Śladami romskiej martyrologii - Tabor Pamięci Romów.

Transkrypt

1 Śladami romskiej martyrologii - Tabor Pamięci Romów. Do istotnych czynników, na bazie których Romowie budują od niedawna własną tożsamość, należy między innymi pamięć zagłady. Inicjatywa organizowania rekonstruowanego taboru cygańskiego, na którego szlaku znajdują się miejsca upamiętnione męczeństwem Romów, została podjęta w roku 1996 przez Adama Bartosza dyrektora tarnowskiego Muzeum Etnograficznego i Adama Andrasza prezesa Kulturalno-Społecznego Stowarzyszenia Romów w Tarnowie. 1 Wykorzystując stare wozy romskie z muzealnej kolekcji, przy pomocy dyrekcji pobliskiego Państwowego Stada Ogierów w Klikowej wybrali się na pierwszy Tabor Pamięci, który miał na celu przypomnienie zagłady szczurowskich Romów. Tabor wyruszył po raz pierwszy w lipcu 1996 r. Celem wędrówki była duża wieś Szczurowa, położona około 45 km na północny zachód od Tarnowa, niedaleko Wisły. Wieś Szczurowa zajmuje szczególne miejsce na mapie romskiej martyrologii, znajduje się tu zbiorowa mogiła, w której pochowano 93 Romów całą niemal osadę położoną na skraju wsi Szczurowa (w osadzie mieszkała około stuosobowa grupa Romów). Rankiem 3 lipca 1943 roku Niemcy otoczyli osadę. Romów załadowano na powożone przez polskich chłopów furmanki i wywieziono na cmentarz w Szczurowej, gdzie zastrzelono ich. Wśród zabitych były niemowlęta i starcy. Ponieważ zagłada szczurowskich Romów dokonała się na oczach całej wioski, a niektórzy jej mieszkańcy zmuszeni byli przez Niemców do zwożenia Romów, a potem ich grzebania, dramat ten jest żywy po dzień dzisiejszy w pamięci miejscowej ludności. Z inicjatywy mieszkańców Szczurowej 8 maja 1956 roku grób Romów obudowano kamieniem, wzniesiono kamienny obelisk i postawiono krzyż. Grób i pomnik otaczane są opieką uczniów miejscowej szkoły, a pamięć o tragedii szczurowskich Cyganów jest jednym z ważniejszych elementów lokalnej świadomości historycznej. Od wczesnych lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku tarnowscy Romowie przyjeżdżali do Szczurowej, aby odbyć pieszą wędrówkę od miejsca, gdzie w latach czterdziestych było osiedle cygańskie do cmentarza, na którym stoi zbiorowa mogiła. Pielgrzymki te odbywano nieregularnie. 2 Na trasie trwającego trzy dni Taboru znalazły się też wsie: Żabno, z mogiłą, gdzie pochowano 49 zamordowanych podczas wojny Romów, Borzęcin Dolny - 28 zamordowanych, Bielcza - 28 ofiar. 1 Działające od 1963 roku w Tarnowie z inicjatywy Adama Andrasza Społeczno-Kulturalne Stowarzyszenie Romów jest najdłużej działającym stowarzyszeniem romskim w Polsce 2 A. Bartosz: Tabor Pamięci Romów, Gmina Miasta Tarnowa i Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Tarnów 2003, S

2 Pierwszy Tabor Pamięci, który wyruszył 32 lata po tym, jak władze PRL zakazały Romom wędrowania po polskich drogach, składał się z 2 wozów i kilkunastu osób. Aby uatrakcyjnić trasę (między innymi dla ekip TV) Tabor przeprawiał się pod Tarnowem promem przez Dunajec. Chociaż w Taborze były wtedy dwa wozy, przeprawa zajęła sporo czasu i nie odbyła bez nieprzyjemnego incydentu jeden z koni ześlizgnął się z promu do wody. Po tym incydencie organizatorzy Taboru zrezygnowali z tej trasy. W drugim Taborze brało udział 5 wozów. Tabor miał trwać tak jak poprzedni trzy dni, ale ze względu na zagrożenie powodzią zakończono go drugiego dnia wieczorem. W trzecim Taborze brało udział 6 wozów i trwał 4 dni. Każdy kolejny Tabor charakteryzował się większą liczbą wozów i uczestników, w tym Romów mieszkających na stałe poza granicami Polski. Jubileuszowy X Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów wyruszył w drogę 23 lipca 2009 roku. Wozom cygańskim towarzyszyła karawana samochodów prowadzonych przez Romów z różnych stron kraju i zza granicy. Bazą Taboru była polana przy lesie we wsi Bielcza. 3 Patronat nad jubileuszowym Taborem objął prezydent L. Kaczyński. Dziś Tabor należy do stałych wydarzeń kulturalnych Małopolski i odbywa się, z małymi zmianami wg wypracowanego we wcześniejszych latach scenariusza, który po dziesięciu latach można określić rytuałem. Każdy kolejny postój ma symboliczny charakter. Uczestnicy Taboru zbierają się pod Muzeum Etnograficznym, skąd Tabor tradycyjnie wyrusza około południa, kiedy zgromadzą się gotowi do drogi Romowie. Sprzęt biwakowy zostaje załadowany do mikrobusu oraz do muzealnego wozu typu wagonowego. Kapela cygańska jedzie na otwartym wozie cygańskim typu ławkowego, a pozostali uczestnicy Taboru zajmują koszowe wozy pokryte stylizowanymi kolorowymi budami. Przed wyjazdem Tabor zostaje poświęcony przez Krajowego Duszpasterza Romów ks. Stanisława Opockiego, który towarzyszy Taborowi. Pierwszy przystanek odbywa się na tarnowskim rynku przy tablicy upamiętniającej martyrologię tarnowskich Żydów z czerwca 1942 roku. Kolejny postój następuje przy Pomniku Ofiar Wojny i Faszyzmu, skąd w dniu 14 czerwca 1940 r. wyruszył pierwszy transport więźniów do Oświęcimia. Uczestnicy Taboru zapalają świece, a kapela odgrywa żałobną melodię. Niecałe dwa kilometry dalej Tabor zatrzymuje się w dzielnicy Krzyż przy Nowym Cmentarzu. Uczestnicy Taboru udają się na groby swych zmarłych, aby tradycyjnie pożegnać ich modlitwą, wódką i muzyką (podobnie jak to się czyni w dniu Święta Zmarłych). Późnym południem, zatrzymując się kilkakrotnie po drodze, Tabor 3 Cztery filmy o przebiegu jubileuszowego Taboru można obejrzeć na blogu prowadzonym przez A. Bartosza, Ulotka reklamowa z programem X Taboru Pamięci Romów stanowi załącznik nr15 2

3 dociera do Żabna. Po postoju na rynku uczestniczy wraz z miejscowym proboszczem udają się cmentarz, gdzie znajduje się grób 49 Romów zamordowanych w 1943 roku. Po modlitwach na cmentarzu i odegraniu żałobnych melodii Tabor udaje się do oddalonego o 2 km Podlesia Dębowego na nocleg. Uczestnicy Taboru rozbijają namioty pod lasem. Dla lokalnej społeczności przyjazd Taboru jest dużym wydarzeniem, o czym świadczą dziesiątki aut zjeżdżających się do obozu. Na prowizorycznej estradzie do późnych godzin wieczornych koncertuje kapela cygańska. Jest to forma podziękowania dla społeczności lokalnej, która dba o grób i gości przybyłych na Tabor. Rano uczestnicy Taboru wyruszają w dalszą drogę, aby po przebyciu 20 km zatrzymać się na dwudniowy postój w Dołędze, gdzie znajduje się oddział tarnowskiego muzeum z ogrodzonym terenem, na którym miał powstać skansen. Całe przedpołudnie przeznaczone jest na życie obozowe. Przy leśnej kapliczce towarzyszący wędrowcom kapelan romski, ks. Stanisław Opocki udziela ślubów i chrzci romskie dzieci. Dwa dni spędzane w Dołedze przeznaczone są na przypomnienie taborowego, wędrownego życia, które odeszło w przeszłość Po południu uczestnicy Taboru wyruszają do oddalonej o 6 km Szczurowej. Przed kościołem w Szczurowej uczestnicy Taboru spotykają się z proboszczem, z którym udają się na grób rozstrzelanych podczas wojny Romów. Modlitwom na cmentarzu towarzyszy odczytanie listy nazwisk 93 zamordowanych Cyganów oraz słuchanie żałobnych utworów granych przez cygańską kapelę. Z cmentarza uczestnicy Taboru udają się do kościoła, a następnie do dworskiego parku, gdzie odbywa się wieczorny koncert dla szczurowian przy ognisku przygotowanym przez władze gminy. Późną nocą uczestnicy Taboru wracają do obozowiska w Dołędze. Koło południa, ostatniego dnia trwania Taboru uczestnicy wyruszają w powrotną drogę do Tarnowa. Po drodze Tabor zatrzymuje się przy cmentarzu w Borzęcinie Dolnym i Bielczy, gdzie również znajdują się zbiorowe mogiły Romów. Barwność wędrującej kolumny, nagłośnienie projektu przez media, sprawiają, że na całej trasie Taborowi towarzyszy ogromna życzliwość ludzi i wielkie zainteresowanie ideą pamięci zagłady. Tabor Pamięci jest projektem, w którym obok Romów uczestniczą ich sympatycy, przyjaciele, dziennikarze, a także często zupełnie przypadkowi ludzie, którzy do wędrowców dołączają na trasie, czy na postojach. 4 Projekt wywołuje także duże zainteresowanie wśród samych Romów. W Taborze oprócz Romów zamieszkałych w Polsce coraz liczniej uczestniczą Romowie zamieszkali w innych krajach Europy, którzy deklarują chęć brania udziału w następnych Taborach. Cygański Tabor Pamięci dla młodych Romów 4 A. Bartosz: Tabor Pamięci Romów, Gmina Miasta Tarnowa i Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Tarnów 2003, s. 13 3

4 jest sposobnością zasmakowania wędrownego życia, które znają jedynie z opowiadań, dla starszych jego przypomnieniem. Romowie podczas trwania Taboru odwiedzają miejsca martyrologii, o których istnieniu mało kto wcześniej wiedział. Dowiadują się o historii zagłady opowiadanej przez księży, świadków tamtych czasów i autorów publikowanych opracowań. Na trasie Taboru dochodzi do bliskich kontaktów z ludnością wsi i miasteczek. Rezerwa czy też niechęć do Romów, zdominowana zostaje przez życzliwą ciekawość. Posługiwanie się podczas Taboru romskimi symbolami, takimi jak flaga i hymn, podkreślanie wagi tradycji poprzez wędrówkę, wozy, wieczorne opowieści przy ognisku, granie zmarłym i picie przy ich mogiłach wódki, przyczyniają się do wzmocnienia poczucia tożsamości i podniesienia wartości własnej kultury. Taborowi wyruszającemu towarzyszy ogromne zainteresowanie zarówno mediów(radia lokalne mocno nagłaśniają to wydarzenie), jak i ludzi na trasie, a barwność Taboru zainteresowanie to potęguje. Trasa jest tak pomyślana, by przebiegała drogami wygodnymi dla koni i ludnymi ze względu na jak najbliższy kontakt ze społecznością lokalną. W czasie wędrówki Taboru dołączają samochodami znajomi uczestników i sympatycy Taboru. Część z nich zostawia samochody na parkingach, aby przejechać cygańskim wozem choćby kilka kilometrów. Wędrując małopolskimi drogami Tabor prezentuje tradycyjną kulturę Romów, życie taborowe, muzykę oryginalne, malownicze wozy cygańskie, stroje, zwyczaje, język, potrawy i romskie zwyczaje. Każdy chętny jest miłym gościem w czasie wędrówki i postojów. Można uznać, że cele, które założyli pomysłodawcy i realizatorzy Taboru Pamięci takie jak: - upamiętnienie romskiego Holokaustu - integracja Romów poprzez odwołanie się do mitu wędrówki - edukacja historyczna i kulturalna dzieci i młodzieży romskiej - wykorzystanie pozytywnego stereotypu Romów kolorowych wędrowców do zmiany negatywnego wizerunku Romów w społeczności polskiej - eksponowanie symboli romskich, uznanych przez instytucje międzynarodowe flagi i hymnu 5 z powadzeniem są realizowane. Założenia te służą wzmocnieniu czy też wręcz kreowaniu 6 narodowej tożsamości Romów, poczucia więzi z historią i więzi międzyplemiennej. Tabor Pamięci jest ważnym 5 A. Bartosz: Tabor Pamięci Romów, Gmina Miasta Tarnowa i Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Tarnów 2003, s. 11 4

5 wydarzeniem, integrującym samych Romów i małopolskie społeczeństwo większościowe ze społeczeństwem romskim. W roku 2003 z środków Pilotażowego Programu Rządowego na Rzecz Społeczności Romskiej w Województwie Małopolskim na lata został wydany album Tabor Pamięci Romów autorstwa Adama Bartosza. Nie wszystkim Romom, a raczej należałby powiedzieć działaczom romskim, podoba się inicjatywa Taboru Pamięci Romów. Wydanie albumu stało się przyczynkiem do totalnej krytyki Taboru na łamach pisma Dialog-Pheniben wydawanego przez oświęcimskie Stowarzyszenie Romów w Polsce. Autor artykułu oskarżył organizatorów Taboru o nadużycie romskiego holokaustu do osiągnięcia celów całkowicie odmiennych od podanych w zapowiedzi programowej 7 a także o tolerowanie alkoholowych imprez i awantur. W artykule jawi się rozpasany Tabor i rzekomo skromne żałobne ceremonie organizowane tylko przez rodziny ofiar. Konflikt wokół właściwej formy upamiętniania romskiej tragedii, a także powstanie konkurencyjnej organizacji romskiej w Tarnowie, spowodowało, że od 2003 roku przez cztery lata Tabor nie odbywał się. Reaktywowanie Taboru Pamięci Romów z pewnością jeszcze nie raz zostanie wykorzystane w wewnętrznych sporach, co pozostaje jednak mniej ważną kwestią, biorąc pod uwagę znaczenie tej inicjatywy w tworzeniu romskiej świadomości przeszłości i pamięci o zagładzie. Beata Wojnarowska- Pocica 6 Kreowanie tożsamości i w odniesieniu do Romów oznacza standaryzację symbolicznego znaczenia przeszłości grupy i prezentację wydarzeń historycznych jako zasady, która przeszłość tę ukształtowała, wpływa na teraźniejszość i będzie określała przyszłość. S. Kapralski: Rytuał pamięci i konstruowanie nowoczesnej tożsamości wschodnioeuropejskich Romów [w:] P. Borek (red.): Romowie w Polsce i Europie, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007, s S. A. Wisłocki: Tabor Pamięci Romów?!!! [w:] Dialog-Pheniben, nr 7, lipiec 2004, Stowarzyszenie Romów w Polsce, Oświęcim 2004, s