Ochrona popielicy (Glis glis L., 1766) a sposób zagospodarowania buczyn w Polsce

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (1): 39 44, 2010 Ochrona popielicy (Glis glis L., 1766) a sposób zagospodarowania buczyn w Polsce Conserva on of fat dormouse (Glis glis L., 1766) and beech forests management in Poland TOMASZ FIGARSKI Klub Przyrodników Regionu Radomskiego Radom, ul. Sienkiewicza 9/10 t.figarski@wp.pl Słowa kluczowe: popielica, buk, wiśnia ptasia, rębnie, drzewa dziuplaste. W pracy przedstawiono wpływ rębni stosowanych w gospodarczych drzewostanach bukowych na występowanie popielicy Glis glis. Szczególny nacisk położono na scharakteryzowanie rębni częściowej wielkopowierzchniowej oraz zmodyfikowanej rębni częściowej gniazdowej. Zaproponowano kilka sposobów poprawy warunków bytowych tych gryzoni, takich jak: pozostawianie dziuplastych drzew i kęp starodrzewów, wzbogacanie bazy żerowej oraz zapewnienie sztucznych schronień. Popielica Glis glis L., 1766 to największy gryzoń z rodziny pilchowatych, występujący w Polsce (ryc. 1 2). Objęty jest ścisłą ochroną gatunkową i uznany za takson wymagający ochrony czynnej (Rozporządzenie 2004). Nadto jest wpisany do Polskiej czerwonej księgi zwierząt jako gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagrożenia (Pucek, Jurczyszyn 2001). Chroniony jest on także na mocy Konwencji Berneńskiej (1979). Poza nielicznymi stanowiskami na zachodzie i północy Polski, występuje głównie w południowej i wschodniej części kraju, zasiedlając przede wszystkim stare liściaste i mieszane drzewostany, z udziałem takich gatunków drzew i krzewów, jak: buk Fagus sylvatica, dęby Quercus sp., grab Carpinus betulus i leszczyna Corylus avellana. Buk jest drzewem, z którym jak się wydaje gryzoń ten związany jest najściślej (Jurczyszyn 1994; Jurczyszyn, Wołk 1998). Popielica jest związana ze środowiskiem leśnym i dlatego leśnicy mają i zapewne będą mieć dalej zasadniczy wpływ na występowanie i przyszłość tego gatunku w Polsce. Niewiele jest jednak prac o wpływie gospodarki leśnej na występowanie i rozmieszczenie pilchowatych (Jurczyszyn 1997). Ponadto, edukacja służb leśnych w zakresie wymagań siedliskowych i ochrony tych gryzoni jest niewystarczająca. Mimo to, podczas prowadzenia badań terenowych nad różnymi gatunkami z rodziny pilchowatych w południowej Polsce, odnotowano znaczne zainteresowanie leśników zagadnieniami związanymi tak z występowaniem, jak i ochroną pilchów w praktyce. Celem niniejszej pracy jest zaproponowanie wytycznych i schematów postępowania w gospodarczych drzewostanach bukowych (głównie w zakresie odnawiania), dzięki którym z jednej strony będzie możliwa efektywna gospodarka leśna, a z drugiej zachowanie i umożliwienie egzystencji populacji popielicy na tych terenach. Wspomniany w tytule sposób zagospodaro- 39

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 Ryc. 1. W okresach aktywności popielice większość czasu spędzają w koronach drzew i krzewów (Lasy Koneckie, Nadl. Stąporków, r., fot. P. Guzik) Fig. 1. Most of ac vity me fat dormouse spends in the crown of trees and shrubs (forests near Końskie, Stąporków Forest Inspectorate, 14 August 2007, photo by P. Guzik) wania buczyn obejmuje ogólne zasady użytkowania i odnawiania lasu oraz wskazuje na zaplanowanie tych czynności w czasie i przestrzeni (Jaworski 1990). Popielice zasiedlają lite buczyny w różnych częściach Polski: na północnym zachodzie (Jurczyszyn 1995, 1996), Roztoczu (Jurczyszyn, Ziomek 1991), w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej (Profus, Zygmunt 2000; Kurek i in. 2007; P. Wieczorek dane niepubl.) oraz w Karpatach (Profus, Zygmunt 2000; Pucek, Jurczyszyn 2001). W czasie wieczornej i nocnej aktywności zwierzęta te większość czasu spędzają żerując w koronach drzew i krzewów. Przeskakują często z gałęzi na gałąź, unikając schodzenia na ziemię. Jedynie w pewnych okresach roku (poza okresem hibernacji) niewielka frakcja osobników może się przemieszczać po ziemi np. późną wiosną może to dotyczyć dorosłych samców, jesienią natomiast części osobników młodych (Bieber 1994). Dla popielic zamieszkujących konkretny drzewostan istotnym czynnikiem, decydującym o jakości życia jest oprócz dostatecznej ilości pokarmu i liczby dogodnych kryjówek odpowiednie zwarcie drzew (Jurczyszyn 1997). Z rębni zalecanych przez Zasady Hodowli Lasu (ZHL 2003) do stosowania w litych buczynach w Polsce najszerzej rozpowszechnione są rębnie częściowe wielkopowierzchniowa i pasowa (IIa i IIb). Znacznie rzadziej spotykane są drzewostany bukowe zagospodarowane rębnią stopniową gniazdową (IVa), typową dla jedlin. Dla drzewostanów z kępowym udziałem dębu lub buka zalecana jest natomiast rębnia częściowa gniazdowa (IId) z cięciami częściowymi prowadzonymi we fragmentach drzewostanu bukowego i cięciem zupełnym lub cięciami częściowymi między gniazdami. W omawianym przeglądzie wykorzystywanych w buczynach rębni została pominięta rębnia gniazdowa częściowa (IIIb), stosowana w przebudowie litych, jednogatunkowych drzewostanów na mieszane (z tzw. grupową i kępową formą zmieszania). O negatywnym wpływie rębni częściowych wielkopowierzchniowych na występowanie popielicy w północno-zachodniej Polsce pisał Jurczyszyn (1997). Słuszny wydaje się pogląd tego autora, iż las bukowy w trakcie wykonywania cięć odsłaniających przestaje być odpowiednim środowiskiem dla popielic. Może to dotyczyć zwłaszcza rębni częściowej wielkopowierzchniowej, w nieco mniejszym natomiast zakresie jej pasowej formy. Istotą tych rębni jest bowiem równomierne rozluźnienie zwarcia drzewostanu poprzez cięcia częściowe, zasadniczo o charakterze jednostkowym, stwarzające odpowiednie warunki świetlne dla jednego lub kilku gatunków drzew w roku obfitego urodzaju nasion (Jaworski 1990). Stosowanie tych rębni może zatem doprowadzić do zupełnego zaniku popielicy na określonym obszarze. Znajduje to potwierdzenie w doniesieniach dotyczących innego gatunku z rodziny pilchowatych orzesznicy Muscardinus avellanarius. Nawet jeśli obecnie 40

3 T. Figarski Ochrona popielicy Glis glis L. Ryc. 2. Oprócz dziuplastych drzew popielice chętnie zasiedlają szopy i ambony myśliwskie zlokalizowane w starych drzewostanach bukowych Beskidów (Feleczyn Beskid Sądecki, Nadl. Nawojowa; r., fot. G. Baś) Fig. 2. Fat dormice find shelter not only in hollow trees but also in sheds and hunter high seats in the old beech forests of the Beskidy Mountains (Feleczyn Beskid Sądecki, Nawojowa Forest Inspectorate; 7 June 2008, photo by G. Baś) rosnący drzewostan po uprzednim wylesieniu wydaje się odpowiednim środowiskiem dla pilchów, do rekolonizacji mogło nie dojśc z powodu braku korytarzy ekologicznych, np. żywopłotów (Woods 1997) łączących takie miejsca z sąsiednimi, w których gatunek jeszcze występuje (fragmentacja lasów). Rębnia częściowa wielkopowierzchniowa jest uważana za najlepszy sposób odnowienia buka. Zapewnia ona powstanie jednowiekowych odnowień o korzystnej dla buka jednowarstwowej łatwnej do pielęgnacji budowie (Jaworski, Poznański 2000). W litych buczynach można zalecić jednak zastosowanie zmodyfikowanej formy rębni częściowej gniazdowej, nie zawierającej typowej powierzchni międzygniazdowej. W przytoczonej poniżej (Jaworski, Poznański 2000) formie nie jest ona uwzględniona w obowiązujących Zasadach Hodowli Lasu (ZHL 2003), lecz jej wdrożenie wydaje się jednak pożądane m.in. ze względów hodowlanych. Zmodyfikowana forma rębni częściowej gniazdowej jest przydatna zwłaszcza w drzewostanach wielogatunkowych oraz zróżnicowanych pod względem grubości i wielkości (grupy i kępy). Zalecana jest także do stoso- wania w jednowiekowych i jednogatunkowych drzewostanach, gdy przy wykorzystaniu odnowienia naturalnego i sztucznego, dąży się do ukształtowania zróżnicowanych pod względem wysokości i grubości drzewostanów. Można ją stosować w nieregularnie przerzedzonych drzewostanach, pod warunkiem że są w nich fragmenty o zwarciu przynajmniej 0,8 na powierzchni większej niż 20 arów (Jaworski, Poznański 2000). Postępowanie w przypadku tej rębni powinno wyglądać następująco: cięcia wykonuje się w formie gniazd (zasadniczo nie poszerzanych) na powierzchni do 20 arów, wykorzystując kilka lat nasiennych w ciągu 20-letniego okresu odnowienia. Powierzchnię, na której prowadzone jest odnowienie, zwiększa się sukcesywnie poprzez zakładanie nowych gniazd w sąsiedztwie już istniejących. Kształt gniazd powinien być zróżnicowany, np. w formie półokręgu, kwadratu, ewentualnie klina, co ułatwi ich rozmieszczenie i wypełnienie powierzchni manipulacyjnej. W obrębie gniazd nie stosuje się innych cięć poza częściowymi. Cięciami obejmuje się całe wydzielenia bądź ich części (strefy, pasy), podobnie jak w rębni częściowej wielkopowierzchniowej (Jaworski, Poznański 2000). 41

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 W tego typu rębni nie mamy jednak do czynienia z właściwą dla rębni częściowej gniazdowej, typową powierzchnią międzygniazdową, dzięki czemu nie dochodzi do sytuacji, w której prowadzimy cięcia zupełne lub częściowe na dużym obszarze między gniazdami jednocześnie. Nie zaistnieje także, wspominana na początku, katastrofalna dla gryzoni pilchowatych sytuacja, mająca miejsce podczas stosowania rębni częściowej wielkopowierzchniowej, gdy duży fragment drzewostanu staje się w jednej chwili (w jednym cięciu) niemal bezużyteczny dla omawianych zwierząt. Drzewostan w rębni częściowej gniazdowej zmodyfikowanej odnawiany jest sukcesywnie fragmentami nie większymi niż 20 arów, dzięki czemu popielice miałyby szansę przetrwania w partiach jeszcze nie odnowionych lub w tych, na których odnowienie już się umocniło. Wypełnienie powierzchni fragmentami drzewostanu w różnym wieku umożliwiłoby także pilchom ewentualne przemieszczenie się i zasiedlenie innego, sąsiadująccego z właśnie odnawianym, fragmentu lasu. Postępowanie przyjęte w tej rębni umożliwia wykorzystanie mikrosiedlisk do wprowadzania gatunków współpanujących i domieszkowych (Jaworski, Poznański 2000). Jest to niezwykle ważne ze względu na wzbogacenie bazy pokarmowej popielic. Szczególną uwagę warto zwrócić na wiśnię ptasią (trześnię) Cerasus avium, będącą gatunkiem pomocniczym, zalecanym przez Zasady Hodowli Lasu (ZHL 2003) do wprowadzania na siedliskach lasowych we wszystkich Krainach Przyrodniczo-Leśnych. Owoce trześni stanowią cenny substytut pokarmowy dla pilchów w okresie wczesnoletnim, gdy na ogół panuje deficyt odpowiedniego pokarmu (M. Kowalski, B. Wojtowicz inf. ustna). Korzystnego dla popielic efektu wspomnianej rębni można oczekiwać jedynie w rozległych powierzchniowo drzewostanach; małe i izolowane drzewostany, w których występują pilchowate, należałoby objąć ochroną rezerwatową, co było już postulowane przez niektórych autorów (np. Jurczyszyn 1997). Dla drzewostanów bukowych, w których odnowienie pojawia się w postaci grup i kęp, godne polecenia byłoby także zastosowanie rębni stopniowej gniazdowej, powszechnej w drzewostanach jodłowych i dopuszczalnej także w litych buczynach. Rębnia ta polega na zakładaniu grupowych i kępowych ośrodków odnowienia rozmieszczonych nieregularnie oraz nierównocześnie w drzewostanie rębnym, po czym ośrodki te poszerza się przez przerzedzenie otaczającego drzewostanu i łączy z sobą (Jaworski 1990). Dzięki zastosowaniu długiego okresu odnowienia, umożliwia ona (podobnie jak opisywana wyżej rębnia częściowa gniazdowa zmodyfikowana) stopniowe odnawianie całego drzewostanu przy wykonaniu cięć na stosunkowo małych powierzchniach. Poza tym, bez względu na rodzaj wytypowanej rębni, przy wykonywaniu wszelkiego rodzaju cięć w drzewostanach objętych procesem odnowienia należy mieć na uwadze potrzebę pozostawiania na pniu nasienników, przestojów lub kęp starodrzewu o powierzchni nie mniejszej niż 5 10 arów wraz z warstwą podszytu i podrostu oraz drzew dziuplastych (dla gniazdowania ptaków i drobnych ssaków) (ZHL 2003). Kępy starodrzewu muszą spełniać według Instrukcji Ochrony Lasu (IOL 2004) dwa kryteria: (1) ich wielkość musi zapewniać występowanie wszystkich elementów biocenozy, oraz (2) kępa musi być na tyle funkcjonalną całością, by pozwalała przetrwać niekorzystny okres uprawy i młodnika wszystkim występującym w niej gatunkom. Znając potrzeby siedliskowe popielicy, wskazane jest, by zalecane powierzchnie kęp powiększyć do kilkunastu, a nawet do 20 arów. Spełnienie tego warunku jest bardzo istotne, tylko wówczas bowiem można oczekiwać pełnego, pozytywnego efektu zalecanych wyżej rębni. Postępowanie takie umożliwi przetrwanie populacji popielic nawet na odnowionych już obszarach, gdzie zasadnicze tło drzewostanu stanowi młode pokolenie drzew. Sieć tego typu kęp, np. w liczbie jednej na hektar odnawianego drzewostanu spełni funkcję swoistej ostoi dla popielic, kępy takie są bowiem zasiedlane przez te zwierzęta (M. Kowalski inf. ustna). 42

5 T. Figarski Ochrona popielicy Glis glis L. Pozostawianie drzew dziuplastych i martwych, stanowiących miejsce rozrodu i dziennego odpoczynku popielic, powinno się stać powszechną praktyką, tym bardziej że według Zasad Hodowli Lasu (ZHL 2003) drzewa te zostały uznane za pożyteczne, tj. godne wspierania i utrzymywania w drzewostanach. W przypadku braku takich drzew, np. w zagospodarowanych buczynach, wskazane jest rozwieszanie skrzynek lęgowych, zarówno dla ptaków, jak i specjalnych skrzynek przeznaczonych dla pilchowatych, z wejściem od strony pnia drzewa (Morris i in. 1990). W warunkach polskich skrzynki te są chętnie zajmowane nie tylko przez popielice, lecz także przez inne gatunki pilchowatych: koszatkę i orzesznicę (T. Figarski dane niepubl.). PIŚMIENNICTWO Bieber C Dispersial behaviour of the ebible dormouse (Myoxus glis L.) in a fragmented landscape in central Germany. Hystrix 6 (1 2): IOL Instrukcja Ochrony Lasu. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa. Jaworski A Hodowla lasu. Rębnie. Projektowanie upraw. AR Kraków. Jaworski A., Poznański R Nowoczesne metody gospodarowania w lasach górskich. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa. Jurczyszyn M Population density of Myoxus glis (L.) in some forest biotops. Hystrix 6 (1 2): Jurczyszyn M Stanowisko popielicy Myoxus glis (L.) na Pomorzu Zachodnim. Przeg. Przyr. 6 (1): Jurczyszyn M Stanowisko popielicy Myoxus glis (L.) w Sierakowskim Parku Krajobrazowym. Parki Nar. Rez. Przyr. 15 (2): Jurczyszyn M Wpływ gospodarki leśnej na wyginięcie popielicy, Myoxus glis (L.) w północno-zachodniej Polsce. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. C 44: Jurczyszyn M., Wołk K The present status of dormice in Poland. Nat. Croat. 7: Jurczyszyn M., Ziomek J Popielicowate (Rodentia, Gliridae) na Roztoczu Środkowym. Przeg. Zool. 35 (3 4): Konwencja Berneńska Konwencja Berneńska o Ochronie Dzikiej Flory i Fauny Europejskiej oraz ich Siedlisk. Berno. Kurek P., Skowron B., Święciak T Stanowiska popielicy Glis glis (L., 1766) koło Olsztyna i Złotego Potoku na Wyżynie Częstochowskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 63 (3): Morris P. A., Wright P. W., Woods D Use of Nestboxes by the Dormouse Muscardinus avellanarius. Biol. Conserv. 51: Profus P., Zygmunt J Nowe stanowiska popielicy Glis glis w Polsce oraz uwagi o jej występowaniu w niektórych jaskiniach Europy. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56 (2): Pucek Z., Jurczyszyn M Popielica. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dz. U. Nr 220 (2004), poz Woods D.E Nestboxes, captive breeding and re-introduction of the common dormouse (Muscardinus avellanarius) in England. Natura Croatica 6 (2): ZHL Zasady Hodowli Lasu. Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu. 43

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 SUMMARY Figarski T. Conserva on of fat dormouse Glis glis L., 1766 and beech forests management in Poland Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (1): 39 44, 2010 The aim of this paper is to offer directives and procedures for forest management, which will be harmless for fat dormouse Glis glis L., 1766 populations living in beech forests in Poland. It pertains especially to renewing beech stands. There are a few cutting systems, which are used in Poland, however the most popular of them, like shelterwood compartment system or shelterwood strip system seem to be harmful for fat dormouse populations. Nevertheless, it is possible to use other types of cutting, like modified form of shelterwood group system, in such forests. Modified shelterwood group system will make possible correct and effective management and on the other hand will be harmless for dormice. Apart from silviculture there are also a few propositions which concern improving habitat conditions. Taking into account enriching food-base, more attention should be paid to bird cherry Cerasus avium, which fruits are willingly eaten by dormice. Another important element is to leave large group of old trees, which would turn into a dormice support on cutting area. It is also significant to protect hollow trees or to provide artificial nest sites for dormice, in places where animals are present. 44