Wyższa Szkoła Suwalsko-Mazurska im. Papieża Jana Pawła II w Suwałkach

Transkrypt

1 1

2 Wyższa Szkoła Suwalsko-Mazurska im. Papieża Jana Pawła II w Suwałkach Redaktor naczelny: Zespół redakcyjny: Jan F. Terelak Ks. Jarema Sykulski (z-ca red. naczelnego) Krystyna Szyłejko (sekretarz redakcji) Rada redakcyjna: Andrzej Barczak Akademia Podlaska, Instytut In for ma ty ki) Adam Cieszyński (WSSM w Suwałkach, Wydział Administracji; UMK w Toruniu, Wydział Prawa i Administracji) ks. Józef Dołęga (UKSW w Warszawie, Wydział Filozofii Chrześcijańskiej) Grażyna Dryżałowska (WSSM w Suwałkach, Wydział Pedagogiki; UW, Wydział Pedagogiki) Janusz Gajda (WSSM w Suwałkach, Wydział Pedagogiki) Henryk Gasiul (UKSW w Warszawie, Instytut Psychologii) Kajetan Hądzelek (WSSM w Suwałkach, Wydział Pedagogiki; Polski Komitet Olimpijski) Jadwiga Izdebska (WSSM w Suwałkach, Wydział Pedagogiki; Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Pedagogiki i Psychologii) Andrzej Jakubik (UKSW w Warszawie, Instytut Psychologii) Inetta Jankowska - Jędrasik (WSSM w Suwałkach, Wydział Administracji; UW, Wydział Prawa i Administracji) Stanisława Józefa Pogorzelska (WSSM w Suwałkach, Wydział Pedagogiki; Uni wer sy tet w Białymstoku, Wydział Pedagogiki i Psychologii) Jan Rowiński (AWF w Warszawie) Tadeusz Wasilewski (WSSM w Suwałkach, Wydział Administracji; UMK w To ru niu, Wydział Prawa i Administracji) ZESZYTY NAUKOWE WSSM Adres Redakcji: Wyższa Szkoła Suwalsko-Mazurska im. Papieża Jana Pawła II, Suwałki, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 5 tel. (087) , rektorat@wssm.home.pl Nakład: 200 szt. 2

3 SPIS TREŚCI SŁOWO WPROWADZAJĄCE T e r e l a k Jan F., M a l i n k o v a Renata: Problemy mniejszości narodowej na Litwie M a z u r u k Piotr: Prawo własności na Litwie P o t o c z e k Andrzej: Zarządzanie strategiczne jako metoda zarządzania rozwojem jednostki terytorialnej F a l k o w s k a Anna Maria: Rękojmia we współczesnym prawie polskim geneza i historyczna ewolucja C i e s z y ń s k i Maciej: Umowy międzynarodowe i prawo wspólnotowe w Konstytucji V Republiki Francuskiej Ś m i g i e l s k a Ewa: Harmonizacja prawodawstwa polskiego w zakresie obrotu nieruchomościami z udziałem podmiotów zagranicznych ze standardami Unii Europejskiej Z d o n Sylwia: Rozdźwięk pomiędzy fundamentalnym prawem człowieka - prawem do zdrowia a prawami własności intelektualnej przysługującymi podmiotom w branży usług medycznych: W jaki sposób kraje rozwijające się dążą do efektywnego dostarczania najważniejszych usług medycznych? D y t ł o w Sandra: Romowie Sytuacja społeczna i dostęp do rynku pracy na terenie Unii Europejskiej D y t ł o w Sandra: Spis Romów, w oparciu o pochodzenie etniczne, we Włoszech ochrona Romów, czy akt dyskryminacji REGULAMIN ZAMIESZCZANIA PRAC

4 SŁOWO WPROWADZAJĄCE Nr 20/2009 Zeszytów Naukowych WSSM przygotowany przez pracowników naukowo-dydaktycznych Wydziału Administracji otwiera artykuł Jana F. Terelaka i Renaty Malinkovej przedstawiający problem mniejszości narodowej Polaków na Litwie, a w następnym artykule Piotr Mazuruk przedstawia prawo własności na Litwie. Zaś Andrzej Potoczek w swoim artykule określa zarządzanie strategiczne jako kompleksowy i ciągły proces zarządzania nastawiony na formułowanie i wdrażanie skutecznych strategii sprzyjających wyższemu stopniowi zgodności organizacji i jej otoczenia oraz osiągnięciu celów strategicznych. Anna Maria Falkowska zawarła w artykule rozwój instytucji rękojmi we współczesnym prawie polskim. Umowom międzynarodowym i prawu wspólnotowemu w Konstytucji V Republiki Francuskiej poświęcił artykuł Maciej Cieszyński. Ewa Śmigielska przedstawiła harmonizację prawodawstwa polskiego w zakresie obrotu nieruchomościami z udziałem podmiotów zagranicznych ze standardami unii europejskiej. Natomiast Sylwia Zdon prezentuje międzynarodowy stan ochrony praw własności intelektualnej, szczególnie patentów, z perspektywy dostępu do leków i opieki medycznej, w kontekście prawa do zdrowia. Sandra Dytłow w obu zawartych w Zeszytach Naukowych artykułach zajmuje się Romami, największą, a zarazem najbardziej narażoną na ubóstwo, grupą mniejszościową w Europie. Wykazuje jednocześnie, że Romowie to w dalszym ciągu najmocniej dyskryminowana grupa w Europie. 4

5 Zeszyty Naukowe WSSM (20/2009) s Jan F. Terelak, Renata Malinkova* 1, Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica w Białymstoku; Wyższa Szkoła Suwalsko-Mazurska im. Papieża Jana Pawła II w Suwałkach PROBLEMY MNIEJSZOŚCI NARODOWEJ POLAKÓW NA LITWIE Problems of Polish national minority on Lithuania Summary The work concerns on Lithuania problems of Polish national minority. The Pole make up the largest national resident the terns of Lituania minority at present. They to the most important problems belong: the turn of the ground, spelling of full Polish names, spelling of toponyms in living majorities by Polish minority as well as the names of streets in these localities and also matter of receipt of citizenship of different country than the Lithuania by person of national minority. They confirm this own empirical conducted per person Polish nationality investigations, resident on Lithuania. WPROWADZENIE Celem niniejszej pracy jest przedstawienie problemów mniejszości polskiej na Litwie. W pierwszej części zdefiniowano pojęcia mniejszości narodowej, wyznaczniki jej funkcjonowania oraz problemy, z jakimi spotyka się ludność mieszkająca na Litwie. Dane empiryczne dotyczyły badań na grupie obywateli Litwy deklarujących polską przynależność narodową. Badania ankietowe pozwoliły zweryfikować hipotetyczne poglądy na temat problemów Polaków mieszkających na Litwie, na temat ich dążeń, pragnień i praw, jakie im przysługują. Pożądane i zasadne do opracowania niniejszego tematu wydało się nawiązanie do Konwencji Ramowej, a także do ustaw dotyczących mniejszości narodowych. Największym problemem było znalezienie fachowej literatury na Litwie. Żadna biblioteka w Wilnie nie posiada w swoich zbiorach jakichkolwiek opracowań dotyczących spraw mniejszości narodowych. Jedyne dane, jakie uzyskano to ogólne dane statystyczne oraz lapidarne informacje dotyczące życia 1 Autorka jest Polką zamieszkującą na stałe na Litwie i absolwentką Wyższej Szkoły Suwalsko-Mazurskiej im. Papieża Jana Pawła II w Suwałkach oraz wykonawczynią badań empirycznych w ramach licencjatu na kierunku administracji. 5

6 Jan F. Terelak, Renata Malinkova kulturalnego Polaków mieszkających na Litwie. Posiłkowano się literaturą polską w tym zakresie. Z danych departamentu Statystyki przy rządzie Republiki Litewskiej w 2001 roku według spisu ludności wynika, że Litwę zamieszkiwało osób narodowości polskiej, która tworzy 6,74 % całości mieszkańców tego państwa. Ludność narodowości polskiej stanowi największą grupę mniejszościową na Litwie. Polacy są rozsiani po całej Litwie, są jednak tereny, na których mieszka zdecydowana większość, bo około 90% mieszkańców, są to Wilno, Soleczniki, rejon trocki, święciański i wileński ( lt/index.php?page_id=694). Zdaniem Zbigniewa Kurcza (2005, s. 11) Polacy na Wileńszczyźnie są przede wszystkim zbiorowością etniczną, połączoną licznymi więzami, powstałymi na gruncie tej samej kultury i wartości, które zostały uznane za własne, a uczestnictwo w nich wzbudza emocje towarzyszące życiu każdej wspólnoty. 1. MNIEJSZOŚĆ POLSKA NA LITWIE Według Jarosława Wołkonowskiego (2005) mniejszości narodowe charakteryzują się następującymi cechami: (a) zamieszkiwanie na terytorium danego państwa i posiadanie jego obywatelstwa, (b) pozostawanie w liczebnej mniejszości wobec jego pozostałej ludności kraju, (c) odróżnianie się od reszty populacji cechami etnicznymi, językowymi, kulturowymi, (d) kultywowanie swej odrębności, prezentowanie aspiracji ujmowanych w kategoriach państwa, dysponowanie trwałymi formami integracji. W tradycji europejskiej z pojęciem mniejszości narodowej wiążą się dwa aspekty: więź z regionem i obywatelstwem kraju. Zdaniem węgierskiego socjologa Nicola Girosoli (za: Potašenko, 2007) trzeba byłoby wyróżnić dwa pojęcia: mniejszość narodową z historycznymi korzeniami i etniczną mniejszość z jasno rozpoznawaną religijną, kulturalną i językową tożsamością. Ta różnica jest ważna, ponieważ prawa mniejszości narodowej przywidują swobodne związki międzykulturowe z państwem, z którego pochodzi ta mniejszość. Według Girosoli, pojęcie mniejszości narodowej wskazuje grupę obywateli państwa ilościowo mniejszą od pozostałej części mieszkańców kraju i zajmującą nie dominującą pozycję. Ta grupa z powodu powstałych okoliczności była odłączona od swojej ojczyzny, ale zachowała jej religijne, językowe i kulturowe cechy i chce przetrwać jako etniczna całość, szanując suwerenność zamieszkałego kraju, dążąc do faktycznej i prawnej równości z większością. Mniejszość narodowa jest to wspólnota obywateli mniejszości pań- 6

7 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie stwowej zamieszkałej w danym kraju, która stanowi mniejszą część od przeważającej części tego narodu, których język, tradycje, kultura różnią się od większości cech mieszkańców i których członkowie starają się zachować swoje narodowe tradycje, religię, wzajemną solidarność a także prawa obywatelskie (Lietuvos Istorijos Problemos. Lietuvos pedagogų kvalifikacijos institutas, 1998, s.4) Kontekst historyczny Od XIV do XIX wieku następuje cofanie się litewskości i kurczenie się etosu. Spowodowane jest to przez bariery językowe. Pokonani książęta ruscy czy zagrożeni książęta mazowieccy potrafili się porozumieć. To stanowiło pewne zagrożenie dla Litwinów, tym bardziej, że język litewski różni się bardzo od języka sąsiadów. Jeszcze wtedy język litewski nie stworzył piśmiennictwa, ani form kultury, dlatego Litwini ulegli wpływom białoruskim, a z czasem polskim. Język białoruski ruski umożliwiał komunikowanie się z sąsiadami, sporządzanie zapisów prawnych, zawieranie układów, aż do czasu gdy ten język został zastąpiony językiem polskim. Wzrosło zainteresowanie polską kulturą, zaczęto przejmować polskie wzorce i wartości. Litewskiemu narodowi przyszło rywalizować z narodem, który już osiągnął znaczną dojrzałość. Wilno i Wileńszczyzna przekształciły się z centralnego ośrodka przedunijnej litewskości (Wielkie Księstwo Litewskie) w region wielonarodowościowy, który uległ wpływom atrakcyjnej polskości (Kurcz, 2005). Do połowy XIX wieku relacje między Polakami i Litwinami były bardzo poprawne. Doszło do tego, że ze strony polskiej postrzegano obie nacje jako jeden naród. (...) W połowie XIX wieku wyższe warstwy społeczeństwa litewskiego były w większości spolonizowane. Proces ten był tak daleko posunięty, że nawet dzisiaj jesteśmy skłonni traktować wiele dawnych rodów litewskich jako czysto polskie. Trzeba tu podkreślić, że polonizacja była całkowicie dobrowolna i w pewnym sensie zainicjonowana przez wspomniane rody, które przyjmując język i kulturę polską wchodziły w krąg kultury zachodniej. (...) W końcu XVIII i na początku XIX wieku Wilno było jednym z ważniejszych centrów kultury polskiej i odgrywało ważną rolę w dobie reform Rzeczypospolitej, szczególnie w pracach Komisji Edukacji Narodowej. (...) Smutnym paradoksem dla Litwinów było to, że dawna stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, do której pretendowali, stała się miastem zdominowanym przez polską oraz żydowską kulturę, w której udział Litwinów był znikomy. Według danych niemieckiego spisu ludności jaki przeprowadzono w czasie I wojny światowej (9 III 1916 r.) w Wilnie mieszkało: 50,2% Polaków, 43,5 % Żydów, 2,6 % Litwi- 7

8 Jan F. Terelak, Renata Malinkova nów, 1,5 % Rosjan oraz w mniejszej liczbie kilka innych narodowości. Mimo licznych represji i utrudnień Polakom udało się jednak przetrwać na Litwie do wybuchu II wojny światowej, zachowując 6 organizacji kulturalno-oświatowych, 6 gospodarczych i 4 towarzystwa samopomocowe. Ponadto istniało jeszcze wtedy 10 polskich szkół powszechnych, do których uczęszczało 222 dzieci oraz trzy gimnazja, liczące 416 uczniów. Instytucje te przeznaczone były dla jak podają oficjalnie Litwini Polaków (polskie szacunki podają liczbę ) (Srebrakowski, Losy ludności polskiej na Litwie, http// Mimo wszystko nie obyło się także bez problemów w okresie międzywojennym. Jak podaje Jarosław Wołkonowski (2005) pod koniec lat 30 w szkołach z polskim językiem nauczania mogły się uczyć dzieci, których oboje rodziców byli narodowości polskiej. Proces nękania szkolnictwa polskiego trwał do ostatnich dni niepodległego państwa litewskiego, kiedy to 14 czerwca 1940 roku minister oświaty Litwy Kazys Jokantas wydał rozporządzenie o zamknięciu 2 ostatnich gimnazjów w Poniewieżu i Wiłkomierzu oraz likwidację ostatnich ośmiu szkół początkowych. Aleksander Srebrakowski uważa, że wojna i jej niebezpieczeństwo (Sowieci wywozili na wschód Polaków, jak i Litwinów) zbliżą do siebie oba zwaśnione narody. Okazało się inaczej, a podczas kilkuletniej okupacji różnice jeszcze bardziej się pogłębiły. (...) Zgodnie z oficjalnymi danymi na temat ewakuacji, podpisanymi przez stronę polską i litewską, do 1 listopada 1946 roku Litwę opuściło uprawnionych osób. (...) Liczba gazet spadła z 26 do 5 liczba uczniów w szkołach i klasach polskich spadła z w roku szkolnym 1953/54 do w roku 1988/89, a stopień uznawania przez Polaków języka polskiego za ojczysty spadł z 96,8% w roku 1959 do 85% w 1989 roku. Nastąpił wzrost liczby małżeństw mieszanych, np. w 1990 roku aż o 52, 5% polskich mężczyzn i 59, 8% polskich kobiet miało partnerów innej narodowości. Wszystko to w konsekwencji przyczyniło się do znacznego zmniejszenia liczby Polaków w tym kraju (Srebrakowski, Losy ludności polskiej na Litwie, http// Historia litewskich Polaków była trudna, czasami dramatyczna. W czasach sowieckich ta grupa ludności była systematycznie rusycyzowana około 60% Polaków za ojczysty język uważało język rosyjski. Natomiast w Sowieckiej Litwie, Polacy mieli większą możliwość utrzymania swojej narodowościowej, językowej, kulturowej tożsamości niż Polacy w innych Republikach Związku Radzieckiego (Tautinių mažumų ir išeivijos departamentas prie Lietuvos Respublikos vyriausybės, Vilnius, 1999). 8

9 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie 1.2. Atrybuty polskości Polaków na Litwie Mniejszość polska zawsze dbała o swój język, tradycje i życie kulturalne. Jak podaje Adam Bobryk (Bobryk, 2006, s ) w listopadzie 1991 roku działało na Litwie ponad 80 różnych polskich zespołów amatorskich, z czego 11 w Wilnie. W 1990 roku były 42 takie grupy zarejestrowane w dziale kultury Związku Polaków na Litwie. W warunkach swobody, gdy nie utrudniano już ich działalności, funkcjonowały one praktycznie w każdej polskiej szkole. (...) Jeżeli by się uwzględniało wszystkie formy aktywności artystycznej a nie tylko wyżej wymienione, ale także kapele ludowe i chóry to liczby te byłyby znacznie wyższe. Na stronie internetowej umieszczone są informacje, że na Litwie funkcjonuje ponad 60 polskich zespołów artystycznych, z których wyróżniają się m. in. : (a) Polski Zespół Artystyczny Wilia, (b) Ludowy Zespół Pieśni i Tańca Wileńszczyzna, (c) Młodzieżowy Zespół Tańca Zgoda z Wilna, (d) Dziecięcy zespół folklorystyczny Sto uśmiechów z Wilna oraz wiele innych zespołów folklorystycznych. Działają dwa teatry: Polskie Studio Teatralne w Wilnie oraz Polski Teatr w Wilnie. Wyróżnić należy też Polską Galerię Artystyczną Znad Wilii, organizującą wystawy artystów polskiego pochodzenia. Oświata polska na Litwie ma ponad pięciowiekową tradycję. Miewała ona okresy rozkwitu, jak też przeżywała ciężkie chwile zakazów, ograniczeń i prześladowań. Po II wojnie światowej czynione były przymiarki do likwidacji systemu oświaty w języku polskim na Litwie. Tym niemniej szkolnictwo polskie przetrwało i stanowi trwały element oświaty republiki. (...) Ogółem w szkołach uczyło się dzieci. W szkołach polskich było ich 6 025, czyli 50% ogółu, co stanowi 82 % wszystkich polskich dzieci w rejonie. (...) W końcu lat 80-tych wraz z odrodzeniem narodowym na Litwie, szkolnictwo polskie złapało świeży oddech. Upadł mit o braku perspektywy dla absolwentów polskich szkół, znacząco wzrosła liczebność polskich klas oraz rozszerzył się zakres geograficzny ich występowania. Maturzyści polskich szkół uzyskali możliwość studiowania za granicą. (...) W ciągu ostatnich lat wzrosła liczba uczniów wstępujących na wyższe uczelnie: jeżeli w roku 2002 na studia dostawało się 49 % absolwentów szkół rejonu wileńskiego, to w 2006 roku wskaźnik ten wyniósł 58 % (za: Apel Rodziców Polaków XII konferencja Wileńskiego Oddziału rejonowego ZPL Polskie dziecko w polskiej szkole, Magazyn Wileński 7/2007, s.4). Ważną rolę dla szkolnictwa polskiego na Litwie odgrywa organizacja Polska Macierz Szkolna. Jest to Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Polskich 9

10 Jan F. Terelak, Renata Malinkova na Litwie. Pełni ona opiekę nad wszystkimi polskimi szkołami, a jest ich 121. Polska Macierz Szkolna prowadzi kursy dla nauczycieli szkół i przedszkoli, przeprowadza szkolenia w Polsce, zaopatruje szkoły, przedszkola w podręczniki i literaturę. Dla dzieci organizowane są wakacje, wycieczki do Polski (www. wspólnota.polska.org.pl/index.php?id=kw5_1_03 39k_). Według danych statystycznych w 2007 roku w szkołach i klasach z polskim językiem nauczania było około 18 tysięcy uczniów, gdzie pierwszoklasistów było tysiąc. Liczba uczniów spada z powodu braku polskich przedszkoli, polskich szkół znacznie oddalonych od miejsc zamieszkania Polaków, a także wyboru szkół litewskich przez polskie rodziny (Lisiewicz, 2007). Także część rodziców narodowości polskiej decyduje się na szkoły nie polskie z myślą, że w tych szkołach jest wyższy poziom nauki i większe szanse na łatwiejsze dostanie się na studia wyższe. Organizacje polskie na Litwie, jak i organizacje z Polski starają się stworzyć jak najlepsze warunki dla rozwoju szkół polskich. Zdaniem Tadeusza Andrzejewskiego 2005, s. 78) do pozytywów należy zaliczyć przyjęcie przez Sejm jeszcze w poprzedniej kadencji Ustawy o oświacie, której ostateczna wersja gwarantuje Polakom litewskim pobieranie nauki w języku ojczystym na wszystkich szczeblach szkoły ogólnokształcącej. Posłowie AWPL przyczynili się do zablokowania poprawek konserwatystów, którzy nalegali, by Ustawa o oświacie gwarantowała pobieranie nauki w języku mniejszości tylko na szczeblu szkoły podstawowej. Zbigniew Kurcz (2005, s. 329) uważa, że negatywne konsekwencje dla polskiej oświaty niesie wdrażana na Litwie reforma szkolnictwa, która zakłada m. in. dokonanie tzw. optymalizacji w zakresie sieci szkół. Optymalizacja zakłada likwidację małych szkół i rozwój dużych placówek, do których będą dowożone dzieci z mniejszych miejscowości. Dla Wileńszczyzny optymalizacja oznacza zamykanie małych polskich szkół i przenoszenie dzieci do zbiorczych szkół litewskich. Jan Sienkiewicz (2001, s. 109) stwierdza, że jednym z głównych problemów, z jakimi się boryka polskie szkolnictwo na Litwie, jest brak kadry pedagogicznej. Wielu nauczycieli pracuje mając przekroczony wiek emerytalny, jeszcze więcej ma do emerytury rok czy dwa lata, część naucza niezgodnie z wyuczoną specjalnością. Katedra polonistyki na Uniwersytecie Pedagogicznym w Wilnie nie jest w stanie sprostać zapotrzebowaniom i nie ma koncepcji, jak problem braku kadr w szkołach polskich ma być rozwiązany. Zdaniem Adama Bobryka (2006, s ) po uzyskaniu dyplomu w Polsce absolwenci musieli zwracać się do Ośrodka Oceny Jakości Studiów w 10

11 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie Wilnie w celu nastryfikowania dyplomu oraz obowiązywał ich egzamin z języka litewskiego.(...) Z pewnymi problemami spotykali się natomiast absolwenci Kolegiów Nauczycielskich. Ich wykształcenie nie było uznawane jako wyższe, ale jako średnie specjalistyczne. Nie chciano ich też przyjmować na uczelnie litewskie, na studia uzupełniające, oczekując odbycia pełnego toku studiów. Jak wskazywali absolwenci, uzyskiwali oni też niższe wynagrodzenie niż ich koledzy, którzy skończyli szkoły wyższe na Litwie oraz obawiali się, że w przypadku redukcji etatów mogą podlegać zwolnieniom częściej niż absolwenci innych uczelni. W szkołach brakuje polskich podręczników, coraz większe są naciski na wprowadzenie nauczania w języku litewskim historii oraz geografii. Jest deficyt nauczycieli języka litewskiego w szkołach z polskim językiem nauczania. W dalszym ciągu nie przywrócono obowiązkowej matury z języka polskiego w szkołach z polskim językiem nauczania. Język ten można wybrać na maturze ale jako przedmiot do wyboru (Sienkiewicz, 2001). Ważną rolę w zachowaniu polskości wśród mniejszości polskiej na Litwie pełnią różnego rodzaju organizacje. Obecnie działa na Litwie ponad 40 zarejestrowanych organizacji polskich. Oto niektóre z nich: Związek Polaków na Litwie oraz oddziały miejskie i rejonowe, Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie Polska Macierz Szkolna, Stowarzyszenie Naukowców Polaków Litwy, Związek Harcerstwa Polskiego na Litwie, Polski Teatr w Wilnie, Polskie Studio Teatralne, Centrum Kultury Polskiej im. S. Moniuszki, Polska Galeria Artystyczna, Klub Poetów Wileńskich. 2. GŁÓWNE PROBLEMY MNIEJSZOŚCI POLSKIEJ NA LITWIE Według Tadeusza Andrzejewskiego (2005, s. 76)...gros problemów społeczności polskiej jako wspólnoty narodowej bierze się z odmiennego postrzegania przez władze państwa litewskiego i przez liderów polskiej mniejszości narodowej samego pojęcia integracji, jego modelu. (...) Mniejszość polska na Litwie spełnia wszystkie kryteria (takie jak autochtoniczność, zwartość zamieszkania w terenie, kryterium ilościowe), by wobec niej stosować standardy europejskie o pełnym zakresie i bez żadnych wyjątków. Zdaniem Zbigniewa Kurcza (2005, s. 12) proces ożywienia etnicznego na Wileńszczyźnie dotyczy dwóch zbiorowych podmiotów, Litwinów i Polaków. Każda z grup dąży do uzyskania dla siebie jak największej ilości praw i ta rywalizacja prowadzi do konfliktu. Uzyskanie bowiem przez Litwinów prerogatyw kojarzonych tradycyjnie ze statusem narodu państwowego bądź dążenie Polaków do odzyskania kiedyś posiadanych praw lub ich dążenie do 11

12 Jan F. Terelak, Renata Malinkova uzyskania praw wpisanych w międzynarodowe standardy ochrony mniejszości narodowych pozostaje w sprzeczności z interesami drugiej strony. Jan Sienkiewicz (2000, s. 73) stwierdza, że kompleks antypolski jest u Litwinów niezwykle głęboki. Na negacji polskości kształtowała się litewska świadomość narodowa w końcu XIX wieku. Antypolskość była też istotnym elementem konsolidującym w obecnym odrodzeniu narodowym. Nie należy więc się spodziewać rychłego jej zaniku. Jednak Polaków przed problemami chroni art. 11 Konwencji Ramowej: w rejonach tradycyjnie zamieszkałych przez znaczną liczbę osób należących do mniejszości narodowej strony będą starać się zgodnie z obowiązującym prawem, w tym także tam, gdzie to stosowane, umowami z innymi państwami oraz przy uwzględnianiu ich specyficznych warunków, umieszczać również w języku mniejszości tradycyjne nazwy lokalne, nazwy ulic i inne oznakowania topograficzne o charakterze publicznym o ile istnieje tam wystarczające zapotrzebowanie na takie oznakowanie (Sienkiewicz, 2001, s. 28). Zdaniem Tadeusza Andrzejewskiego (2005, 79) problemy społeczności polskiej na Litwie poruszane są w trakcie większości oficjalnych spotkań polityków Polski i Litwy. Postulatami zgłaszanymi przez polskie organizacje na Litwie od lat zajmują się międzynarodowe komisje ekspertów. Politycy z Warszawy w czasie niemal każdej wizyty na Litwie spotykają się również z posłami AWPL. Jednak wyniki tych wszystkich poczynań w najważniejszych dla społeczności polskiej sprawach są mówiąc delikatnie mierne 2.1. Zwrot ziem obywatelom mniejszości polskiej Termin składania dokumentów dotyczących zwrotu własności początkowo ustalono na 31 grudnia 1991 roku. Następnie jednak był on kilkakrotnie przesuwany, a byli właściciele i spadkobiercy ziemi na Wileńszczyźnie mieli duże trudności związane z jej odzyskaniem. Dodatkową uciążliwością było żądanie by do dokumentów sporządzonych w innym języku niż litewski, dołączyć tłumaczenie, którego koszt był znaczny. Do połowy grudnia 1992 roku nie uznano także przedstawionych przez byłych właścicieli aktów własności wystawionych przez instytucje polskich władz okupacyjnych. Traktowano je jako informacje o stanie faktycznym, nie będące dokumentami. Według Jana Sienkiewicza (2001, s ) w okresie zarządzania bezpośredniego w miejscowościach podwileńskich rozdano przybyłym z innych regionów osadnikom kilka tysięcy parceli. Otrzymywali je posłowie, wysocy urzędnicy państwowi, łącznie z sędziami i prokuratorami. W charakterze rekompensaty, zgodnie z ustawą, ziemię pod Wilnem dostawali wracający z Rosji byli 12

13 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie zesłańcy-litwini i ich przodkowie. Po zakończeniu zarządzania bezpośredniego wszczęte śledztwo ujawniło, iż większość parceli przydzielono wbrew prawu i obowiązującym przepisom, nikt jednak nie poniósł żadnych konsekwencji, a nowym właścicielom nikt przydzielonych parceli nie odbierał. (...) Ziemia zajęta pod budynki mieszkalne lub przemysłowe w ogóle nie podlega zwrotowi. Zdaniem Aleksandry Akińczo (2008a, s. 6) proces zwrotu ziemi na Wileńszczyźnie, wbrew obietnicom rządu sprzed roku, nie zostanie zakończony do końca 2007 roku uznali uczestnicy grudniowej narady u premiera Litwy Gediminasa Kirkilasa. (...) Proces zwrotu ziemi na Litwie, znacjonalizowanej przez władze sowieckie, rozpoczął się przed 17 laty. W niektórych rejonach kraju już się zakończył. Natomiast w rejonie wileńskim ziemię zwrócono tylko 70 % osób ubiegającym się o jej odzyskanie, a w Wilnie jedynie dla 12 %. Zarówno w rejonie wileńskim, jak i w Wilnie byłymi właścicielami ziemi są głównie Polacy. (...) Powodów przedłużania się procedur zwrotu ziemi na Wileńszczyźnie wymienia się kilka, ale najbardziej skomplikowało ów proces to, że w 1997 roku sejmowa większość konserwatywna zezwoliła na przenoszenie odzyskanej ziemi z jednego miejsca na inne. (...) Zgoda na przenoszenie ojcowizny z jednego miejsca na inne umożliwiła osobom bardziej wpływowym na zamianę ziemi przodków w mało atrakcyjnych rejonach kraju na działkę w okolicach Wilna, nad morzem czy np. w kurortach, gdzie ziemia jest znacznie droższa. W efekcie prawowici właściciele w atrakcyjnych rejonach utracili ją, gdyż została rozdana przybyszom z innych rejonów. W rejonie wileńskim i Wilnie ten proceder był szczególnie popularny, dlatego dla prawowitych właścicieli ziemi brakuje. Jak wynika z danych statystycznych, sytuacja ze zwrotem ziemi w największych miastach jest bardzo skomplikowana. Szczególnie trudna sytuacja jest w Kownie, gdzie zaledwie 48% pretendentów otrzymało ojcowiznę lub rekompensatę za znacjonalizowany majątek. Natomiast nie inaczej jest w Wilnie, gdzie o zwrot ziemi wciąż ubiega się ponad 5,5 tys. byłych właścicieli lub ich spadkobierców. W skali kraju proces restytucji praw własności na ziemię jest faktycznie zakończony (Tarasiewicz, 2008, s.3) Pisownia polskich imion i nazwisk oraz nazw ulic Zbigniew Kurcz (2005) zwraca uwagę na fakt, że w czasach radzieckich polskie nazwiska były w urzędach rusyfikowane (przede wszystkim przez wydłużanie końcówki dodanie długiego i, na przykład Dobrowolski przybierało formę Dobrowolskij itd. W okresie pierwszej akcji wydawania paszportów na Litwie przypadającej na lata , wcześniej zrusyfikowane 13

14 Jan F. Terelak, Renata Malinkova polskie nazwiska podlegały z kolei lituanizacji, a o ich ostatecznym brzmieniu często decydował kaprys urzędnika powołującego się na uchwałę Rady Najwyższej O pisowni nazwisk nie litewskich w nowych dowodach osobistych. W myśl tej uchwały rdzeń nazwiska powinien być zgodny z litewskimi zasadami a końcówka może brzmieć z polska choć musi być zapisana przy użyciu litewskich liter. Według Adama Bobryka (2006) kłopotliwa dla Polaków była zasada pisowni imion i nazwisk w sytuacji wprowadzania nowych dowodów osobistych. Polacy od 1988 roku zaczęli domagać się, by ich nazwiska, które uprzednio rusyfikowano i lituanizowano, otrzymały pierwotne brzmienie. Deklaracja o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy 1992 r. i Traktatu 1994 r. między Polską a Litwą dawała prawo do pisania imion i nazwisk w języku ojczystym czyli polskim. Zawarcie tych umów nic nie wniosło, ponieważ nie zostały wcielone one w życie. Zdaniem Z. Kurcza (2005) władze nie tylko przywracały litewskie brzmienie nazwiskom spolonizowanym, ale litwinizowały nazwiska, które nigdy litewskie nie były (np. Bogdanowicz Bogdanas, Pawłowski- Povilajtis). Jednocześnie tłumaczono polskie nazwiska na litewskie (np. Wróblewski Žvirblis, Zajączkowski Kiškis). Według Kodeksu Cywilnego Republiki Litewskiej imiona i nazwiska w dokumentach byłyby pisane nie tylko po litewsku ale także z uwzględnieniem zasad alfabetu łacińskiego. Do użycia będą podane takie litery x, q, i w z pominięciem tak ważnych dla społeczności polskiej literek, jak ż, ź, ń i inne. Wiceprzewodnicząca Państwowej Komisji Języka Litewskiego zaznaczyła, że litewscy Polacy będą mogli dokonać zmian w dokumentach zgodnie z pisownią języka polskiego co będzie się jednak wiązało z dodatkowymi trudnościami przy wymianie dokumentów (Mikulewicz, 2007). Jak podaje litewska gazeta Respublika pisownia nazwisk i imion po polsku jest sprzeczna z Konstytucją. Można nie naruszyć konstytucji w sposób taki, że nazwiska nielitewskie można będzie pisać, ale tylko w nawiasach obok wersji litewskiej. Dla premiera Kirkilasa użycie polskich liter jest śmieszne (Akińczo, 2007). Problemem jest także pisownia nazw ulic w języku polskim w miejscowościach zamieszkałych przez polską mniejszość, w których stanowi teraz większość. Według Krzysztofa Piaseckiego (2007) przedstawiciel rządu na powiat wileński Jurgis Jurkevičius wespół z Inspekcją Języka Państwowego po kilku latach względnego spokoju ruszył do walki z polskimi nazwami ulic w rejonie wileńskim. (...) Zdaniem przedstawiciela rządu na powiat wileński Jurkevičiusa tabliczki z nazwami ulic muszą być wyłącznie w języku litewskim, ponieważ tego wymaga Ustawa o języku państwowym. A tak naprawdę to domaganie 14

15 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie się usunięcia z rejonu wileńskiego tablic z nazwami ulic po litewsku i po polsku jest sprzeczne z zapisami Konwencji, którą Litwa podpisała i ratyfikowała w całości. Aktualnie obowiązująca litewska Ustawa o mniejszościach narodowych w art. 5 głosi, iż w jednostkach (administracyjno-terytorialnych zwarcie zamieszkałych przez mniejszości narodowe ) napisy informacyjne obok języka litewskiego mogą być i w języku mniejszości narodowych. (...) Ponadto strony, które przystąpiły do Konwencji, zobowiązały się jej postanowienia stosować w dobrej wierze ( art. 2 ) oraz nie uszczuplać zapewnionych już mniejszościom praw (art. 22). Sprawa tablic z nazwami ulic w języku polskim znalazła finał w sądzie. Przedstawiciel rządu oskarżył administrację samorządu. Pisownia ulic, według słów Jurgisa Jurkevičiusa, jest sprzeczna z Ustawą o języku państwowym. Chociaż takie prawo jest zapewnione Europejską Konwencją Ochrony Mniejszości Narodowych i Europejską kartą samorządową oraz Ustawą o mniejszościach narodowych (Akińczo, 2008b) Obywatelstwo Zdaniem Tadeusza Andrzejewskiego (2005) ważnym problemem dla Polaków litewskich aktem prawnym, do którego poprawki są obecnie omawiane w Sejmie, jest Ustawa o obywatelstwie. Aktualna wersja tej ustawy dyskryminuje mniejszość polską, ponieważ zezwala na posiadanie podwójnego obywatelstwa jedynie obywatelom Litwy narodowości litewskiej. Natomiast Polacy, obywatele Litwy, takiego prawa są pozbawieni. Przedstawiciele polskich organizacji w radzie Wspólnot Narodowych przy Departamencie Mniejszości Narodowych i Wychodźstwa zainicjowali więc w imieniu wszystkich litewskich mniejszości poprawkę do Ustawy o obywatelstwie, która miałaby zrównać prawa wszystkich obywateli Litwy w zakresie podwójnego obywatelstwa. 3. WŁASNE BADANIA EMPIRYCZNE 3.1. Charakterystyka badanej grupy Badania własne przeprowadzone zostały na przypadkowych osobach w miejscowościach, w których mieszka polska mniejszość narodowa, w Wilnie oraz rejonie wileńskim i solecznickim. Osoby zostały wybrane przypadkowo. Przebadano 12 kobiet i 8 mężczyzn w wieku od 25 do 73 lat Metoda badań Badania zostały przeprowadzone za pomocą ankiety, zawierającej 26 py- 15

16 Jan F. Terelak, Renata Malinkova tań, z których część miała charakter otwarty a część - zamknięty. 3.3.Przebieg badań Badania zostały przeprowadzone w miejscach pracy ankieterów oraz w Domach Kultury w Duksztach Pijarskich, Ejszyszkach i Wilnie. Wszystkie osoby wyraziły chęć udziału w badaniach. 3.4.Wyniki badań Pierwsze pytanie dotyczyło posługiwania się językami na co dzień, przez osoby polskiej narodowości, zamieszkałej na Litwie. Ryc. 1. Procentowe zestawienie posługiwania się językami przez Polaków, zamieszkałych na Litwie. Jak wynika z ryc. 1 45% Polaków zamieszkujących na Litwie posługuje się wyłącznie językiem polskim, a tylko nieliczna grupa (5%) wykorzystuje do komunikacji języki litewski i rosyjski z pominięciem polskiego. Na pytanie Czy zależy Panu (-i) na pisowni imienia i nazwiska w języku polskim? Ankietowani odpowiadali tak (ryc.2.): 16

17 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie Ryc. 2. Pisownia imion i nazwisk w języku ojczystym. Zdecydowanej większości zależy na tym, aby imiona i nazwiska były pisane w języku ojczystym. Podają takie argumenty: bo jesteśmy Polakami, bo to wskazuje, jakiej narodowości jesteśmy, bo są zniekształcane imiona i nazwiska polskie. Natomiast osoby, które odpowiedziały nie argumentowały to tym, że jak się jest obywatelem kraju to imię i nazwisko powinno być pisane w języku danego państwa lub też zależy im na brzmieniu napisanego imienia i nazwiska po polsku, ale ma być napisane litewskimi literami. Kolejne pytanie dotyczyło tego czy wstydzi się Pan(-i) w miejscu publicznym rozmawiać po polsku? I wszyscy ankietowani udzielili odpowiedzi, że NIE wstydzą się rozmawiać w języku polskim w miejscach publicznych. Pytanie 4 dotyczyło poczucia dyskryminacji (ryc.3.), czy czują się dyskryminowani ze względu na swoją narodowość. Ryc. 3. Dyskryminacja ze względu na narodowość. 17

18 Jan F. Terelak, Renata Malinkova Jak wynika z ryc. 3 mimo przejawów dyskryminacji aż 80% Polaków zamieszkujących na Litwie nie ma poczucia dyskryminacji, charakterystycznej dla mniejszości narodowej. Najbardziej dyskryminowani czują się w urzędach oraz w miejscach publicznych, takich jak restauracja, przychodnia lekarska Następne pytanie dotyczyło znajomości języka litewskiego. Ryc. 4. Znajomość języka litewskiego wśród mniejszości polskiej na Litwie. Z danych przedstawionych na ryc. 4 co czwarta osoba nie posługuje się biegle językiem litewskim w mowie i piśmie, ponieważ są to osoby w wieku emerytalnym. Kolejne pytanie dotyczyło trudności związanych z odzyskaniem ziemi (ryc.5) 18 Ryc. 5. Trudności w odzyskiwaniu ojcowizny. Jak wynika z ryc. 5 spośród badanych 40 % miało problemy z odzyska-

19 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie niem ojcowizny. Długi okres oczekiwania na zwrot ziemi, związany był często z pisownią nazwisk przodków (bo były to polskie nazwiska, a z biegiem historii zmieniała się pisownia nazwisk,były rusyfikowane, a potem lituanizowane), ciągłym brakiem dokumentów. Pytanie nr 7 dotyczyło okresu zwrotu ziemi (ryc. 6.). Ryc.6. Okres zwrotu ziem. Z danych przedstawionych na ryc. 6 wynika, że 30% Polaków na Litwie nie posiada własnej ziemi, zaś 50% czeka na jej odzyskanie od 2 do 5 lat. Kolejne pytanie, które brzmiało: Co dla Pana (-i) znaczy być Polakiem na Litwie? Ilustruje ryc. 7. Ryc. 7. Bycie Polakiem na Litwie. Jak wynika z ryc. 7 nie potrafiło sformułować odpowiedzi na tak postawione pytanie, natomiast wśród tych, którzy udzielili odpowiedzi dominowały następujące: 19

20 Jan F. Terelak, Renata Malinkova Odpowiedzi były różne, a oto niektóre z nich: (a) przekazać dzieciom tradycje i obyczaje polskie, (b) dbać o kulturę i tradycje polskie, (c) jestem dumna, że jestem Polką, tu jest moja mała ojczyzna, (d) rozmawiać, uczyć się, modlić się w języku polskim, zaszczyt, że jest się Polakiem, (f) jestem Polakiem, a Litwa ojczyzną moją, (g) cieszę się, że mieszkam na rodzinnej ziemi moich przodków, (h) odrębność, bliższe stosunki z rodakami, więź, chęć pomocy dla bliźniego. Następne pytanie dotyczyło relacji międzykulturowych. Większość ankietowanych ma znajomych, przyjaciół różnych narodowości, co obrazuje rycina nr 8. Ryc. 8. Osoby różnych narodowości wśród znajomych i przyjaciół. Na pytanie, które brzmiało: Czy ubiegając się do pracy po 1992 roku musiał (-a) Pan (-i) zdawać egzamin z języka litewskiego? osoby, które udzieliły odpowiedzi przeczącej (55%), są po studiach ukończonych na Litwie po roku 1992 i dlatego nie musiały zdawać egzaminu ze znajomości języka litewskiego. Pytanie nr 11 brzmiało: Czy problemy Polaków na Litwie są dostrzegane przez władze litewskie?, zilustrowane zostało na ryc. 9. Ryc. 9. Wiedza Polaków na Litwie na temat polityki dot. mniejszości polskiej 20

21 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie Z danych przedstawionych na ryc. 9 wynika, że 30% Polaków uważa, że oficjalna władza dostrzega ich problemy, zaś 40% jest zdania przeciwnego. Osoby, które udzieliły odpowiedzi przeczącej wymieniały następujące powody: (a) nie, bo ignorują sprawy mniejszości polskiej, odwlekają sprawę zwrotu ziemi, (b) nie, bo zaniedbana jest oświata i kultura polska na Litwie, (c) nie, bo słaba jest opieka zdrowotna, (d) nie, bo ciągle odwlekana jest sprawa pisowni nazwisk i ulic w języku polskim, (e) nie, bo osoby starsze nie znające języka litewskiego mają problemy w urzędach i z tego powodu są źle traktowani. Odpowiedzi te świadczą między innymi o zakresie problemów mniejszości narodowych na Litwie. Kolejne pytanie dotyczyło aktywności członków mniejszości w życiu kulturalnym Polaków na Litwie. Stwierdzono, że aż 75% Polaków aktywnie uczestniczy w szerzeniu kultury polskiej, choć co czwarty Polak nie uczestniczy w życiu kulturalnym, to: (a) brakiem czasu, (b) brakiem informacji o planowanych imprezach, festynach, wystawach itp. Pytanie nr 15 brzmiało tak: Czy zdarzyło się Panu (-i) mieć konflikty ze względów narodowościowych? Spośród badanych tylko co 4 osoba nie miała konfliktów ze względów narodowościowych. Osoby, które miały nieprzyjemności związane ze swoją narodowością wymieniają takie konflikty (pytanie nr 16) jak: (a) poniżanie i wyśmiewanie starszych osób, które nie znają języka litewskiego, (b) uwagi, że mieszkając na Litwie, należy rozmawiać w języku litewskim. Kolejne pytanie (nr 18) dotyczyło możliwości korzystania z literatury, prasy polskiej, co ilustruje ryc. 10. Ryc. 10. Czytanie w języku ojczystym. 21

22 Jan F. Terelak, Renata Malinkova Jak wynika z ryc. 10 w grupie badanych nie było osób, które nie sięgałyby po literaturę, prasę w języku ojczystym. Ponad połowa ankietowanych często sięga po prasę, literaturę. Ryc. 11 (pytanie 19) przedstawia wielkość majątku ulokowanego w ziemi. Ryc. 11. Wskaźnik posiadania ziemi. Jak wynika z ryc % ankietowanych nie posiada ziemi. Są to osoby, które sprzedały już ziemię albo odziedziczą ją po rodzicach. Ankietowani posiadający ziemię aż w 86% zamierzają (pytanie nr 20) w przyszłości przekazać ziemię dzieciom, dając im podstawę przyszłej egzystencji na Litwie. Rycina 12 ilustruje postawy obywatelskie przejawiające się w aktywności wyborczej. 22 Ryc. 12. Frekwencja wyborcza Polaków na Litwie. Jak wynika z ryc. 12 zdecydowana większość osób bierze udział w wy-

23 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie borach tj. 70% ankietowanych. Osoby, które udzieliły odpowiedzi przeczącej (pytanie 22) podały powód, że nie interesuje ich polityka. Pytanie 23: Czy problemy Polaków na Litwie są poruszane w litewskiej telewizji, radiu, prasie w sposób wystarczający?, jak wynika z ryc. 13 połowa ankietowanych stwierdza, że za mało poruszane są problemy mniejszości polskiej w mediach i w prasie. A powody (pytanie 24) są takie: (a) często problemy brzmią jak obwinienia, (b) program polski nadawany w Telewizji Litewskiej trwa zaledwie 15 min. i nie sposób opowiedzieć o wszystkim w tak krótkim czasie, (c) rząd litewski wcale nie interesuje się mniejszościami narodowymi, (d) dlatego, że Litwa nie potrafi rozwiązać problemów Litwinów, nie mówiąc o problemach mniejszości, (e) o mniejszościach mówi się wtedy, gdy wyniknie jakiś konflikt między Litwinami a jakimiś mniejszościami narodowymi i zazwyczaj rację,według prasy, radia, telewizji mają ci pierwsi, (f) za mało jest programów w języku polskim, (g) telewizja, radio, prasa są komercyjne, dlatego trudno o jakiś obiektywizm. Ryc. 13. Poruszanie problemów Polaków na Litwie w prasie, radiu, telewizji. Ryc. 14 przedstawia odpowiedzi na pytanie 25, dotyczące opinii na temat zmiany pisowni nazwisk, ulic w języku polskim. 23

24 Jan F. Terelak, Renata Malinkova Ryc. 14. Nazwy ulic i nazwisk pisane w językach mniejszości narodowych Jak wynika z ryc. 14, aż 70% badanych chciałoby, aby nazwiska były pisane w języku polskim. Natomiast nazwy ulic aby obok tablic pisanych w języku litewskim były tablice pisane w języku polskim w miejscowościach zamieszkałych w większości przez inną narodowość niż litewska. Argumentują to tym: (a) dlaczego mielibyśmy się wstydzić swego pochodzenia, (b) pisownia w języku polskim odzwierciedlałaby narodowość każdej osoby, (c) świadczyłoby to o tym, że są miejsca zamieszkałe przez mniejszości narodowe, (d) dla historii, (e dla starszych osób, które nie znają języka litewskiego, (f) bo nas jest większość i mamy do tego prawo, (g) bo kiedyś tak było. Tylko 10% badanych nie chce zmiany pisowni, bo uważają, że mieszkając na Litwie trzeba posługiwać się alfabetem litewskim, ponieważ nowe zmiany wprowadzą dużo zamętu i problemów. Natomiast dla 20 % badanych jest to obojętne. Ryc. 15 ilustruje lingwistyczny poziom wykształcenia mniejszości polskiej na Litwie (pytanie 26). Ryc.15. Ukończone szkoły przez Polaków na Litwie 24

25 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie Z powyższej ryciny 15 wynika, że 75% badanych chodziło do szkół z polskim językiem nauczania, 15 % badanych uczęszczało do szkół z dwoma językami nauczania, z polskim i rosyjskim językiem nauczania - 5%, z polskim i litewskim językiem nauczania - 5 %, z polskim i białoruskim językiem nauczania - 5%. 5. PODSUMOWANIE Badania zostały przeprowadzone wśród 20 osób deklarujących polską przynależność narodową, mieszkających w stolicy oraz w miejscowościach rejonów wileńskiego i solecznickiego. Ankietowani posługują się trzema językami: polskim, litewskim i rosyjskim. Poziom i stopień znajomości tych języków związany jest z wiekiem oraz poziomem wykształcenia osób objętych badaniami. Nie bez znaczenia była historia państwa litewskiego. W okresie, gdy stanowiło ono jedną z republik radzieckich obywatele zmuszeni byli uczyć się języka rosyjskiego, stąd też dobra znajomość tego języka u ludzi starszego pokolenia. W 1992 roku zostało wydane zarządzenie, aby każdy zdał egzamin z języka litewskiego. Dla Polaków Litwy był to okres niepewności i zagrożenia, przede wszystkim dla osób pracujących w instytucjach litewskich na obszarach, gdzie posługiwano się językami słowiańskimi. Dotknęło to przede wszystkim osoby starsze, które mimo wykształcenia i doświadczenia zawodowego przestawały spełniać oczekiwania pracodawców (Kurcz, 2005). Z koniecznością zdania egzaminu z języka litewskiego przez osoby narodowości nielitewskiej zetknęło się 45% ankietowanych. Pozostałych 55% to osoby, które ukończyły naukę już po 1992 roku i nie musiały zdawać takiego obowiązkowego egzaminu. Już w roku 1990 rząd litewski postanowił, że imiona i nazwiska wszystkich obywateli Litwy będą pisane zgodnie z pisownią i gramatyką litewską. Zrezygnowano z możliwości wpisywania oryginalnego nazwiska obok oficjalnego zapisu. Imiona i nazwiska były lituanizowane, temu także posłużyła wymiana dowodów. Dla osób narodowości nielitewskiej po ugramatycznieniu imiona i nazwiska odbiegały od oryginału (Bobryk, 2006). Polacy mieszkający na Litwie mają bardzo silne poczucie tożsamości narodowej. Dowodzą tego odpowiedzi ankietowanych. Zależy im, aby ich imiona i nazwiska miały polską pisownię i polskie brzmienie. Aż 75% badanych wyraziło taką chęć, argumentując ją potrzebą deklaracji polskości. Nikt spośród badanych nie wstydzi się posługiwać językiem ojczystym w miejscu publicznym, choć wielu z nich przyznało, że spotkało się z przejawami dyskryminacji 25

26 Jan F. Terelak, Renata Malinkova z powodu nieznajomości języka państwowego. Aż 75% ankietowanych spotkało się z konfliktami na tle narodowościowym. Najczęstszym powodem wyśmiewania się czy poniżania jest brak znajomości języka litewskiego. Jest to najbardziej wyrazisty znak odrębności narodowej, a reakcja jest wyrazem dyskryminacji. Znaczna większość bo 75% ankietowanych deklaruje dobrą znajomość języka litewskiego. Są to osoby, które uczyły się tego języka w szkole. Ci, którzy nie znają języka litewskiego to ludzie starsi, emeryci, którzy nie musieli go się uczyć. Ciekawie argumentowali ten stan rzeczy: język polski znają od kołyski, rosyjski zmuszeni byli poznać za czasów Związku Radzieckiego, a na naukę języka litewskiego jest już za późno. Jednym z najtrudniejszych pytań dla ankietowanych okazało się: Co znaczy bycie Polakiem na Litwie? 70% osób skonkretyzowało odpowiedzi, a zawierały one przede wszystkim podtrzymywania i przekazywania młodym obyczajów i tradycji narodowych, deklaracji polskości i dumy z przynależności do narodu polskiego więzi zarówno z Polską, jak i z Litwą, posługiwanie się językiem polskim. Według danych statystycznych zwrot ziemi najbardziej skomplikowany jest w miastach takich jak Wilno, Kowno. W stolicy na zwrot ojcowizny czeka ponad 5,5 tys. osób, w Kownie tylko 48% właścicieli odzyskało ziemię (Stanisław Tarasiewicz, Kurier Wileński, z dnia , s. 3). Jest to jeden z problemów, z którymi musieli się zetknąć Polacy mieszkający na Litwie. Z trudnościami spotkało się 40% badanych, pozostali nie mieli problemów w staraniach o zwrot ojcowizny. Okres zwrotu zajął dłużej niż 2 lata dla 25% osób, mieszkających przeważnie na wsi i dłużej niż 5 lat dla osób, których ziemia znajduje się w mieście. Wyniki ankiety pozwalają stwierdzić, że ludność polską mieszkającą na Litwie łączą dobre stosunki towarzyskie, międzysąsiedzkie z osobami różnych narodowości, a więc, zarówno litewskiej, jak i białoruskiej czy rosyjskiej. Ci ludzie wolni są więc od uprzedzeń narodowościowych. Według dużej części respondentów 40% problemy mniejszości polskiej są niezauważane przez władze litewskie, 30% ankietowanych stwierdza jednak, że politycy przywiązują wagę do problemów polskiej mniejszości na Litwie. Powodami sporów i animozji są: zaniedbanie oświaty polskiej, sprawa pisowni imion i nazwisk Polaków, nazw ulic i miejscowości tam, gdzie Polacy stanowią zdecydowaną większość mieszkańców. Większość badanych, bo 75% bierze czynny udział w życiu kulturalnym Polaków na Litwie, a ci, którzy w nim nie uczestniczą twierdzą, że brak im 26

27 Problemy Mniejszości Narodowej Polaków na Litwie czasu, bądź brak też jest informacji o planowanych imprezach. Media na Litwie są wolne, a więc wszelka krytyka, nietolerancja rasowa czy etniczna występuje. Polityka państwa litewskiego ogranicza się jedynie do działań perswazyjnych. Mimo nakłaniania dziennikarzy do obiektywnego ukazania problemów mniejszości przykłady są rażące. Przykłady nietolerancji zdarzają się także w telewizji publicznej. Nadzieją na polepszenie stosunków jest Komisja Etyki Zawodowej Dziennikarzy, która pilnuje, ażeby mniejszości narodowe nie były dyskryminowane w prywatnych pismach, programach komercyjnych kanałów telewizyjnych. Obecnie Polacy uważają też, że w marginalnym stopniu poruszane są problemy polskiej mniejszości narodowej w litewskich mas-mediach. Ich zdaniem rząd po prostu nie interesuje się życiem mniejszości narodowych albo czyni to w bardzo małym stopniu. Z rozgoryczeniem twierdzą, że w 15-minutowym programie trudno przedstawić problemy tak dużej grupy ludzi. Sięgają często po literaturę i prasę polskojęzyczną. Jest to literatura piękna oraz książki o tematyce historycznej. 75% ankietowanych ukończyła szkołę z polskim językiem nauczania. Jest to bardzo wyrazisty znak silnego poczucia tożsamości narodowej. Większość respondentów posiada ziemię i zamierza ją w przyszłości przekazać swoim dzieciom. Wyniki ankiet pozwalają stwierdzić, że Polacy mieszkający na Litwie, jakkolwiek silnie odczuwający i deklarujący swoją polskość, mają świadomość, że są obywatelami Litwy i uważają ją za swoją ojczyznę. Dla wielu z nich jest oczywiste, że powinni znać język litewski i sprawnie nim się posługiwać. Większość spośród ankietowanych, bo aż 70% bierze udział w wyborach do parlamentu litewskiego. Ci, którzy nie uczestniczą, twierdzą, że sam system rządzenia jest zły lub też nie wierzą, że ich głos może coś zmienić. Być może funkcjonuje jeszcze przekonanie pochodzące z czasów systemu totalitaryzmu sowieckiego, że decyzje o wyborze władz i tak zapadają poza wyborcami. Mniejszość narodowa Polaków na Litwie stanowi silnie zintegrowaną grupę ludzi świadomych swego pochodzenia, swoich korzeni, narodowych tradycji, polskiej kultury. Mają ugruntowane poczucie tożsamości narodowej i są wierni przekonaniu, że winni świadczyć o swojej polskości. Bibliografia Akińczo, Aleksandra (2007) Respublika Projekt ustawy o pisowni nazwisk sprzeczny z konstytucją, Magazyn Wileński, 8, s. 7. Akińczo, Aleksandra (2008a). Zwrot ziem na Wileńszczyźnie nie zakończył 27

28 Jan F. Terelak, Renata Malinkova w 2007 roku. Magazyn Wileński, 1, s. 6. Akińczo, Aleksandra (2008b). Sprawa tablic z nazwami ulic w języku polskim w sądzie, Magazyn Wileński, 1, s. 6. Andrzejewski, T. (2005). Rola AWPL w rozwiązaniu problemów polskiej mniejszości na Litwie, w: Alina Grynia (red.), Rocznik Stowarzyszenia Nauk Polaków Litwy Rok 2005, Tom IV, s Apel do rodziców Polaków XII Konferencji Wileńskiego Oddziału Rejonowego ZPL Polskie dziecko w polskiej szkole Magazyn Wileński 2007/7, s. 4 Bobryk, A. (2006). Odrodzenie narodowe Polaków w Republice Litewskiej , Toruń: Dom Wydawniczy DUET. Kurcz, Z. (2005). Mniejszość polska na Wileńszczyźnie. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Lietuvos pedagogų kvalifikacijos institutas (1998) Lietuvos Tautinės Mažumos, Wilno: Wydawnictwo ROSMA. Lisiewicz, Janina (2007). Nauka w języku ojczystym świadomy wybór Polaków z Wileńszczyzny, Magazyn Wileński, 7, s. 4. Lisiewicz, Janina (2007). Pierwszo wrześniowe kalkulacje, Magazyn Wileński, 9, s.4. Mikulewicz, Irena (2007). Przywrócić prawo do nazwiska. Tygodnik Wileńszczyzny z 7-13 VI 2007, s Piasecki, K. (2007). Tylko gatvės żadnych ulic. Tygodnik Wileńszczyzny z XI 2007, s. 4. Potašenko, G. (2007). Lietuvos Tautinės Mažumos, Wilno: Wydawnictwo ŠVIESA. Sienkiewicz, J. (2000). Nasza racja stanu,toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Sienkiewicz, J. (2001). Ustawy i postawy, Wilno: Wydawnictwo PETRO OFSETAS. Tarasiewicz, S. (2008). Zwrot ziemi nie wystarczy samej obietnicy potrzebna jest ziemia Kurier Wileński z 10 I 2008, s. 3. Tautinių mažumų ir išeivijos departamentas prie Lietuvos Vyriausybės (1998) Tautinės Mažumos Lietuvoje: Wilno Węglińska, M. (2002). Jak pisać pracę magisterską, Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS. Widtmann, S. (2006). Polityka państwa litewskiego wobec mniejszości narodowych, w: Alina Grynia, Irena Mikłaszewicz (red.) Rocznik Stowarzyszenia Naukowego Polaków Litwy Rok 2006, Tom V, s , 28