominałem) w końcu 1944 r. i w srogą zimę styczniową 1945 r. Część uciekającej ludności dosięgły bomby lotnicze rzucane na zamarznięte jeziora i boczne drogi będące szlakiem ucieczki. Część została zatopiona, niektórzy ocaleli. 31 Patrz: 42

20 Na mocy dekretu wydanego przez Władzę Ludową w Polsce, spora grupa ludności została wysiedlona za Odrę, inna w miarę rozwoju sytuacji politycznej w kraju, wyjeżdżała stopniowo do Niemiec Zachodnich. Do wyludnionych stron Mazur, a więc Spychowa i okolic, napływała jak fala wzburzonego morza na puste wybrzeże ludność z pobliskiego Mazowsza, Wileńszczyzny czy Podola. Początki były trudne, puste zabudowania, ziemia stała ugorem. Kto otrzymał od władz większą działkę, mógł utworzyć ogród na warzywa zwłaszcza ziemniaki, które były oprócz chleba podstawą wyżywienia. Ziemie nieurodzajne sprawiły, że mieszkańcy, jak w zamierzchłych czasach, utrzymywali się z bogactwa lasów (grzyby, jagody, opał, zwierzęta leśne), których jest tu pod dostatkiem i jezior czy rzek (wszelkiego rodzaju ryby, zwłaszcza słynne węgorze, sieje, sielawy złociste ). Bardziej zapobiegliwi hodowali krowy, aby wykarmić dzieci, które przychodziły na świat. Dostawa pojazdem konnym z odległej gm. Kadzidło: zboża i siana. Od prawej: Stanisław Golatowski, Eugeniusz Wyzner oraz ich kuzynki. Już w 1946 r. po drobnych remontach budynku szkolnego sprzed wojny rozpoczęła pracę pierwsza polska szkoła w Spychowie (o której będzie mowa w specjalnym rozdziale: Szkolnictwo). W roku 1947 powstała Ochotnicza Straż Pożarna, która swoją działalnością obejmowała wsie: Spychowo, Kierwik, Połom, Koczek i Spychówko. Nie było jeszcze administracji państwowej, władza powoli wchodziła na wieś. Ponadto grasowały z terenów 43

21 sąsiednich grupy rabusiów, które grabiły własność publiczną, społeczną a nawet prywatną. Organizująca się Straż Ochotnicza miała ogromne zadania: zapobiegać pożarom zabudowań, lasów itp. i chronić ludność. Na stanowisko prezesa powstałej straży powołano Jerzego Karaszewskiego, naczelnikiem zaś został Czesław Puławski. Przystąpiono do remontu nieco zniszczonej remizy, w której mieścił się obóz jeniecki. Pozbierano porozrzucany sprzęt strażacki. W akcji ratowniczej podczas wielkiego pożaru w Farynach w 1949 r., w którym spłonęło 51 zabudowań (w tym 18 domów) uczestniczyli strażacy z OSP Spychowo (Pupy). Po 3 dniach walki z żywiołem, którą kierował Cz. Puławski, pożar ugaszono. (Patrz: OSP Spychowo historia). Po przemianach ustrojowych OSP Spychowo ufundowała swój sztandar w 1992 r. Strażacy są zawsze z ludem na co dzień i w czasie uroczystości państwowych i kościelnych. Ludność napływowa otrzymywała pracę w leśnictwie przy wyrębie i zwózce drzew przeznaczonych do tartaków miejscowych i do wywozów drogą kolejową w głąb Polski, która potrzebowała po zniszczeniach wojennych materiałów budowlanych. Masy drzewa zwane kopalniakami wędrowały również ze stacji kolejowej Spychowo na Śląsk. Przełomem w zdobywaniu miejsc pracy stała się Fabryka Kalafonii i Terpentyny. Pod ścianą lasu w dzielnicy Bystrz Południe, na terenach pradawnych smolarni, a później tartaku wybudowano ją od nowa w latach Wkrótce opodal fabryki powstało niewielkie osiedle mieszkaniowe. Po słynnej aferze korupcyjnej w 1988 r. Fabryka Kalafonii i Terpentyny powoli zaczęła się chylić ku upadkowi. 32 Ostatecznie swój żywot zakończyła ok r. Mieszkańcy wsi Pupy - bo taką otrzymali nazwę po II wojnie światowej - poczuli się już pewnie, jak na swojej ojczystej ziemi. Jednak w rozmowie z gośćmi, krewnymi krępowała ich nazwa miejscowości: na pytanie na jaki adres kierować listy, gdzie teraz mieszkacie?, zawstydzeni spuszczali głowę. Pupy puppen oznaczało przed wojną lalki. Mieszkańcy zaczęli usilnie angażować Fabryka Kalafonii i Terpentyny. się w sprawę zmiany nazwy swej

22 miejscowości. Okazja była wspaniała. Kręcono w tym czasie film Krzyżacy H. Sienkiewicza. Skoro słynny Jurand mieszkał niedaleko Szczytna, dokąd wyruszył po swoją Danusię z rycerskiego dworku zbudowanego na jeziorze z mostem zwodzonym, to Pupy stały się miejscem wymarzonym, by mogły otrzymać nazwę SPYCHOWO. Marzenia stały się faktem. Miejscowe władze gminne i wojewódzkie poparły prośbę mieszkańców. Oto historyczny wyciąg zmiany nazwy wydanej przez Radę Ministrów nr 98 i ukazanej w Monitorze Polskim z 27 czerwca 1960 r. nr 52, poz.248. b) Podnoszenie się z kolan Życie codzienne mieszkańców, oprócz prac zawodowych w instytucjach społecznych i państwowych toczyło się wokół spraw utrzymania rodziny, wychowania dzieci i życia społeczno towarzyskiego. Małe pensje, utrata miejsc pracy po zamknięciu fabryki w Spychowie, zmusiły mieszkańców do znalezienia innych źródeł utrzymania poza bogactwem i dobrami lasów i jezior. Uprawa pieczarek w początkach lat 70-tych szybko rozprzestrzeniła się po Spychowie, bo początkowo tylko posiadający jakieś Panorama Zakładu uprawy pieczarek wolne pomieszczenia typu chlew widoczna ze wzgórza Rozłożystej Sosny. 45

23 Przerwa śniadaniowa w stołówce zakładowej. Pracownice pieczarkarni podczas przerwy śniadaniowej. Od prawej: Mieczysław, Marian, Ryszard Golatowscy w klubie Spychowo, lata 60-te XX wieku. lub stajnia rozpoczynali pierwszą uprawę. Po kilku latach powstawały małe pieczarkarnie. Spychowo nazwano wówczas zagłębiem pieczarkowym. Kolejne stawiane pieczarkarnie które wymagały olbrzymiej pracy przy gromadzeniu i przygotowaniu obornika pod uprawę zaczęły po kilkunastu latach zanikać. Dzisiejsza nauka i technika w tej dziedzinie sprawiła, że obecny wielki zakład pieczarek w Koczku działa sprawnie bez żadnych przerw w pracy. Znalazło tu pracę wiele osób. Zakład prowadzi małżeństwo Janina i Jarosław Piotrowicz, które w 2004 roku osiedliło się w cudownej otulinie lasu w Koczku. Po kilkunastu latach pracy rozbudowane hale pieczarkowe mają łączną powierzchnię 3330 m 2. Oprócz codziennej mozolnej pracy mieszkańcy mieli czas na spotkania towarzyskie i kulturalne. Życie kulturalne to spotkania w szkole, w świątyni (uroczystości patriotyczne urządzane w świątyniach i szkołach), spotkania w gronie rodzinnym, w gronie sąsiadów, kontakty z turystami m.in. z piosenkarzem Janem Pietrzakiem, który już od lat 60-tych XX w. odwiedzał Spychowo. Osobiście pamiętam wieczorne spotkania na Bystrzy, gdzie w gronie sąsiadów śpiewaliśmy piosenki przygodne, patriotycz- 46

24 ne i obozowe. Tekstów tych ostatnich i melodii nauczyła nas mieszkanka Spychowa Helena Golatowska, która pracując w czasie okupacji w przymusowym obozie pracy w okolicach Reszla w gospodarstwie rolnym, wraz z innymi koleżankami i kolegami tworzyła w zwykłych rytmach piosenki. Przypominam po ok. 50 latach jedną z nich, a raczej jej fragmenty: Pierwszego września o świcie/bis Wróg zajął Polski granice/bis I tak się oni zmawiali/bis Co tym (?) Polakom zrobimy./bis Oj, wsadzim my ich za kolce /bis By zapomnieli o Polsce /bis A my siedzimy za kolcami /bis Choć niemiecką brukiew spożywamy To o swej Polsce pamiętamy. Warszawa, Polski stolica /bis Niech ją Bóg szczęściem oświeca /bis Helena Golatowska Seniorka rodu: H. Golatowska, od lewej z torebką w ręku, z rodziną, przy Pierwszej Komunii wnuczka Michała w 1991 r. 47

25 W latach przemian ustrojowych na przełomie lat 80-tych i 90-tych XX w. więź sąsiedzka osłabła, każdy zajmował się swoimi sprawami. Wtedy chciało się zamiast romantycznego śpiewu Wojciecha Gąssowskiego wołać wstrząsającym głosem Niemena: gdzie się podziały tamte wieczory pełne wspomnień, ciepła rodzinnego, sąsiedzkiego tak bardzo ludzkiego!!! c) Ożywczy duch w małych, wiejskich ojczyznach otoczonych cudami natury Od kilkunastu lat miejscowości mazurskiej ziemi ożyły wskutek olbrzymiego ruchu turystycznego. Począwszy od gminy Rozogi poprzez Spychowo, Mrągowo, Pisz, okolice wielkich jezior Śniardwy, Ruciane, Mikołajki i Mamry aż po Giżycko, Węgorzewo i Banie Mazurskie powstały wielkie ośrodki turystyczne z bazami hotelowymi i obiektami rekreacyjnymi. Przykładem rozwijającej się turystyki, dzięki której nawet małe miejscowości istnieją i się rozwijają jest Spychowo. Imprezy. Przyjęcie nowej nazwy Spychowo uskrzydliło miejscową ludność. W roku 2003, z inicjatywy członków Patrolu Obywatelskiego powstało Stowarzyszenie Przyjazne Spychowo, które do chwili obecnej rozwija wspaniałą działalność kulturalno oświatową, zwłaszcza w okresie wakacyjnym. Oparty na powieści Krzyżacy H. Sienkiewicza uliczny Spychowo gród Juranda wita gości, od strony Warszawy, Ostrołęki. spektakl Powrót Juranda do Spychowa cieszy mieszkańców i przyciąga licznych gości z Polski i Europy. Ponadto organizowane turnieje rycerskie, gry i zabawy średniowieczne, mazurskie konkursy sygnalistów myśliwskich i różne inne koncerty sprawiają, że czas wakacyjny szybko upływa w pięknym plenerze amfiteatru położonego tuż przy Jeziorze Spychowskim. Od kilkudziesięciu lat uświetnia występy artystyczne Spotkanie rodzinne Wyznerów i Kuśmieszów nad jeziorem. Jan 48

26 Pietrzak, który swoją satyrą uskrzydla słuchaczy i wlewa w serca promyk radości ludziom szarych szeregów. Struga i jeziora. Nie mniejszą atrakcją turystyczną Spychowa i okolic są jeziora oazy czystej wody, pośród których posadowiły się osady i ostatnio dacze. Owe jeziora połączone wstęgą nie ręką ludzką uczynioną, zwaną KRUTYNIA, to arcydzieło Opatrzności. AmÞteatr w Spychowie z widokiem na Jezioro Spychowskie. (foto: autor). Pokaz tradycji i zwyczajów średniowiecznych. 49

27 Opisując ten cud natury posłużę się tekstem Anny Plenzler o Krutyni zawartym w księdze Najpiękniejsze miejsca w Polsce : Jej urodę wysławiali poeci i pisarze, gdyż ów niezwykle malowniczy krajobraz, który rozciąga się wzdłuż jej brzegów, tylko najlepszymi piórami da się opisać. Dzisiaj największymi wielbicielami rzeki są kajakarze. Mówią o niej, że jest swawolna, kapryśna, że jej nurt kręci się we wszystkie możliwe strony i stąd Prusowie nazwali ją wdzięcznym słowem Krutynia czyli kręta. Dziś przez Krutynię największy dopływ Wielkich Jezior Mazurskich wiedzie najatrakcyjniejszy chyba szlak kajakowy w Polsce, uważany też za jeden z najwspanialszych nizinnych szlaków kajakowych Europy. 33 Lasy okalające osady i miasteczka są od wieków miejscem wytchnienia, podziwu, zachwytu nad mnogością nie tylko gatunków drzew, ale różnych krzewów, bylin, kwiatów i wszelkiego rodzaju istot-od najmniejszych pracowitych mrówek, poprzez owady, ptactwo - aż po potężne zwierzęta. Podziwiając przyrodę i wypoczywając w tym jedynym już zaciszu, z dala od zgiełku wielkomiejskiego świata, może każdy śmiertelnik ubogacić swoje wnętrze. Właśnie z dala od Polski rozdartej przez zaborców, w zaciszu paryskiej kamienicy napisze Norwid: Bo piękno na to jest, by zachwycało Do pracy praca, by się zmartwychwstało. 34 Mieszkańcy Spychowa z wielkim szacunkiem odnosili się do stróżów lasu leśników. W czasie powojennej biedy użyczali za symboliczne grosze możliwość pozyskiwania opału. Takimi pozostali przez lata. Dziś troszczą się, aby przez pozyskane pieniążki mogli zalesiać puste przestrzenie, budować ścieżki turystyczno-krajoznawcze wraz z parkingami przy poszczególnych leśnictwach. Poza troską o całą przyrodę leśną szanują mieszkańców i swoim zaangażowaniem na rzecz społeczności lokalnej tworzą piękną współczesną historię Spychowa. Wg historycznej starej noty zawartej w Słowniku geograficznym czytamy: Z dawna były Pupy punktem centralnym w administracji okolicznych lasów. W rewirze pupowskim było ok r. 5 wart, które razem 88 tal.30 gr.10 1/2fen. pobierały pensji. W 2016 r. mija 300 LAT działalności LEŚNICTWA SPYCHOWO. Autorzy dzieła: Jubileuszowe kościoły w Prusach wschodnich z 1912 r. napiszą we wstępie: Spychowo jest od lat siedzibą Królewskiego Nadleśnictwa Najpiękniejsze miejsca w Polsce, praca zbiorowa, str C. K. Norwid: Promethidion, Bogumił w Die Jubiläumskirchen In Ostprussen Berlin 1912, str

28 Mapa nr 15. Nadleśnictwo Spychowo. (Patrz folder: Nadleśnictwo Spychowo, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Olsztynie, 90-lecie Lasów Państwowych , wyd. Forest, Józefów 2014 r.) 51

29 Dawne Spychowo Kościół i plebania. Szkoła z 1902 r. z widoczną dobudówką z 1931 r. Nadleśnictwo 52

30 Krutynia kładka przy młynie Bruknera. Dom Wczasowy nad rzeką Krutynia. Gospoda Junga z z 1929 r., ogród restauracyjny. W czerwcu 1935 r. przebywał tu M. Wańkowicz. 53

31 Współczesne Spychowo Nadleśnictwo Spychowo. Delikatesy Centrum. Restauracja Karczma Mazurska. 54

32 Market spożywczy Prym. Restauracja Leśny Zakątek. Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej. 55