WYKONANIE BADAŃ SKAśEŃ GLEB W POWIECIE LEGNICKIM. Wykonawca: Zakład InŜynierii Środowiska EKO-PROJEKT. Pszczyna, 2009 rok

Transkrypt

1 WYKONANIE BADAŃ SKAśEŃ GLEB W POWIECIE LEGNICKIM Wykonawca: Zakład InŜynierii Środowiska EKOPROJEKT Pszczyna, 29 rok

2 SPIS TREŚCI. WSTĘP CEL I ZAKRES BADAŃ OPRACOWANIA OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU CHARAKTERYSTYKA GLEB Typy gleb Skład granulometryczny gleb Bonitacja gleb Kompleksy przydatności rolniczej Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Zakwaszenie gleb Zawartość przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu POBÓR PRÓB DO BADAŃ ZAKRES ANALITYCZNY I METODYKA BADAŃ WYNIKI BADAŃ GLEB UśYTKOWANYCH ROLNICZO Skład granulometryczny kategoria agronomiczna gleb (KAG) Odczyn zbadanych gleb Ocena zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi Zawartość ołowiu całkowitego (Pb) Zawartość miedzi całkowitej (Cu) Zawartość cynku całkowitego (Zn) Zawartość kadmu całkowitego (Cd) Zawartość niklu całkowitego (Ni) Zawartość rtęci całkowitej (Hg) Zawartość arsenu całkowitego (As) Metale cięŝkie podsumowanie Zawartość siarki w glebie Kryteria oceny zawartości siarki siarczanowej (SSO 4 ) Radioaktywność gleb Zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w glebie PODSUMOWANIE I WNIOSKI LITERATURA ZAŁĄCZNIKI Opracowanie zostało sfinansowane ze środków Terenowego Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych Województwa Dolnośląskiego 2

3 . WSTĘP Gleba jest biologicznie czynną częścią litosfery, powstałą w wyniku oddziaływania czynników klimatycznych, fizycznych, chemicznych, biologicznych i gospodarczych człowieka. Stanowi ona swoisty łącznik między litosferą, hydrosferą, atmosferą i biosferą, przez co pełni waŝną rolę uŝytkową i ekologiczną. Gleba jest więc złoŝonym, naturalnym elementem przyrody, w którym zachodzą nieustanne chemiczne i biochemiczne procesy rozkładu i syntezy związków mineralnych i organicznych, a takŝe ich przemieszczanie. Podstawową funkcją kaŝdej gleby jest produkowanie odpowiedniej ilości biomasy o poŝądanej jakości. W warunkach naturalnych wzrost, rozwój i plon roślin limitowane są wieloma czynnikami, które moŝna przedstawić w układzie gleba klimat roślina. Czynniki te wzajemnie na siebie oddziaływają, zgodnie z prawami przyrody. Kiedy do wspomnianych czynników przyrodniczych dołącza się działalność człowieka, dochodzi do przekształceń środowiska naturalnego, które mogą prowadzić do jego degradacji. W opracowanych załoŝeniach do strategii ochrony gleb Unii Europejskiej (Komisja Europejska 22) wyróŝniono następujące główne funkcje gleb: produkcja Ŝywności oraz innej biomasy, magazynowanie, filtrowanie i przekształcanie składników mineralnych, organicznych i wody, element ekosystemów warunkujący zachowanie puli genetycznej, materialne i kulturowe środowisko bytowania człowieka, źródło surowców naturalnych. Ze względu na róŝnorodność funkcji, jakie pełnią gleby w środowisku i gospodarce człowieka, ogromne znaczenie ma utrzymanie gleb w najlepszym stanie. Rolnictwo na przełomie XX i XXI wieku przystąpiło do rozwiązań zgodnych z zasadami trwałego lub według innych określeń, zrównowaŝonego rozwoju. Rolnictwo zrównowaŝone moŝna określić jak rolnictwo efektywnie wykorzystujące nakłady materiałowe i energetyczne oraz realizujące procesy produkcyjne w sposób niezagraŝający środowisku przyrodniczemu. Dobre rozpoznanie rolniczej przestrzeni 3

4 produkcyjnej, określenie zdolności regeneracyjnej gleb oraz ich podatności na czynniki degradujące stanowi podstawę rozwoju takiego rolnictwa. Ujemne oddziaływanie na środowisko glebowe jest szczególnie następstwem emitowanych do środowiska przyrodniczego zanieczyszczeń pyłowych i gazowych, zawierających metale cięŝkie, tlenki siarki, azotu, węgla itp. Substancje te gromadzone w glebach w nadmiernych ilościach, przyczyniają się do ich degradacji, nie pozostając bez negatywnego wpływu na poziom plonowania roślin i jakość płodów rolnych. Pod pojęciem nierolniczych, zwanych teŝ przemysłowymi, czynników degradacji środowiska, w tym gleb i roślin, rozumie się negatywne skutki przede wszystkim: górnictwa, przemysłu, energetyki i transportu. Rolnicza przestrzeń produkcyjna powiatu legnickiego była i jest naraŝona na ujemne oddziaływanie w/w czynników, pochodzących ze źródeł lokalnych i z zanieczyszczeń transgranicznych. Kierunki i rozmiar zmian zachodzących w środowisku glebowym winny być poddawane ukierunkowanym badaniom. Badania gleb wykonane w zakresie niniejszego zadania, na terenie gmin powiatu legnickiego, ukierunkowano na określenie w nich aktualnego poziomu zawartości metali cięŝkich, siarki siarczanowej, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych i poziomu radioaktywności. 4

5 2. CEL I ZAKRES BADAŃ OPRACOWANIA Niniejsze opracowanie powstało na podstawie Umowy zawartej w dniu r. pomiędzy Powiatem Legnickim z siedzibą 5922 Legnica, Plac Słowiański, a Zakładem InŜynierii Środowiska EKO PROJEKT Sp. z o. o. (dawniej: Zakład InŜynierii Środowiska EKO PROJEKT Kukla i Wspólnicy Spółka Jawna), 432 Pszczyna, ul. Cieszyńska 52A. Zasadniczym celem niniejszego opracowania było ustalenie aktualnego poziomu zawartości metali cięŝkich i siarki w glebach uŝytkowanych rolniczo. Ponadto określono stopień zanieczyszczenia gleb, w obszarach bezpośredniego zagroŝenia zanieczyszczeniami i z sąsiedztwa tras komunikacyjnych, metalami cięŝkimi, siarką, wielopierścieniowymi węglowodorami oraz poziom radioaktywności. Zgodnie z przedmiotem Umowy próby glebowe pobrano do badań w 58 obrębach miejscowościach, połoŝonych na terenie 8 gmin powiatu legnickiego ( miasto, miasto gmina, 6 gmin). Tabela. Ilościowa i analityczna lokalizacja pobranych prób glebowych Ilość pobranych prób Obręb Sąsiedztwo zakładu Sąsiedztwo tras Z obszarów gmin lub składowiska komunikacyjnych Miasto Chojnów Miasto Chojnów 4 6 Gmina Chojnów Biała Biskupin Budziwojów Dobroszów Konradówka Krzywa Michów Niedźwiedzice Okmiany Rokitki Stary Łom Białka Czerwony Kościół Janowice DuŜe Krotoszyce Pawłowice Małe Prostynia Szymanowice Wilczyce Gmina Krotoszyce

6 Ilość pobranych prób Obręb Sąsiedztwo zakładu Sąsiedztwo tras Z obszarów gmin lub składowiska komunikacyjnych Winnica 6 Gmina Kunice Golanka Górna Grzybiany Kunice Miłogosławice Pątnów Legnicki Rosochata Szczytniki Bartoszów Gniewomierz Księginice Legnickie Pole Lubień Mikołajowice Nowa wieś Legnicka Gniewomirowice Grzymalin Kochlice Lipce Miłkowice PątnówekBorów Rzeszotary Studnica Miasto Prochowice Cichobór Golanka Dolna Kawice Lisowice Mierzowice Rogów Legnicki Szczedrzykowice Gmina Legnickie Pole Gmina Miłkowice 6 6 Miasto, Gmina Prochowice Gmina Ruja Lasowice Rogoźnik Ruja Strzałkowice Tyniec Legnicki Usza Wągrodno Ogółem

7 Zgodnie z przedmiotem zamówienia wykonane badania gleb ukierunkowane były na: ustalenie aktualnego poziomu zawartości metali cięŝkich i siarki siarczanowej w glebach uŝytkowanych rolniczo w wytypowanych obrębach, ustalenie aktualnego poziomu zawartości metali cięŝkich, siarki siarczanowej, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych oraz poziomu radioaktywności gleb w glebach uŝytkowanych rolniczo na polach zlokalizowanych w sąsiedztwie źródeł zanieczyszczenia, określenie przestrzennej zmienności zawartości zbadanych parametrów (metale cięŝkie, siarka siarczanowa), opracowanie wniosków i zaleceń ustosunkowujących się do zapisów w obowiązujących aktach prawnych, wskazujących na optymalne decyzje, których podjęcie pozwoli na likwidację lub zminimalizowanie ujemnych skutków zanieczyszczenia. W ramach przeprowadzonych badań wykonano analizy laboratoryjne w 526 próbach glebowych. Zakres analityczny prób glebowych obejmował oznaczenie następujących parametrów: skład granulometryczny w 526 próbach, odczyn (ph) w 526 próbach, zawartość całkowitych form metali cięŝkich (Cd, Cu, Pb, Zn) w 526 próbach, zawartość siarki siarczanowej (SSO 4 ) w 526 próbach, zawartość całkowitych form metali cięŝkich (Ni, Hg, As) w 96 próbach, zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) w 3 próbach, poziom radioaktywności (globalna aktywność beta) w 3 próbach. 7

8 3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU Powiat legnicki zajmuje powierzchnię 744,6 km 2, co stanowi około 3,7% ogółu powierzchni Dolnego Śląska. Prawie w całości ma on charakter nizinny, jedynie jego niewielki, południowozachodni fragment powierzchni obejmuje przedgórski mezoregion Wzgórz Strzegomskich. Centralną, największą część powiatu zajmuje Równina Legnicka. Od wschodu sąsiaduje ona z Pradoliną Wrocławską. Północną część powiatu obejmuje niewielki, południowy fragment Wysoczyzny Lubińskiej (35 m n.p.m.), zachodnia i północna jego część wkracza na Równinę Chojnowską; zaś południowozachodnia obejmuje zachodnią część Równiny Wrocławskiej. Powiat legnicki połoŝony jest w centralnej części województwa dolnośląskiego, usytuowany między 5º23 a 5º6 szerokości geograficznej północnej i 5º45 a 6º28 długości geograficznej wschodniej. Na całym obszarze powiatu legnickiego panują porównywalne warunki klimatyczne. Powiat jest usytuowany w najcieplejszym rejonie Polski. Charakteryzuje się on krótką zimą i długim latem. Okres wegetacji roślin wynosi średnio 225 dni i jest najdłuŝszy w kraju. WaŜniejsze wskaźniki klimatyczne, charakterystyczne dla powiatu, zestawiono w tabeli 2. Tabela 2. Wskaźniki klimatyczne Nazwa wskaźnika Wartość Średnia roczna temperatura dobowa 78ºC Średnia ilość dni pogodnych 44,5% Średnia roczna ilość opadów 52,2 mm Średnia prędkość wiatrów 3,9 m/s Długość okresu zimowego 6 dni Długość okresu bez mrozów 3 dni W powiecie legnickim znaczącą gałęzią działalności gospodarczej jest działalność rolnicza. Wynika to między innymi z korzystnych uwarunkowań glebowoklimatycznych. Gałąź ta jest bardzo istotna z uwagi na fakt, Ŝe powierzchnia powiatu w 7,75% składa się z uŝytków rolnych. Powierzchnie uŝytków rolnych w powiecie i dla poszczególnych gmin zestawiono w tabeli 3. 8

9 Tabela 3. Powierzchnia uŝytków rolnych Powiat/gmina Grunty orne Łąki Pastwiska Razem ha ha ha ha Powiat Legnica M. Chojnów G. Chojnów G. Krotoszyce G. Legnickie Pole G. Kunice G. Miłkowice M.G. Prochowice G. Ruja W skład powiatu wchodzi 8 jednostek administracyjnych szczebla gminnego: Miasto Chojnów, Gmina Chojnów, Gmina Kunice, Gmina Krotoszyce, Gmina Legnickie Pole, Gmina Miłkowice, Miasto i Gmina Prochowice, Gmina Ruja. 9

10 4. CHARAKTERYSTYKA GLEB Gleba jest układem czterofazowym, złoŝonym z fazy stałej, płynnej i gazowej oraz bioty. Jest oŝywionym tworem przyrody, mającym zdolność produkcji biomasy, w którym zachodzą ciągłe procesy rozkładu i syntezy związków mineralnych i organicznych oraz ich przemieszczanie i akumulacja. Gleba jest integralnym składnikiem wszystkich ekosystemów lądowych i niektórych wodnych podlegających stałej ewolucji. W procesie rozwoju następuje zróŝnicowanie gleby na określone poziomy genetyczne. Rodzaj, układ i właściwości poziomów genetycznych są wynikiem minionych i współczesnych procesów glebotwórczych przebiegających w określonych warunkach środowiska przyrodniczego. Zespół poziomów genetycznych tworzy daną glebę. Morfologia i właściwości poziomów genetycznych stanowią jedno z podstawowych kryteriów jej podziału. Gleba jest podstawowym elementem gospodarstwa wiejskiego. Charakterystykę gleb powiatu legnickiego dokonano biorąc pod uwagę następujące kryteria: typy gleb, skład granulometryczny gleb, bonitacyjną klasyfikację gleb, kompleksy przydatności rolniczej gleb, waloryzację rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zakwaszenie i zawartość przyswajalnych form makroelementów (fosforu, potasu i magnezu). 4.. Typy gleb Na przebieg procesów kształtowania gleb i ich stadium rozwojowe mają wpływ przede wszystkim takie czynniki jak: skała macierzysta, warunki klimatyczne, warunki wodne, rzeźba terenu, szata roślinna, działalność człowieka.

11 Efektem działalności tych procesów (czynników) jest kształtowanie i powstanie róŝnych typów gleb. Typ gleby obejmuje gleby o takim samym układzie poziomów genetycznych, zbliŝonych właściwościach chemicznych i fizykochemicznych, jednakowym rodzaju wietrzenia, przemieszczaniu się i osadzaniu składników i o podobnym typie próchnicy. W naturalnym rozwoju gleb, typ stanowi względnie trwałą fazę jej ewolucji. W obszarach gmin powiatu legnickiego, badania gleboznawcze (IUNG Puławy) wykazały niŝej wymieniony udział poszczególnych typów gleb, w powierzchni uŝytków rolnych tych gmin (tabela 4). Tabela 4. Typy gleb Typy gleb % powierzchni uŝytków rolnych Powiat/gmina Brunatne i Gleby Czarne ziemie Mady pseudobielicowe hydromorficzne Powiat Legnica 79,4 4,2 4,7,7 Miasto i Gmina Chojnów 8, 4,2 4,8 G. Krotoszyce 75,3, 23,7 G. Kunice 75,6 6,2 8,2 G. Legnickie Pole 9,3 5, 2,9,7 G. Miłkowice 69,6,4 7,7 2,3 M.G. Prochowice 7,6 4,8 23,6 G. Ruja 85,5 7,8 6,7 Źródło Warunki przyrodnicze produkcji rolniczej, województwo legnickie, IUNG Puławy, 983 r. Typologicznie na obszarze powiatu legnickiego zdecydowanie dominują gleby brunatne i płowe. Stanowią one 79,4% całkowitej powierzchni uŝytków rolnych w powiecie, a w gminach 9,3% w gminie Legnickie Pole i 85,5% w gminie Ruja. Zdecydowanie mniejszy jest natomiast udział gleb aluwialnych (mady) 4,7% całkowitej powierzchni uŝytków rolnych. RównieŜ czarne ziemie wykazują zdecydowanie mniejszy udział 4,2% całkowitej powierzchni uŝytków rolnych w powiecie. W gminach udział gleb aluwialnych (mady) kształtuje się od 2,9% w gminie Legnickie Pole do 23,7% w gminie Krotoszyce, a udział czarnych ziem od,% w mieście + gminie Chojnów do,4% w gminie Miłkowice. Niewielkie powierzchnie w powiecie legnickim zajmują gleby hydromorficzne (mursze i mułowotorfowe). W obszarze miasta + gminy Chojnów 4,8% uŝytków rolnych to mursze, w gminie Legnickie Pole,7% uŝytków rolnych to gleby mułowotorfowe, a w gminie Miłkowice 2,3% uŝytków rolnych to mursze i gleby

12 mułowotorfowe. W pozostałych gminach powiatu nie stwierdzono występowania typu gleb hydromorficznych Skład granulometryczny gleb Faza stała gleby składa się z cząstek o róŝnych wymiarach, które dzieli się na umownie przyjęte grupy, zwane frakcjami granulometrycznymi. Procentowy udział poszczególnych frakcji określony jest jako skład granulometryczny. Stopień rozdrobnienia masy glebowej wywiera znaczący wpływ na właściwości gleb i jest jednym z waŝniejszych kryteriów ich rolniczego wykorzystania. KaŜda frakcja granulometryczna wykazuje pewną odrębność pod względem mineralnym oraz chemicznym i w zaleŝności od stopnia rozdrobnienia wpływa w mniejszym lub większym stopniu na właściwości fizyczne, fizykochemiczne i chemiczne gleb. W oparciu o uziarnienie wyróŝnia się grupy granulometryczne gleb: utwory kamieniste, Ŝwiry, piaski, gliny, iły, utwory pyłowe. Skład granulometryczny gruntów ornych powiatu legnickiego, zestawiono w tabeli 5. Tabela 5. Skład granulometryczny gleb (w % powierzchni gruntów ornych) Powiat/gmina Piaski Gliny Iły Utwory pyłowe Lessy i utwory lessowe Powiat Legnica 3,3 8, 3,4 9, 28,2 Miasto i gmina Chojnów 93, 7, G. Krotoszyce 3,5 33,2,7 62,6 G. Kunice 3,2 25,8 9,8 33,9,3 G. Legnickie Pole 2,9 5,3 26, 65,7 G. Miłkowice 29,9 7,7 5,2 57,2 M.G. Prochowice 63,5 25,,4 G. Ruja 2,7 25,9 6,,4 Źródło Warunki przyrodnicze produkcji rolniczej, województwo legnickie, IUNG Puławy, 983 r Bonitacja gleb Pod pojęciem bonitacji rozumiemy podział gleb na podstawie ich cech jakościowych, decydujących o wartości uŝytkoworolniczej. Bonitacja gleb przeprowadzana jest w celu zakładania jednolitej ewidencji gruntów rolnych, będącej podstawą do określania wymiaru podatku rolnego, scalania gruntów oraz racjonalnego ich wykorzystania na cele nierolnicze. W obrębie gleb gruntów ornych wydzielono 9 klas bonitacyjnych, które oznaczono symbolami: I, II, IIIa, IIIb, IVa, IVb, V, VI, VIZ. Klasy IIIa i IIIb oraz IVa i IVb nie naleŝy traktować jako podklasy ale jako odrębne, samodzielne klasy. Wśród 2

13 gleb trwałych uŝytków zielonych, wyróŝnia się 7 klas bonitacyjnych I, II, III, IV, V, VI i VIZ. Na gruntach ornych i uŝytkach zielonych powiatu legnickiego, udział poszczególnych klas bonitacyjnych zestawiono w tabeli 6. Tabela 6. Procentowy udział klas bonitacyjnych Powiat/gmina Klasy bonitacyjne grunty orne % udział I II IIIa IIIb IVa IVb V VI VIZ Powiat Legnica,2 4,5 22,5 9,5 22,7 4,8 3,2 2,4,2 M. Chojnów 2,7 36,6 9,4 34,4 4,3 2,7 G. Chojnów,2 2,7 3,3 25,5 9, 22,6 5,6,5 G. Krotoszyce 2, 5,8 36,4 2,9 4, 6,7 3,6,5 G. Kunice 4, 23, 8,3 25,2 3,8 2,4 3,, G. Legnickie Pole,,6 5,5 23,7 9,9 3,9,2,2 G. Miłkowice,3 7,4 2,9 26,5 9,3 3,4,7 M.G. Prochowice,4 5,6 3, 24,6 22,2 3,3 3,6,2 G. Ruja 2,4 9, 3,5 26,6 5,6 5,4,4 Powiat/gmina Klasy bonitacyjne uŝytki zielone % udział I II III IV V VI VIZ Powiat Legnica 3,5 33,3 4, 6,4 6,4,3 M. Chojnów 6,3 65,6 8,8 9,4 G. Chojnów 2,9 23,5 38,8 23,2,2,4 G. Krotoszyce 23,3 46,4 2,9 8,,2, G. Kunice 6,4 47,6 35,3 6,5 4,,2 G. Legnickie Pole 5,6 6, 22,5 8, 2,8 G. Miłkowice,3 33,8 49,8 3, 2, M.G. Prochowice,5 34,9 5,6,9,6,5 G. Ruja 7,4 64,2 2,2 5,7,6 Źródło: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski wg gmin, IUNG Puławy 994 Stan i zmiany właściwości gleb uŝytkowanych rolniczo w województwie dolnośląskim w latach 225, Puławy Wrocław 27. 3

14 4.4 Kompleksy przydatności rolniczej Kompleksami przydatności rolniczej gleb nazywa się zespoły róŝnych jednostek taksonomicznych, które wskazują zbliŝone właściwości rolnicze i mogą być podobnie uŝytkowane, na których udają się najlepiej określone grupy roślin uprawnych. Nazwy kompleksów gleb ornych pochodzą od nazw gatunków zbóŝ pszenicy ozimej i Ŝyta, w odniesieniu do gleb terenów równinnych oraz dodatkowo owsa w odniesieniu do gleb terenów górskich. Kompleksy przydatności rolniczej wydzielono biorąc pod uwagę następujące kryteria: charakter i właściwości samej gleby (typ, podtyp, rodzaj, gatunek, właściwości fizykochemiczne, stopień kultury), warunki klimatyczne i agroekologiczne gleb, sytuację geomorfologiczną gleby (połoŝenie w rzeźbie terenu), stosunki wilgotnościowe gleby, przydatność gleb pod uŝytki rolnicze. Kompleksy przydatności rolniczej ustalono oddzielnie dla gleb ornych i uŝytków zielonych. W oparciu o powyŝsze kryteria, wśród gruntów ornych wydzielono 4 kompleksów przydatności rolniczej: 9 na ternach nizinnych i wyŝynnych, 4 na terenach górskich, na obu w/w obszarach (gleby orne przydatne pod uŝytki zielone). Na podstawie kryteriów przydatności rolniczej wydzielono 3 kompleksy uŝytków zielonych: z kompleks uŝytków zielonych bardzo dobrych i dobrych, 2z kompleks uŝytków zielonych średnich, 3z kompleks uŝytków zielonych słabych i bardzo słabych. Na gruntach ornych i na uŝytkach zielonych powiatu legnickiego udział poszczególnych kompleksów rolniczej przydatności gleb przedstawiono w tabeli 7. 4

15 Tabela 7. Procentowy udział kompleksów rolniczej przydatności gleb Powiat/gmina Kompleksy gruntów ornych * Powiat Legnica 5,6 4, 6,2 4, 3,9,3 2,2 7,,8 M. Chojnów 7,5 25,8 2,,7 G. Chojnów,3 39,7 9,8 3,8 8,8 4,5,3,7, G. Krotoszyce 23, 46,2 7,2 2,2 6,2 3,,6,4,2 G. Kunice 3,6 34,9 8,9 6,6 4,8,2 5,6,7 2,7 G. Legnickie Pole,2 6,9 8,,9 5,,3,2 2,4 G. Miłkowice, 32, 8,6 7,2 4,6,6 3,3,2,5 M.G. Prochowice,3 3,3 3,4 3,7 7,6 27,7 6, 25,5 2,4 G. Ruja 3, 43,4 9,8 4,6 6,6 3,4,6 8,5 Kompleksy uŝytków zielonych z b. dobry i dobry 2z średni 3z słaby i b. słaby Powiat Legnica 3,3 84,3 2,4 M. Chojnów 98,,9 G. Chojnów 86, 4, G. Krotoszyce 2,6 67,9,5 G. Kunice, 74,4 4,6 G. Legnickie Pole 2, 8,6 6,4 G. Miłkowice,3 93, 6,7 M.G. Prochowice,6 83,4 5, G. Ruja,9 9,7 7,4 Źródło IUNG, PIB w Puławach * pszenny b. dobry; 2 pszenny dobry; 3 pszenny wadliwy; 4 Ŝytni b. dobry; 5 Ŝytni dobry; 6 Ŝytni słaby; 7 Ŝytni b. słaby; 8 zboŝowopastewny mocny; 9 zboŝowopastewny słaby Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Do oceny warunków przyrodniczych rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wykorzystuje się wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP). WWRPP ma charakter kompleksowy, syntetycznie ujmujący wpływ jakości i przydatności gleb na warunki plonowania, a takŝe wpływ innych czynników, częściowo juŝ uwzględnionych w wycenie jakości gleb, takich jak: klimat, warunki wodne i rzeźba terenu.. Jak juŝ wspomniano, WWRPP jest wskaźnikiem kompleksowym, obejmującym oceny parametrów szczegółowych: jakość gleb, klimat, rzeźba terenu i stosunki wodne. Wymienionym parametrom podporządkowano wagi liczbowe, odpowiadające względnemu ich oddziaływaniu na jakość siedliska oraz plonowanie roślin. Przedziały wartości WWRPP i jego składowych zamieszczono w tabeli 8. 5

16 Tabela 8. Przedziały wartości WWRPP i wskaźników cząstkowych Wskaźnik cząstkowy Zakres punktów Jakość i przydatność rolnicza gleb Agroklimat Rzeźba terenu Warunki wodne ,5 5 Razem WWRPP 9,5 2 Maksymalna, teoretyczna wartość wskaźnika waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi 2 punktów, jednak w rzeczywistości wartość WWRPP w Polsce mieści się w przedziale od 3 do punktów. Średni ogólny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla województwa dolnośląskiego wynosi 73,2 pkt. i jest o % wyŝszy od średniego wskaźnika dla kraju. W skali województwa występuje znaczne przestrzenne zróŝnicowanie wskaźnika waloryzacji (WWRPP), od 49,5 pkt. dla powiatu wałbrzyskiego do 97,4 pkt. dla powiatu strzelińskiego. Syntetyczny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla powiatu legnickiego wynosi 79,8 pkt. Skalę zróŝnicowania potencjału produkcji rolniczej, odzwierciedloną wskaźnikiem WWRPP oraz wskaźnikami cząstkowymi tego wskaźnika, odniesioną dla województwa dolnośląskiego, powiatu legnickiego i gmin powiatu legnickiego, zestawiono w tabeli 9. 6

17 Tabela 9. Ogólny wskaźnik i wskaźniki cząstkowe rolniczej przestrzeni produkcyjnej Wskaźniki cząstkowe Jakości i Ogólny Obszar przydatności Rzeźby Warunków wskaźnik Agroklimatu rolniczej terenu wodnych WWRPP gleb Województwo Dolnośląskie 57,, 3, 3, 73,2 Powiat Legnica 59,9 3,4 3,4 3, 79,8 M. Chojnów 68,5 3, 4,5 3,3 89,3 G. Chojnów 54,2 3, 4. 3,5 74,7 G. Krotoszyce 72,3 3, 3,6 3,9 92,8 G. Kunice 58,3 3,8 3,8 3,4 79,3 G. Legnickie Pole 72, 3,6 3,7 3,8 93,2 G. Miłkowice 56,7 3,6 4,5 3,4 78,2 M.G. Prochowice 48,5 3,8 4,3 3, 69,7 G. Ruja 63,9 3,8 3,8 3,8 85,3 Źródło IUNG, PIB w Puławach 4.6. Zakwaszenie gleb Nadmierne zakwaszenie gleb stanowi powaŝny czynnik ich degradacji. Problem zakwaszenia gleb polega na wzroście stęŝenia jonów wodorowych (H + ) w roztworze glebowym. Efektem zakwaszenia gleby jest zmiana, zazwyczaj niekorzystna, jej właściwości fizykochemicznych i biologicznych, a w konsekwencji Ŝyzności. Zakwaszenie gleb jest w znacznej mierze procesem naturalnym, a czynniki antropogeniczne przyczyniają się do intensyfikacji tego procesu. Degradacja chemiczna gleby, której początkowym efektem jest zakwaszenie, pojawia się najczęściej wtedy, gdy przyrodnicze procesy zostaną wsparte czynnikami antropogenicznymi, które związane są z róŝnorodną działalnością człowieka. Wśród nich moŝna wyróŝnić: zanieczyszczenia atmosferyczne (SO 2, CO 2, NO x ) i oddziaływania przemywające i zakwaszające opadów atmosferycznych, stosowanie nawozów fizjologicznie kwaśnych, niewłaściwe następstwo roślin, składowanie i stosowanie kwaśnych i kwasotwórczych odpadów, malejący udział nawoŝenia organicznego, niedostateczne wapnowanie uŝytków rolnych. Ocenę odczynu gleb dokonuje się na podstawie liczb granicznych określonych polską normą PNISO 39 (tabela ). 7

18 Tabela. Określenie odczynu gleb zaleŝnie od wyników pomiarów ph Odczyn gleby ph w M KCl Bardzo kwaśny < 4,5 Kwaśny 4,5 5,5 Lekko kwaśny 5,6 6,5 Obojętny 6,6 7,2 Zasadowy > 7,2 Wiele roślin uprawianych na glebach kwaśnych daje nie tylko niŝsze plony, ale i ich jakość jest gorsza, np. mała zawartość wapnia, fosforu, magnezu i in. Optymalna granica ph dla większości roślin uprawnych znajduje się między 5,6 a 7,8. W tabeli zestawiono udział gleb o określonym odczynie, na podstawie badań z lat 25 28, wykonanych przez Okręgową Stację ChemicznoRolniczą we Wrocławiu. Tabela. Udział gleb w przedziałach odczynu* Procentowy udział w przedziałach odczynu Gmina Bardzo Lekko Kwaśny kwaśny kwaśny Obojętny Zasadowy M. Chojnów G. Chojnów G. Krotoszyce G. Kunice G. Legnickie Pole G. Miłkowice M.G. Prochowice G. Ruja Powiat * wyniki badań uzyskano z przebadania 5235 prób glebowych 8

19 Potrzeby wapnowania Odczyn stanowi pierwsze z podstawowych kryteriów określających potrzeby wapnowania. Drugim kryterium jest skład granulometryczny gleby, określany jako kategoria agronomiczna grupa gleby. Potrzeby wapnowania są bezpośrednią wskazówką ilościowego stosowania nawozów wapniowych. Dla praktyki rolniczej wprowadzono 5 przedziałów określających potrzeby wapnowania: konieczne, potrzebne, wskazane, ograniczone i zbędne. W tabeli 2 zestawiono udział gleb w przedziałach potrzeb wapnowania. Tabela 2. Udział gleb w przedziałach potrzeb wapnowania* Gmina Przedziały potrzeb wapnowania % udział Konieczne Potrzebne Wskazane Ograniczone Zbędne M. Chojnów G. Chojnów G. Krotoszyce G. Kunice G. Legnickie Pole G. Miłkowice M.G. Prochowice G. Ruja Powiat * wyniki badań uzyskano z przebadania 5235 prób glebowych 4.7. Zawartość przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu Składniki pokarmowe niezbędne do wzrostu i rozwoju roślin znajdują się w glebie w róŝnych ilościach i w róŝnych formach. Zwykle tylko niewielkie ilości składników pokarmowych występują w formie przyswajalnej dla roślin. Przyswajalność określa ilość składnika, która moŝe być pobrana przez roślinę nie tylko z roztworu glebowego, ale równieŝ z glebowego kompleksu sorpcyjnego i niektórych łatworozpuszczalnych soli. Przyswajalne formy składnika są najwaŝniejszą jego frakcją w glebie, decydującą o ilości i jakości plonów roślin. W zaleŝności od ilościowego zapotrzebowania roślin na poszczególne składniki pokarmowe są one dzielone na makroskładniki i mikroskładniki. Ocenę zawartości przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu (makroskładniki) dokonano w oparciu o wyniki badań wykonanych na terenie powiatu legnickiego w latach (OSCHR Wrocław). W w/w okresie pobrano i przebadano laboratoryjnie 548 prób glebowych. Ocenę zawartości przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu dokonano wg wytycznych 9

20 IUNG w Puławach, które uwzględniają 5 klas zawartości: bardzo niską, niską, średnią, wysoką i bardzo wysoką. Fosfor (P 2 O 5 ) udział przyswajalnej formy fosforu w stosunku do zawartości całkowitej w glebie wynosi około 3%, wykazując wahania od do 2%. Ogólna zawartość fosforu w glebach polskich waha się w granicach od,3% do,3% P 2 O 5. ZaleŜy ona od rodzaju skały macierzystej i stopnia jej zwietrzenia oraz od zawartości w glebie materii organicznej. Badania naukowe wykazały, Ŝe fosfor podlega sorpcji chemicznej w glebach bardzo kwaśnych i w glebach zasadowych (ph >7,2), moŝe być równieŝ sorbowany biologicznie oraz wymiennie przez kompleks sorpcyjny gleb. Wyniki badań gleb w zakresie dotyczącym zasobności przyswajalnej formy fosforu, wykonane w latach 25 28, zestawiono w tabeli 3. Tabela 3. Zawartość przyswajalnej formy fosforu Procentowy udział zawartości Gmina Bardzo Bardzo Niska Średnia Wysoka niska wysoka M. Chojnów G. Chojnów G. Krotoszyce G. Kunice G. Legnickie Pole G. Miłkowice M.G. Prochowice G. Ruja Powiat Potas (K 2 O) zawartość potasu ogółem w glebach Polski wynosi od, do 2,% K 2 O i jest z reguły tym niŝsza, im gleba jest lŝejsza. Małe ilości potasu zawierają gleby organiczne, w tym głównie torfy. Mimo, Ŝe zawartość potasu w glebach cięŝszych jest często duŝa, to występuje on w duŝej przewadze w formach nieprzyswajalnych dla roślin. Potas przyswajalny stanowi z reguły około,8% zawartości ogólnej, wykazując wahania od,4 do,3%. Do gleb najbardziej zasobnych w potas moŝna zaliczyć mady cięŝkie, gliny cięŝkie i iły, a więc gleby zawierające duŝe ilości części spławianych i iłu koloidalnego. Wyniki badań gleb w zakresie dotyczącym zasobności przyswajalnej formy potasu, wykonane w latach 25 28, zestawiono w tabeli 4. 2

21 Tabela 4. Zawartość przyswajalnego potasu Procentowy udział zawartości Gmina Bardzo Bardzo Niska Średnia Wysoka niska wysoka M. Chojnów G. Chojnów G. Krotoszyce G. Kunice G. Legnickie Pole G. Miłkowice M.G. Prochowice G. Ruja Powiat Magnez (Mg) zawartość magnezu w glebie wynosi od,5 do,6% Mg. Im gleba jest lŝejsza, tym z reguły bardziej uboga w magnez. Niskimi zawartościami magnezu charakteryzują się takŝe gleby organiczne. Magnez przyswajalny, w stosunku do zawartości całkowitej tego pierwiastka, stanowi około 3,%, wykazując wahania od 2, do 3,%. Jest to pierwiastek bardzo ruchliwym, dlatego wyŝsze jego zawartości występują w głębszych warstwach gleby. Wierzchnie warstwy, bardziej przemyte i w związku z tym uboŝsze w magnez, przyczyniają się do występowania objawów niedoboru magnezu na młodych, płytko ukorzenionych roślinach. Wymywanie magnezu z gleb moŝe wynosić nawet kilkadziesiąt kilogramów z hektara rocznie. O ile potas wymywany jest z gleb lekkich, to magnez wymywany jest takŝe z gleb cięŝszych. Ta cecha magnezu prowadzi do częstych niedoborów tego składnika pokarmowego. Wyniki badań gleb dotyczące zawartości magnezu przyswajalnego, wykonane w latach 25 28, zestawiono w tabeli 5. Tabela 5. Zawartość przyswajalnego magnezu Procentowy udział zawartości Gmina Bardzo Bardzo Niska Średnia Wysoka niska wysoka M. Chojnów G. Chojnów G. Krotoszyce G. Kunice G. Legnickie Pole G. Miłkowice M.G. Prochowice G. Ruja Powiat

22 5. POBÓR PRÓB DO BADAŃ Pobór prób glebowych został dokonany w sierpniu i wrześniu 28 r. Ogółem pobrano 526 prób, w tym: 43 prób w obszarach kontrolnych 8 gmin, 72 próby z otoczenia zakładów (emitorów zanieczyszczenia) i składowisk odpadów, 24 próby z sąsiedztwa tras komunikacyjnych. Punkty poboru prób glebowych (pola) zostały wytypowane (wyznaczone) z uwzględnieniem niŝej wymienionych uwarunkowań: pobrane z punktów badawczo kontrolnych (pbk) gleby były reprezentatywne dla warunków glebowych badanych obrębów, pokrycie punktami badawczo kontrolnymi badanych powierzchni glebowych, uwzględniało zasadę równomierności usytuowania tych punktów w obszarach badawczych, lokalizacja poboru prób glebowych z sąsiedztwa zakładów, składowisk odpadów i tras komunikacyjnych była reprezentatywna dla określonego Umową celu badań, nie pobrano prób glebowych na ugorach i odłogach. Próby glebowe w punktach badawczo kontrolnych pobrano z uwzględnieniem wymogów określonych Polskimi Normami: PNR43, PNR432, PNISO 382 oraz z uwzględnieniem uwarunkowań wynikających z zapisów w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 22r. w sprawie standardów jakości gleby materiał glebowy do badań pobrano z głębokości 3 cm. Próby pobrano na wytypowanych polach z wyznaczonych obszarów o powierzchni ara, jako średnie z 2 25 nakłuć laską glebową. Próby pierwotne zostały wymieszane, w celu otrzymania próby średniej, reprezentującej dany punkt badawczo kontrolny. Dodatkowo, zgodnie z wymogami przedmiotu zamówienia, w wytypowanych punktach badawczo kontrolnych, dokonano pomiaru współrzędnych geograficznych, przy uŝyciu odbiornika GPS. 22

23 Lokalizację poboru prób glebowych i współrzędne geograficzne dla kaŝdej pobranej próby, zamieszczono w Zestawie (załącznik ). 6. ZAKRES ANALITYCZNY I METODYKA BADAŃ Zakres analityczny obejmuje parametry określone Umową, a badania laboratoryjne gleb wykonano zgodnie z polskimi normami i procedurami, w niŝej wymienionym zakresie analitycznym: skład granulometryczny PNR432; 998, Gleby i utwory mineralne Pobieranie próbek i oznaczanie składu granulometrycznego ; oznaczenie wykonuje się przy zastosowaniu metody areometrycznej, ph PNISO 39; 997, Jakość gleby Oznaczanie ph ; technika elektrometryczna metodyka akredytowana, metale cięŝkie (Cd, Cu, Pb, Ni, Zn) PNISO47: 2, Jakość gleby. Oznaczanie kadmu, chromu, kobaltu, miedzi, ołowiu, manganu, niklu i cynku w ekstraktach gleby wodą królewską Metody płomieniowej i elektrotermicznej absorpcyjnej spektrometrii atomowej ; mineralizacja przy zastosowaniu wody królewskiej metodyka akredytowana, arsen EPA Metod 7A, Metody atomowej absorpcji; mineralizacja przy zastosowaniu wody królewskiej, oznaczenie metodą GF AAS metodyka akredytowana,, rtęć LUMEX 3AE78; 2, metodą spektrometru atomowej absorpcji RA 95+ z przystawką RP 9C, z zastosowaniem techniki pirolizy metodyka akredytowana, siarka siarczanowa PNISO 48; 22, Jakość gleby Oznaczanie siarczanów (VI) rozpuszczalnych w wodzie i rozpuszczalnych w kwasach, metodą spektrofotometryczną, suma WWA PNISO 3877; 24, Jakość gleby. Oznaczanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych. Metoda zastosowaniem wysokosprawnej chromatografii cieczowej metodyka akredytowana, radioaktywność badania wykonano metodą tzw. grubej warstwy zalecanej przez Centralny Ośrodek Pomiarów SkaŜeń Promieniotwórczych. 23

24 7. WYNIKI BADAŃ GLEB UśYTKOWANYCH ROLNICZO Wyniki badań laboratoryjnych, w odniesieniu do kaŝdej pobranej próby glebowej, ujęto w niŝej wymienionych zestawach: skład granulometryczny, kategorie agronomiczne gleb (KAG), grupy gleb (AG, BG, CG) i odczyn (ph) w zestawie 2 (załącznik 2), zawartość metali cięŝkich (Cu, Cd, Pb, Zn, Ni) i siarki siarczanowej w glebach na obszarach gruntów rolnych w powiecie legnickim w zestawie 3 (załącznik 3), zawartość metali cięŝkich (Cu, Cd, Pb, Zn, Ni, As, Hg), siarki siarczanowej, WWA i radioaktywność w glebach na obszarach sąsiadujących ze źródłami zanieczyszczeń w zestawie 4 (załącznik 4). 7.. Skład granulometryczny kategoria agronomiczna gleb (KAG) Skład granulometryczny gleb decyduje w duŝym stopniu o fizycznych i chemicznych właściwościach gruntów, mających podstawowe znaczenie dla przebiegu procesów glebotwórczych. Skład granulometryczny gleb charakteryzuje stopień rozdrobnienia mineralnej części fazy stałej gleby na poszczególne frakcje, róŝniące się między sobą pod względem chemicznomineralogicznym. Uziarnienie gleb w głównej mierze decyduje o ich porowatości, zawartości składników mineralnych, zdolności sorpcyjnej, buforowatości, a zatem określa ich wartość uŝytkową. W składzie granulometrycznym gleb szczególne znaczenie ma zawartość frakcji cząstek o średnicy mniejszej od,2 mm (zawartość frakcji spławialnej). Udział frakcji spławialnej w uziarnieniu gleb jest obok próchnicy i odczynu jednym z zasadniczych czynników decydujących o mobilności metali cięŝkich w glebach i ich pobieraniu przez rośliny. W glebach o duŝej zawartości frakcji spławialnej dostępność metali dla roślin jest z reguły niŝsza. Zawartość frakcji spławialanej stanowi kryterium do podziału gleb na tzw. kategorie agronomiczne gleb (KAG), które uwzględnia się do oceny zawartości składników pokarmowych roślin, określając klasy zawartości. W przypadku oceny zawartości metali cięŝkich KAG uwzględnia się do określenia zanieczyszczenia gleb zakwalifikowania ich do stopni zanieczyszczenia. 24

25 Tabela 6. Kategorie agronomiczne gleb (KAG) Kategorie gleb I bardzo lekkie II lekkie III średnie IV cięŝkie % frakcji <,2 mm (frakcji spławialnej) > 35 Wyniki badań składu granulometrycznego 526 prób glebowych wykazały, Ŝe,5% to gleby bardzo lekkie, 22,% gleby lekkie, 72,% gleby średnie, a 4,4% to gleby cięŝkie. Udział prób glebowych w poszczególnych kategoriach agronomicznych, w obszarach 8 gmin powiatu legnickiego, zestawiono w tabeli 7. Tabela 7. Udział kategorii agronomicznych gleb (KAG) Gmina Kategorie agronomiczne gleb % udział Bardzo lekkie Lekkie Średnie CięŜkie M. Chojnów G. Chojnów, 33,3 63,4 2,2 G. Krotoszyce,2 3,6 92,8 2,4 G. Kunice 3,3 24,6 68,8 3,3 G. Legnickie Pole,5 5,9 9,,5 G. Miłkowice 4,8 47,8,4 M.G Prochowice 4, 35,6 54,8 5,5 G. Ruja 5,8 77, 8,2 Powiat,5 22, 72, 4,4 25

26 7.2. Odczyn zbadanych gleb Odczyn określa wzajemny udział jonów wodorowych do wodorotlenkowych w roztworze glebowym. Odczyn gleby określany jest na podstawie symbolu ph, który oznacza ujemny logarytm dziesiętny ze stęŝenia jonów wodorowych (H + ). Odczyn jest bardzo waŝną właściwością gleby, poniewaŝ decyduje o przebiegu wielu procesów glebowych oraz wpływa na kształtowanie Ŝyzności i urodzajności gleby; odczyn w istotny sposób oddziaływuje na chemiczne, fizyczne i biologiczne właściwości gleb. Zakwaszenie gleb powodowane przez naturalne procesy przyrodnicze nie jest na tyle intensywne, by prowadzić do degradacji środowiska glebowego. Degradacja chemiczna gleb, której początkowym skutkiem jest zakwaszenie, pojawia się najczęściej wtedy, gdy przyrodnicze procesy zostaną wsparte czynnikami antropogenicznymi. Gleby kwaśne charakteryzują się niekorzystnymi właściwościami zarówno z punktu widzenia plonowania roślin, jak równieŝ zwiększonego ryzyka pobierania nadmiernych ilości metali przez rośliny. W glebach zanieczyszczonych metalami, kwaśny odczyn powoduje uruchomienie tych pierwiastków, co w konsekwencji moŝe powodować zjawiska toksyczności w roślinach oraz gromadzenie nadmiernych, z punktu widzenia Ŝywieniowego, ilości metali w łańcuchu pokarmowym. Zbadanie wartości ph, w kaŝdej pobranej próbie glebowej, było konieczne ze względów metodycznych. Wartość ph wykorzystana została do określenia grupy gleby AG, BG, CG (tabela 2) i jako kryterium do oceny zawartości metali cięŝkich w badanych glebach (stopnie zanieczyszczenia wg IUNG). Uwaga syntetyczne ujęcie uzyskanych wyników badań, podsumowanych dla poszczególnych gmin, stanowi pewne uproszczenie i nie naleŝy tego odnosić jako charakterystyki całej powierzchni uŝytków rolnych poszczególnych gmin. Uwaga ta odnosi się do wszystkich omawianych właściwości gleb. 26

27 Pola, z których pobrano próby glebowe (punkty pomiarowokontrolne), charakteryzują się bardzo duŝym zróŝnicowaniem wartości ph: w obszarze Miasta Chojnowa ph 5,63 do 8,33, w obszarze Gminy Chojnów ph 4,8 d 7,56, w obszarze Gminy Krotoszyce ph 4,66 do 8, w obszarze Gminy Kunice ph 4,24 do 8,7, w obszarze Gminy Legnickie Pole ph 5,5 do 8,4, w obszarze Gminy Miłkowice ph 4,66 do 7,49, w obszarze Miasta i Gminy Prochowice ph 4,46 do 8,32, w obszarze Gminy Ruja ph 5,4 do 8,5. Ocena odczynu, dokonana w oparciu o liczby graniczne dla przedziałów odczynu (zamieszczone w tabeli ) wykazała, Ŝe pobrane do badań gleby (526 prób) zakwalifikowano do niŝej wymienionych przedziałów odczynu: do odczynu bardzo kwaśnego,4 % prób, do odczynu kwaśnego,8 % prób, do odczynu lekko kwaśnego 5,3 % prób, do odczynu obojętnego 28,3 % prób, do odczynu zasadowego,2 % prób. W tabeli 8 zestawiono wyniki badań odczynu, w odniesieniu do obszarów badawczych 8 gmin. Tabela 8. Odczyn zbadanych gleb Procentowy udział w przedziałach odczynu Gmina Bardzo Lekko Kwaśny Obojętny kwaśny kwaśny M. Chojnów 4, 45. G. Chojnów G. Krotoszyce G. Kunice G. Legnickie Pole G. Miłkowice M.G Prochowice G. Ruja,6,4 7,6 8,4 8, 4, 7,5 9,6 6,4 55,9 5,6 44,3 39,5 65,7 52, 44,3 33,3 28,9 23, 4,8 22,4 7,8 24,6 Zasadowy 5, 3,2 2, 3, 5,6 4,4 9,2 4,7 27

28 7.3. Ocena zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi Zawartość metali cięŝkich w glebie jest pochodną ich naturalnej zawartości w skale macierzystej gleb oraz działalności człowieka; kształtowana więc jest przez czynniki naturalne i antropologiczne. Antropologicznymi źródłami zanieczyszczeń środowiska (powietrza, gleby, wody) są: przemysł, komunikacja, gospodarka komunalna, składowiska odpadów i in. Na zanieczyszczenie gleb największy wpływ mają emisje przemysłowe, związane z przemysłem górniczym i hutniczym oraz emisje wtórne ze składowisk odpadów przemysłowych. Nadmierna akumulacja metali cięŝkich w powierzchniowej warstwie gleb moŝe być przyczyną ich degradacji oraz zanieczyszczenia wód gruntowych. Natomiast nadmierne nagromadzenie metali, szczególnie w formie dostępnej, moŝe być przyczyną zjawisk toksyczności dla roślin oraz powodować ryzyko włączenia nadmiernych ilości metali do łańcucha pokarmowego Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi Ocenę zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi dokonano dwoma sposobami: w oparciu o obowiązujący w Polsce akt prawny, tj. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 22 r. w sprawie standardów jakości gleb oraz standardów jakości ziemi (Dz.U. nr 65, poz. 359), w oparciu o zalecane przez Instytut Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach (IUNG) graniczne zawartości metali cięŝkich. Według Rozporządzenia Ministra Środowiska (.) glebę uznaje się za zanieczyszczoną gdy stęŝenie co najmniej jednej substancji (metalu cięŝkiego) przekracza wartość dopuszczalną. Wartości dopuszczalne z załącznika do w/w rozporządzenia zestawiono w tabeli 9. 28

29 Tabela 9. Wartości dopuszczalne stęŝeń metali cięŝkich Wartość dopuszczalna w mg/kg suchej masy Metal cięŝki gleby dla głębokości 3 cm Miedź (Cu) 5 Ołów (Pb) Cynk (Zn) 3 Kadm (Cd) 4 Arsen (As) 2 Nikiel (Ni) Rtęć (Hg) 2 Ocena zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi wg IUNG, oprócz stwierdzonej badaniami całkowitej zawartości metali cięŝkich, uwzględnia dodatkowo dwie znaczące właściwości gleb, które mają wpływ na ruchliwość metali cięŝkich w środowisku glebowym i ich przyswajalność dla roślin, a mianowicie: skład granulometryczny zawartość frakcji spławialnej (<,2 mm), odczyn gleb (ph). Uwzględniając w ocenie zanieczyszczenia gleb w/w dwa dodatkowe uwarunkowania wyróŝniono trzy grupy gleb AG, BG, CG. Zasady zakwalifikowania gleb do jednej z tych grup przedstawiono w poniŝszej tabeli. Tabela 2. Podział gleb mineralnych na grupy Frakcja spławialna (FS) % Odczyn (ph) < 4,5 4,6 5,5 5,6 6,5 > 6,5 Grupa gleby < AG AG AG AG 2 AG AG AG BG 2 35 BG BG CG CG > 35 BG BG CG CG 29

30 Biorąc pod uwagę podział gleb na grupy oraz stwierdzoną badaniami zawartość metali cięŝkich, wyznaczono stopnie zanieczyszczenia gleb. W obrębie kaŝdego stopnia zanieczyszczenia, dla kaŝdej z trzech grup glebowych, określono róŝne stęŝenia metali jako kryterium zanieczyszczenia tabela 2. Tabela 2. Graniczne zawartości metali cięŝkich w powierzchniowej warstwie gleb dla róŝnych stopni ich zanieczyszczenia (mg/kg)* Grupa Stopień zanieczyszczenia gleb Metal gleby I II III IV V Kadm (Cd) Miedź (Cu) Nikiel (Ni) Ołów (Pb) Cynk (Zn) AG BG CG AG BG CG AG BG CG AG BG CG AG BG CG,3,5, ,,5 3, >5 > >2 >3 >5 >75 >4 >6 > >25 >5 >7 >5 >3 >5 * Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb. Metale cięŝkie, siarka i WWA i PIOŚ Biblioteka Monitoringu Środowiska 995 r. Poszczególne stopnie zanieczyszczenia oznaczają: Stopień zawartość naturalna, gleby niezanieczyszczone, Stopień I zawartość podwyŝszona, gleby niezanieczyszczone, Stopień II gleby słabo zanieczyszczone, Stopień III gleby średnio zanieczyszczone, Stopień IV gleby silnie zanieczyszczone, Stopień V gleby bardzo silnie zanieczyszczone. Uwaga ocena wg wytycznych IUNG nie uwzględnia wyceny zawartości arsenu i rtęci. Zalecane uŝytkowanie gleb o róŝnych stopniach zanieczyszczenia metalami cięŝkimi: Stopień zawartość podwyŝszona, gleby nie zanieczyszczone. 3

31 Stopień I zawartość podwyŝszona, gleby przeznaczone pod wszystkie uprawy polowe, z ograniczeniem uprawy warzyw przeznaczonych dla dzieci. Stopień II gleby słabo zanieczyszczone. Na glebach takich naleŝy wykluczyć uprawę niektórych upraw ogrodniczych (sałata, kalafior, szpinak). Dozwolona jest uprawa zboŝowych, okopowych i pastewnych. Stopień III gleby średnio zanieczyszczone, dopuszcza się uprawę zbóŝ, okopowych i pastewnych pod warunkiem okresowej kontroli zawartości metali cięŝkich w materiale roślinnym. Zalecane są uprawy roślin przemysłowych i traw nasiennych. Stopień IV gleby silnie zanieczyszczone. Gleby takie (szczególnie lekkie) winny być wyłączone z produkcji rolniczej oraz zadarnione i zadrzewione. Na glebach zwięzłych i Ŝyznych moŝna uprawiać rośliny przemysłowe i prowadzić produkcję materiału siewnego. Zaleca się zabiegi rekultywacyjne. Stopień V gleby bardzo silnie zanieczyszczone. Gleby takie muszą być wyłączone z produkcji rolniczej i ogrodniczej oraz być poddane zabiegom rekultywacyjnym. Ocenę zanieczyszczenia gleb metalami cięŝkimi dokonano oddzielnie dla prób pobranych w obszarze całego powiatu legnickiego i oddzielnie w odniesieniu do obszarów (pól) sąsiadujących ze źródłami zanieczyszczeń (zakłady, składowiska, drogi): zawartość metali cięŝkich w glebach na obszarach gruntów rolnych powiatu legnickiego, zawartość metali cięŝkich w glebach w pobliŝu źródeł zanieczyszczenia Zawartość ołowiu całkowitego (Pb) Występowanie ołowiu w glebach ma bezpośredni związek z ich składem mineralogicznym i granulometrycznym, pochodzeniem skał macierzystych gleb. Ołów, z uwagi na słabą rozpuszczalność minerałów, w skład których wchodzi, migruje w środowisku glebowym znacznie mniej intensywnie aniŝeli kadm i cynk. Zwiększone zawartości ołowiu w powierzchniowych poziomach gleb związane są w duŝym stopniu z antropogenicznym oddziaływaniem emisji przemysłowych i komunikacyjnych. Zawartość ołowiu w róŝnych glebach jest zbliŝona i zaznacza się tendencja do wyŝszej zawartości w glebach o cięŝszym składzie mechanicznym oraz 3

32 w glebach organicznych. Kwaśny odczyn gleb, ich słabe zdolności sorbcyjne oraz niska zawartość próchnicy intensyfikuje pobieranie ołowiu przez rośliny. Niezbędność ołowiu dla wzrostu i rozwoju roślin nie jest potwierdzona dotychczasowymi badaniami. Zainteresowanie ołowiem w roślinach związane jest zatem z potencjalną jego toksycznością. Głównym źródłem zanieczyszczenia roślin ołowiem są opady atmosferyczne mokre i suche. Rośliny z rejonów zanieczyszczonych mogą zawierać znaczne ilości ołowiu, zarówno w częściach nadziemnych, jak i w korzeniach. Na ogół nie obserwuje się szkodliwego wpływu ołowiu w warunkach polowych, jednak jego nagromadzenie się w roślinach stanowi duŝe zagroŝenie dla zdrowia człowieka i zwierząt. ZAWARTOŚĆ OŁOWIU w glebie na obszarach gruntów rolnych powiatu Zawartość ołowiu w badanych próbach glebowych (43 prób) mieściła się w granicach od 3,2 mg/kg (Czerwony Kościół, G. Krotoszyce) do 234, mg/kg (Pawłowice Małe, G. Krotoszyce). PoniŜej wymieniono obrębów w których badania wykazały najwyŝszą zawartość ołowiu: Pawłowice Małe, G. Krotoszyce 234, mg/kg, Białka, G. Krotoszyce 64, mg/kg, Szymanowice, G. Krotoszyce 53, mg/kg, Bartoszów, G. Legnickie Pole 92,9 mg/kg, Czerwony Kościół, G. Krotoszyce 89,8 mg/kg, Wągrodno, G. Ruja 78,4 mg/kg, Lipce, G. Miłkowice 77, mg/kg, M. Chojnów 72,2 mg/kg Prostynia, G. Krotoszyce 67,2 mg/kg, Tyniec Legnicki, G. Ruja 5,8 mg/kg. Średnia zawartość ołowiu, obliczona dla 43 zbadanych prób glebowych, wynosi 35,39 mg/kg i wykazuje zróŝnicowanie (między obrębami) od 3,74 mg/kg w Mierzowicach (M.G. Prochowice) do 4,28 mg/kg w Białce (G. Krotoszyce). Średnia zawartość ołowiu obliczona dla obszarów badawczych gmin, mieściła się w granicach od 7,33 mg/kg (M.G. Prochowice) do 5,43 mg/kg (G. Krotoszyce). 32

33 Badania wykazały przekroczenie wartości dopuszczalnej ołowiu ( mg/kg), określonej Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 22 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz stanów jakości ziemi, w 6 próbach: w obrębie Białka, G. Krotoszyce w 4 próbach (nr prób: 5,6,7,8), w obrębie Pawłowice Małe, G. Krotoszyce w próbie (nr 56), w obrębie Szymanowice, G. Krotoszyce w próbie (nr 7). Ocena zawartości ołowiu, dokonana wg wytycznych IUNG wykazała, Ŝe 87,44% zbadanych gleb charakteryzuje się naturalną zawartością ołowiu ( zanieczyszczenia),,63% wykazuje podwyŝszoną zawartość (I zanieczyszczenia), a tylko,93% (4 próby) słabe zanieczyszczenie (II zanieczyszczenia). PoniŜej wymieniono obręby, w których ocena wykazała I i II zanieczyszcze nia: Miasto Chojnów I Miasto Chojnów, Gmina Chojnów I Biskupin, Krzywa, Okmiany, Rokitki, Stary Łom, Gmina Krotoszyce I Białka, Czerwony Kościół, Pawłowice Małe, Prostynia, Szymanowice, Winnica, II Białka, Pawłowice Małe, Szymanowice, Gmina Kunice I Golanka Górna, Grzybiany, Miłogosławice, Pątnów Legnicki, Gmina Legnickie Pole I Bartoszów, Gmina Miłkowice I Grzymalin, Kochlice, Lipce, Miłkowice, S tudnica, Miasto i Gmina Prochowice I Golanka Dolna, Lisowice, Gmina Ruja I Ruja, Wągrodno. W tabeli 22 zestawiono udział stopni zanieczyszczenia ołowiem, w obszarach badawczych 8 gmin. 33

34 Tabela 22. Ocena zawartości ołowiu całkowitego Stopień zanieczyszczenia ilość prób Gmina I II M. Chojnów G. Chojnów G. Krotoszyce G. Kunice G. Legnickie Pole G. Miłkowice M.G. Prochowice G. Ruja Powiat Syntetyczne zestawienie wyników badań zawartości ołowiu w glebie, dla obszarów badawczych 8 gmin i obszaru całego powiatu, zestawiono w tabeli 23. Tabela 23. Syntetyczne zestawienie zawartości ołowiu całkowitego Przedział zawartości mg/kg Obręb NajniŜsza NajwyŜsza 34 Średnia arytmetyczna mg/kg Miasto Chojnów M. Chojnów,3 72,2 3,99 Gmina Chojnów Biała,8 28,7 2,9 Biskupin 2,5 3,5 24,2 Budziwojów 22,4 32,3 26,59 Dobroszów 5,4 2, 8,89 Konradówka 9, 27,4 23,77 Krzywa 6, 28,9 2,69 Michów 2,3 3,8 25, Niedźwiedzice 3,3 3,6 22,7 Okmiany 5, 29, 9,38 Rokitki 9,4 2,2 6,27 Stary Łom 7,5 24, 9,73 Rejon gminy 9,4 32,3 2,6 Gmina Krotoszyce Białka 36,4 64, 4,28 Czerwony Kościół 3,2 89,8 49,24 Janowice DuŜe 22, 28,5 23,78 Krotoszyce 9,23 39,4 28,3 Pawłowice Małe 4,75 234, 83,23 Prostynia 4,2 67,2 48,3 Szymanowice 27,3 53, 58,9 Wilczyce 2,2 4,8 27,2 Winnica 23, 46,5 29,62

35 Przedział zawartości mg/kg Średnia Obręb NajniŜsza NajwyŜsza arytmetyczna mg/kg Rejon Gminy 3,2 234, 5,43 Gmina Kunice Golanka Górna,6 25,7 9,2 Grzybiany 5,8 38, 26,82 Kunice 6, 37,4 2,5 Miłogosławice 6, 29,7 22,5 Pątnów Legnicki 7,3 38, 23,8 Rosochata 9,6 25,2 23,73 Szczytniki 2,8 6,8 4,56 Rejon Gminy,6 38, 2,65 Gmina Legnickie Pole Bartoszów 25,8 92,9 53,66 Gniewomierz 2,2 37,5 3,93 Księginice 26,8 35,8 29,5 Legnickie Pole 8, 4,8 29,94 Lubień 8, 3, 23,7 Mikołajowice 9,9 36,9 28,27 Nowa Wieś Legnicka 25,2 42,4 32,7 Rejon Gminy 8, 92,9 32,74 Gmina Miłkowice Gniewomirowice 23,7 37, 28,86 Grzymalin 4,9 22,8 9,43 Kochlice 6,8 47,7 24,65 Lipce 43,9 77, 54,25 Miłkowice 9,9 33,5 27,44 PątnówekBobrów 8,6 33,6 23,83 Rzeszotary 7,5 3, 24, Studnica 2,3 24,8 22,8 Rejon gminy 4,9 77, 28,7 Miasto, Gmina Prochowice Miasto Prochowice,3 43,8 22,53 Cichobórz 2,6 9, 5,64 Golanka Dolna 7,4 32,9 23,93 Kawice 2, 9,5 5,5 Lisowice 8,2 37,7 6,36 Mierzowice,9 6,4 3,74 Rogów Legnicki,9 8,3 4,73 Szczedrzykowice 3,2 27,4 6,58 Rejon gminy 3,2 43,8 7,33 Gmina Ruja Lasowice 4,3 26,3 22,5 Rogoźnik 2,6 39, 28,93 Ruja 2,8 29, 24,82 Strzałkowice 8,3 26,8 2,58 Tyniec Legnicki 7,7 5,8 25,87 Usza 6,5 23,8 2,2 Wągrodno 8,75 78,4 29,28 Rejon gminy 8,75 78,4 24,79 POWIAT 3,2 234, 35,39 35