Praktyka i wiedza z zakresu zarządzania w starożytności

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe Zarządzanie Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie 871 Kraków 2011 Katedra Procesu Zarządzania Praktyka i wiedza z zakresu zarządzania w starożytności 1. Wprowadzenie W naukach o zarządzaniu rzadko podejmowane są badania na temat genezy oraz rozwoju, praktyki zarządzania, jak i wiedzy, myśli, czy refleksji. W studiach nad historią zarządzania jako dyscypliną naukową i praktyczną działalnością w niewystarczającym stopniu wykorzystuje się wyniki badań takich dyscyplin, jak: archeologia, antropologia kulturowa, archiwistyka, historia gospodarcza, historia myśli ekonomicznej. Szczególnie daje się zauważyć brak wyczerpujących analiz na temat praktyki i myśli przednaukowego okresu zarządzania, przeprowadzanych na podstawie źródeł pisanych, drukowanych, jak i archeologicznych. Poznanie historycznego kontekstu zarządzania daje poczucie ciągłości historycznego dziedzictwa tej dziedziny nauki i praktyki gospodarczej. Źródeł myśli z zakresu organizacji i zarządzania, podobnie jak i innych dziedzin nauk społecznych należy szukać w starożytnych cywilizacjach. Piramidy egipskie, które budzą podziw i sprawiają ogromne wrażenie, świadczą o niezwykłych umiejętnościach kierowania tak skomplikowanymi przedsięwzięciami organizatorskimi. W. Bennis, współautor pracy Organizing Genius The Secret of Creative Collaboration [1997], w recenzji książki J. Beatty pt. Świat według Petera Druckera [1998] wspomina rozmowę z P. Druckerem, który stwierdził, że z całą pewnością sześć tysięcy lat temu człowiek kierujący budową piramidy Cheopsa wiedział więcej od współczesnego dyrektora. Trudno nie zgodzić się z tym poglądem, mimo że nie zachowały się dokumenty dotyczące metod kierowania budową piramid.

2 194 Celem artykułu jest ukazanie w ujęciu chronologicznym, od powstania pierwszych cywilizacji do upadku Imperium Rzymskiego w 476 r., jakie były pierwsze dyrektywy i refleksje na temat organizowania pracy, administracji państwowej, kierowania, przywództwa, motywowania, strategii działania, jakości oraz funkcjonowania organizacji społecznych. 2. Mityczna Atlantyda, Sumer i Babilonia Pewne zasady organizacji i zarządzania wykształciły się w społeczeństwie pierwotnym, odkąd ludzie zaczęli łączyć się w zespoły dla wykonania wspólnych zadań, celowo układając kolejność poszczególnych czynności składowych [Wajda 2003, s. 11]. Pierwsze organizacje (zespoły) zajmowały się wytwarzaniem produktów na własne potrzeby konsumpcyjne. Wraz z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych pojawiły się organizacje wytwarzające produkty na sprzedaż oraz organizacje kupieckie. Organizacje w dzisiejszym rozumieniu występowały już w pierwszych starożytnych cywilizacjach jako instytucje wojskowe i społeczne (administracyjne) 1. W starożytności zarządzanie odnosiło się do kierowania gospodarstwem domowym lub warsztatem wytwórczym, jak i dowodzenia wojskiem. Czytając Dialogi, Timaios i Kritias Platona ( r. p.n.e.) można się przekonać, że praktyka organizacji i zarządzania była znana już w około r. p.n.e. W dziele Kritias autor, prezentując stołeczne miasto Atlantydę, bardzo dokładnie opisuje jej organizację 2. W Biblii można spotkać najstarszą zasadę działań zorganizowanych, 1 Asyryjczycy utworzyli pierwszą w świecie organizację wojskową (1100 r. p.n.e.), wprowadzając do wojskowości kawalerię, która poza udziałem w walce pełniła funkcję wywiadowczą i dywersyjną. 2 Warto w tym miejscu przytoczyć fragment Kritias Platona: Mężczyźni zdolni do broni, zamieszkujący dolinę, mieli nakaz, żeby każdy dział dostarczył jednego wodza, a wielkość takiego działu wynosiła nieraz dziesięć razy dziesięć stadiów. A z gór i reszty kraju zbierano ludzi ilość nieprzeliczoną, wszyscy z każdej miejscowości i z każdej wsi byli przydzieleni do tych działów i do tych wodzów [ ]. Więc wojskowość królewskiego miasta taką miała organizację [ ]. A organizacja władz i godności taka tam była od początku. Z tych dziesięciu królów każdy panował w swojej części i w swoim miejscu nad ludźmi i nad większością częścią praw [ ]. Jednakże ich zależność wzajemna i stosunki między nimi były ustalone według nakazów Posejdona [ ]. Oni się zbierali co pięć lat albo na przemian co sześć, oddając równą część liczbie parzystej i nieparzystej, a zebrawszy się, naradzali się nad sprawami wspólnymi, dochodzili, czy ktoś jakiegoś przestępstwa nie popełnił i odbywali sądy [ ]. Więc u nich wspólnie, podobnie jak u ich przodków, odbywały się narady i zapadały uchwały o wojnie i o innych sprawach, i tak zachowywał hegemonie ród atlantycki. Król nie był panem życia żadnego ze swoich braci, to zależało od woli większości na zebraniu dziesięciu [Platon 2002, s ]. Platon twierdzi, że spisał historię Atlantydy ze słyszenia. Pochodziła ona od greckiego męża stanu Solona ( r. p.n.e.), który w 564 r. p.n.e., złożył wizytę w Egipcie. Egipscy kapłani z Sais, ze świątyni Neit, opowiedzieli Solonowi historię

3 Praktyka i wiedza z zakresu 195 w postaci reguły, że nikt nie może służyć dwom panom. Jetro pouczał Mojżesza jak ma sprawować przywództwo w trakcie wyprowadzenia ludu izraelskiego z Egiptu do Ziemi Obiecanej 3. Za prekursorów praktyki zarządzania uważa się Sumerów [Kisielnicki 2009, s. 45]. W odnalezionym tekście z początku II tysiąclecia p.n.e. można przeczytać następującą radę, dotyczącą posłuszeństwa uczniów wobec mistrza: Bądź skromny, okazuj głęboki szacunek twojemu zwierzchnikowi! Gdy będziesz mu stale okazywać cześć, twój zwierzchnik będzie cię kochał [Kuckenburg 2006, s. 207]. Sumerowie wykorzystali rejestrację zdarzeń i faktów jako narzędzia kontroli. Posługiwali się w rządzeniu spisanymi regułami i przepisami 4. Były one wykorzystywane w budowie kanałów nawadniających. W Nippur przy świątyni Ekur oraz w Uruk i Ur odnaleziono teksty klinowe z około 2025 r. p.n.e., przedstawiające m.in. dokumenty administracyjne (spisy pracowników, zestawienia dniówek, rachunki, bilanse, raporty, spisy magazynowe) [Sołtysiak 1999, s. 23]. Odnaleziono tablice, które przedstawiały przebieg produkcji sukna w poszczególnych fazach od surowca do wyrobu gotowego oraz koszty przetworzenia (por. [Rachunkowość fabryki, 1994]). W połowie III tysiąclecia w Mezopotamii pojawiło się stanowisko księgowego (dub-sar) 5. W społeczeństwie Sumerów wykształciły się liniowe i hierarchiczne struktury organizacji działań zbiorowych 6. Warto zwrócić uwagę, że Kodeks Hammurabiego, który powstawał w latach p.n.e., wprowadza zasadę jednoosobowej odpowiedzialności oraz określa odpowiedzialność budowniczego statku, domu, jak i chirurga za jakość świadczonych usług [Zymonik 2002, s i 87 89; Zymonik 2009] 7. Atlantydy, która była u szczytu rozkwitu na 9 tys. lat przed powstaniem dzieła Platona [Zecchini 2008]. 3 W Drugiej Księdze Mojżeszowej, ustęp 18, Jetro mówi do Mojżesza: Bądź przedstawicielem swego ludu przed Bogiem i przedstawiaj Bogu jego sprawy. Pouczaj lud dokładnie o przepisach i prawach, i pouczaj go o drodze, jaką winien chodzić. Rady udzielone Mojżeszowi stanowią najstarszy udokumentowany przykład świadomego kształtowania formy działań zbiorowych. 4 Świadczy o tym najstarszy istniejący dokument, będący kodeksem sumeryjskiego króla Urnammu sprzed czterech tysięcy lat [Bielicki 1996]. 5 Władze administracyjne prowadziły rachunki (konta rozrachunkowe) dla każdego obywatela w zakresie własności, należności i zobowiązań. Praca każdego obywatela była księgowana i każdy mógł pobrać z magazynów dobra o wartości nieprzekraczającej wartości należności z tytułu wykonanej pracy [Teoria rachunkowości w zarysie, 2005, s ]. 6 Słowo hierarchia zawiera dwa greckie morfemy hier- (j. grec. ίερός/hierós/ święty, poświęcony, ofiarowany bogom) oraz arch- (j. grec. αρχω/arché/ początek, pierwsza zasada). Słowo to oznacza urząd najwyższego kapłana. 7 W Kodeksie Hammurabiego czytamy między innymi: 228 Jeśli murarz obywatelowi dom zbudował, a pracy swej (odpowiednio) nie umocnił i dom zbudowany zawalił się i spowodował śmierć właściciela domu, murarz ten zostanie zabity [Kodeks Hammurabiego, 2009, s. 27 i 60].

4 196 W starożytnej Mezopotamii należy szukać genezy koncepcji (filozofii) zarządzania relacjami z klientami. W X w. p.n.e. kupcy zaczęli prowadzić na kamiennych tablicach dokładne rejestry handlowe, pozwalające śledzić, jakie produkty były sprzedawane klientom, w jakich ilościach i kiedy [History of, 2009]. 3. Starożytny Egipt Od 3000 r. p.n.e. starożytni Egipcjanie stosowali przy budowie piramid takie funkcje, jak planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrolowanie. Można powiedzieć, że odkryli oni tę funkcję zarządzania. Nie zachowała się jednak dokumentacja z tym związana. Dzięki archeologii można mieć wgląd w złożoność przedsięwzięcia organizacyjnego, jakim była budowa piramid. B.J. Keemp zwraca uwagę, że piramidy egipskie to wynik ogromnej operacji organizacyjnej, w trakcie której jednocześnie trzeba było prowadzić kilka splatających się linii zarządzania, licząc się z tym, że błąd na jednej z nich spowoduje przerwy na innych i opóźni gigantyczny projekt. Aby projekt został zrealizowany, potrzebne było całościowe zarządzanie, którego zakres można odtworzyć, wykorzystując różnorodne obserwacje archeologiczne [Kemp 2009, s. 220]. Zarządzanie placem budowy przy wznoszeniu piramid wymagało wykorzystania zdolności koordynacji działań, przewidywania i stosowania wskazówek sprawnościowych [Kemp 2009, s. 220]. Przygotowywanie budulca piramidy wymagało doskonałego nadzoru technicznego w procesie wydobywania, cięcia i obróbki. Nad tymi działaniami musiała czuwać odpowiednio wyszkolona kadra. Zadaniem zespołu specjalistów było przygotowanie projektu, wybranie odpowiedniej lokalizacji, przygotowanie frontu robót i nadzorowanie samej budowy. Projektant piramidy wykazał się umiejętnością logicznego myślenia i dokonywania wyboru korzystniejszego wariantu własnych poczynań (por. [Egipt, 2009]). A. Stabryła zauważa, że jakkolwiek terminologia z zakresu zarządzania projektami rozwinęła się w II poł. XX w., to projektowanie i wdrożenia są obecne zarówno starożytności, jak i w erze nowożytnej [Stabryła 2006, s. 20]. Z. Mikołajczyk zauważa, że olbrzymie przedsięwzięcia budowlane czasów starożytnych musiały mieć ustalone metody transportu materiału, podziału pracy i jej kontroli, planowania wykonawstwa w czasie. O stosowaniu w starożytnym Egipcie najprostszych, współcześnie nam znanych, technik organizatorskich mogą świadczyć rysunki w piramidach przedstawiające wykresy przebiegu produkcji wina, który przypomina współczesną kartę przebiegu czynności [Mikołajczyk 1977, s. 50]. Wśród rzemieślników istniała zaawansowana specjalizacja zawodowa. Instytucje aparatu administracyjnego były scentralizowane i biurokratyczne. Ktoś kto opanował pismo, mógł wybrać karierę urzędnika i przez to stać się członkiem

5 Praktyka i wiedza z zakresu 197 elity społecznej i osiągnąć najwyższą pozycję w hierarchii państwowej i religijnej. Pisarz był tym, który kierował pracą wszystkich ludzi [Kuckenburg 2006, s. 210]. W starożytnym Egipcie prawie wszystkie duże prace budowlane podlegały intensywnej kontroli, o czym mogą świadczyć odnalezione teksty na papirusach [Kemp 2009, s. 214]. Dokumenty te świadczą, że notowano każde wykorzystanie materiałów oraz wyliczano normy pracy. Przedmiotem kontroli były materiały, siła robocza oraz zaopatrzenie w żywność. Mierzono i wynagradzano pracę wszystkich, którzy brali udział w budowie. Określano dzienne normy wykonania pracy dla jednego robotnika, szacowano potrzebne racje wynagrodzenia w naturze, które później porównywano z rzeczywiście wykonaną pracą. Przedmiotem zainteresowania pisarzy pełniących funkcję urzędników państwowych było tempo wydobywania bloków kamiennych na użytek budowy piramid i świątyń 8. B.J. Kemp zwraca uwagę, że w starożytnym Egipcie ujawniło się metodyczne podejście do wartości czasu pracownika, typowe dla dzisiejszego społeczeństwa [Kemp 2009, s. 211]. Ze starożytnego Egiptu zachowało się wiele dokumentów administracyjnych, najstarsze ze świątyni przy piramidzie króla Neferirkare w Abusir z około 2455 r. p.n.e. przestawiają m.in. tabelaryczne zestawienia dziennego wpływów towarów, karty inwentarza świątyni oraz codzienne procedury inspekcje i harmonogramy dyżurów [Kemp 2009, s ] 9. Uważa się, że pierwsze zasady przywództwa powstały w starożytnym Egipcie. Były one spisane przez Ptah-hotepa ( lub 2350 r. p.n.e.) w pracy pt. Nauki Ptah-hotepa. Tekst ten, liczący około 2600 lat, zawiera zbiór pouczeń i wskazówek dotyczących etycznego (uprzejmego) zachowania zwierzchnika i podwładnego, a także starannego planowania działań 10. W starożytnym Egipcie uznawano, że najwyższą cnotą społeczną podwładnego jest dokładne wykonywanie obowiązków, 8 W jednym z kamieniołomów w Asuanie zaznaczano postęp prac czerwoną linią, namalowaną na ostatnim zarysie cięć dłutem na powierzchni skały. Obok tego zaznaczano imię robotnika. W ten sposób rejestrowano dzienne wykonanie pracy w obrabianiu bloku kamiennego, aby mieć pewność, że nikt nie otrzymał swoich racji ani nie opuścił pracy, dopóki nie wykonał normy [Kemp 2009, s ]. 9 Reprodukcję tych kart można znaleźć w pracy [Kemp 2009]. 10 Ptah-hotep był pisarzem, filozofem, administratorem miasta i pierwszym ministrem podczas panowania Dżedkare Isesi w piątej Dynastii okresu Starego Państwa. W Naukach Ptahhotepa czytamy nie czyń nigdy nic więcej, niż ci przykazano [ ]. Jeśli jesteś kierownikiem, który rozkazuje wielu ludziom staraj się zdobyć wszystkie zalety, aby twój charakter nie miał skazy [ ]. Jeśli jesteś kierownikiem nieskrępowanym w wykonaniu tego co ci polecono, czyń jedynie rzeczy ważne i myśl o dniu, który przyjdzie na koniec! Jeżeli jesteś kierownikiem bądź uprzejmy, gdy słuchasz słów podającego prośbę nie gderaj na niego. Przełożonym radzi skoncentrowanie się na doskonałości [Lichtheim 2009]. Z kolei w Naukach dla Merikarego ( r. p.n.e.) czytamy Bóg stworzył zwierzchników, aby byli opiekunami słabych [Rachet 2006a, s. 235].

6 198 bez zbędnej gorliwości i opieszałości, natomiast najwyższą cnotą zwierzchnika jest wyrozumiałość, umiejętność prowadzenia rozmowy z podwładnym (wysłuchiwania opinii) i taka dbałość o niego, aby mógł w poczuciu bezpieczeństwa i sprawiedliwości wykonywać wszelkie zadania (por. [Bator 2005]). Cechująca urzędnika rzetelność i życzliwość wobec podwładnych i petentów łączyła się z bezwzględnym posłuszeństwem wobec zwierzchników, bowiem od tego zależało wykonanie powierzonego zadania [Bator 1993, s ]. W starożytnym Egipcie dokonywano specyfikacji wymagań jakościowych dotyczących produktów powszechnego użytku. Praca kontrolera jakości została uwidoczniona na płaskorzeźbach egipskich grobowców Maketre (XIII w. p.n.e.) oraz w Tebach (około 1450 r. p.n.e.). W tzw. listach towarowych z czasów Ramzesa III (około 1200 r. p.n.e.) można znaleźć spis wymagań dotyczących masy żywicznej kadzidła 11. Jak zauważa Z. Zymonik, przedmioty codziennego użytku wykonywano zgodnie z obecnymi regułami zarządzania procesami. Jako przykład wskazuje model warsztatu tkackiego znaleziony w egipskim grobowcu Maketre. Proces tkania lnu jest tu wyraźnie podzielony na fazy produkcyjne: przygotowanie lnu, przędzenie, zakładanie osnowy, tkanie i kontrolowanie [Zymonik 2002, s , 87 89; Zymonik 2009]. 4. Starożytna Grecja Homer (VIII w. p.n.e.) w podaje, że gospodarność wychowuje szlachetne dzieci. W Iliadzie daje rady, jak rządzić własnym domem. Hezjod 12 (około ? r. p.n.e.) w eposie dydaktycznym Prace i dnie wykazuje zainteresowanie efektywnością działania gospodarstwa domowego [Hezjod 2003, s ]. Zawiera ono rady, jak zwiększyć wydajność pracy oraz pojawia się teza charakterystyczna dla człowieka gospodarującego, maksimum efektu, przy minimalnych nakładach [Hezjod 2003, s ]. Platon ( r. p.n.e.) w dziele Prawa stwierdza, że człowiek nie jest w stanie dobrze wykonywać dwu różnych zajęć czy też sztuk. Dokładnie opisuje specjalizację pracy. Uznawał kierowanie jako odrębną sztukę [Platon 1961, s. 337 i 374] 13. W dziele Polityk Platon wyróżnia umiejętności, które same nie wykonują dzieła, a tylko przygotowują dla wykonujących narzędzia oraz umiejętności, które same 11 Na przykład barwa kadzidła była określona w przedziale tolerancji od mglistej żółcieni bursztynu do bladej jak światło księżycowe zieleni jadeitu. 12 Hezjodowi przypisuje się stwierdzenie: co masz dziś zrobić, nie odkładaj na jutro. 13 Zdaniem Platona kowal nie będzie wykonywać prac ciesielskich, a cieśla wtrącać się do pracy kowala [ ] w naszym państwie każdy wykonywać będzie tylko jeden rodzaj zajęcia [Platon 1961, s ].

7 Praktyka i wiedza z zakresu 199 dzieło wykonują. Pierwsze umiejętności nazywa współczynnikami, a drugie przyczynami. Wyróżnia także część przygotowawczą działalności gospodarczej, która polega na sporządzeniu współczynników oraz samo wykonanie (por. [Pszczołowski 1976, s. 42]). W dziele Państwo Platon podaje, że starannie wybrany młody mężczyzna powinien być szkolony po to, aby mógł on wykształcić właściwe cechy charakteru i niezbędne umiejętności do pełnienia roli przywódcy [Platon, 2009, s. 243]. Platon zdefiniuje pojęcie jakość (poiotes) jako pewien stopień doskonałości 14. W Symposium Platon pisze, że jakość jak piękno jest sądem wartościującym, wyrażonym przez użytkownika i odnosi się do użytkowników dóbr (rzeczy), którzy przez oszacowanie ich wartości dokonują satysfakcjonującego wyboru. Jeśli nie ma takiego użytkownika nie ma takiego sądu [Platon 2010]. Dla Platona jakość posiada cechy obiektywne, mierzalne, jak masa i kształt, oraz subiektywne, oceniane przez każdego inaczej, jak barwa lub zapach. Według niego jakość to spełnienie wymagań odbiorcy dobra (rzeczy). Ksenofont ( r. p.n.e.) w dziele Oikonomikos (O prowadzeniu gospodarstwa domowego) zawiera rozważania na temat roztropnego kierowania gospodarstwem domowym na wsi 15. Według niego oikonomikos jawi się jako stała sprawność i sztuka oparta na roztropności, która pozwala należycie zarządzać gospodarstwem domowym 16. Ksenofont wspomina o podziale pracy w gospodarstwie domowym według kwalifikacji zawodowych i specjalizacji pracy. Według niego, staranność na nic się nie zda, jeżeli kto nie wie, co powinien i jak powinien czynić. Zwrócił uwagę, że niemożliwe jest, aby człowiek uprawiający różne rzemiosła był w stanie wykonać wszystkie jednakowo dobrze [Ksenofont 1857, s , 58]. W rozdz. VIII Oikonomikos Ksenofont pisze o korzyściach, jakie daje praca zespołów niewolniczych wykonywana rytmicznie. Praca taka nabierała dobrego tempa i ułatwiała nadzór nad niewolnikami. Gra aulisty nie miała na celu uprzyjemnianie pracy, lecz jej utrzymanie we właściwym rytmie i tempie [Winniczuk 2008, s. 422; Ksenofont 1857, s. 79] Marcus Tullius Cicero (106 p.n.e. 43 p.n.e.) wprowadził słowo qualitas, które przeszło jako: włoskie qualita, francuskie qualité, niemieckie die Qualität, angielskie quality. Dla Cycerona qualitas oznacza cechę, właściwość, przymiot. 15 Czasownik Oikonomeo (oikos dom, nomeus człowiek, który zarządza, kieruje przydziela) oznacza kierowanie domem (gospodarstwem domowym). 16 W Oikonomikos czytamy: Kto więc chce być dobrym rolnikiem (gospodarzem) powinien robotników swych uczynić ochoczymi i skłonnymi do posłuszeństwa [ ]. I zachęcać często trzeba gospodarzowi robotników nie mniej jak wodzowi żołnierzy [Ksenofont 1857, s. 21]. 17 L. Winniczuk zwraca uwagę, że w starożytnym Rzymie pieśń wtórowała rytmicznym ruchom wykonywanym przy pracy i kierowała rytmem jej ruchów. Uważano, że wysiłek podejmo-

8 200 Ksenofont ustami swojego mistrza Sokratesa stwierdza, że gospodarowanie (zarządzanie własnością domową) wymaga wiedzy, podobnie jak inne rzemiosła: medycyna, kowalstwo czy stolarstwo. Sokrates ( r. p.n.e.) zdefiniował zarządzanie jako umiejętność odrębną od wiedzy technicznej i doświadczenia [Higgins 1991, s ]. W rozdz. VI Oikonomikos Sokrates wypowiada się na temat praktyk zarządzania domem, podejmując dyskusje na temat uniwersalności zarządzania 18. Sokrates porównuje zarządzanie domem do umiejętności i sztuki lekarskiej. Ponadto podkreśla, że dla osiągnięcia efektywności niezbędna jest umiejętność zdobycia zaufania podwładnych, zaspokajania ich istotnych potrzeb, doboru współpracowników oraz korzystania z ich wiedzy i doświadczenia [Ksenofont 1857, s ]. Ksenofont jako pierwszy wspomina o podziale pracy według kwalifikacji zawodowych i specjalizacji pracy w gospodarstwie domowym oraz pomiędzy niewolników i ich panów. Według niego staranność na nic się nie zda, jeżeli kto nie wie, co i jak powinien czynić [Ksenofont 1857, s i 58]. Zwrócił uwagę, że niemożliwe jest, aby człowiek uprawiający różne rzemiosła był w stanie wykonać wszystkie jednakowo dobrze. Arystosteles ( r. p.n.e.) w Polityce podaje zalecenie: Najlepiej przecież postępuje praca, gdy dla jednostki, która ją spełnia, stanowi ona jedyne zadanie [Arystoteles 2004, s. 50 i 106]. Wskazuje, że źródłem sprawności jest specjalizacja. Zauważa że każda praca jest lepiej wykonywana, gdy się jej ktoś wyłącznie poświęca, aniżeli gdy się kilka różnych prac łączy. W Etyce nikomachejskiej (podobnie jak Ksenofont) można znaleźć rady, w jaki sposób prawidłowo zarządzać domem, a dziele Polityka państwem. Według Arystotelesa gospodarowanie wspólnotą rodzinną oznacza realizację życia cnotliwego. W Etyce nikomachejskiej podaje, że celem sztuki gospodarowania jest bogactwo, a celem dowodzenia zwycięstwo. Arystoteles podkreśla znaczenie namysłu poprzedzającego działanie 19. Według niego, jeżeli do celu nie można wany zgodnie z narzuconym rytmem ułatwia pracę, zwłaszcza zespołową, a wyłamanie się z rytmu hamuje tempo pracy i utrudnia jej wykonanie [Winniczuk 2008, s. 422]. 18 Sokrates mówi Kritobulusowi, że sztuka zarządzania domem jest nazwą pewnej umiejętności, ta zaś umiejętność okazała się nam jako ta, przez którą mogą ludzie pomnażać swoje domy [Ksenofont 1857, s. 23]. 19 Pierwsze, najbardziej znane, użycie pierwowzoru słowa heurystyka zawdzięcza się Archimedesowi, który odkrywając podstawowe prawo hydrostatyki, miał wykrzyknąć heureka!, co znaczy odkryłem, znalazłem. Sztuką odkrywania (ars inveniendi) zajmował się Euklides ( r. p.n.e.), [Piech 2003, s. 2]. G. Polya (1964) zalicza do prekursorów heurystyki greckiego matematyka Pappusa z Aleksandrii ( r. n.e.), który w pracy Collectiones przedstawił nową gałąź wiedzy analyomenos, tj. sztukę rozwiązywania wszelkiego rodzaju zadań, bez względu na tematykę i rodzaj zadania [Pszczołowski 1976, s. 263].

9 Praktyka i wiedza z zakresu 201 dojść tak szybką drogą, realizację musi poprzedzać rozważanie, polegające na doborze odpowiednich środków [Pszczołowski 1976, s. 43 i 44]. Według Arystotelesa, dobry przywódca powinien posiadać: ethos (charakter moralny), pathos (zdolności do wzbudzania uczuć, do wpływania na emocje ludzi) i logos (umiejętność wyznaczania istotnych powodów do działania), (por. [Sienkiewicz 1986]). Treścią rozważań Arystotelesa były m.in. kwestie organizacji kształtującej się państwowości. W Etyce nikomachejskiej pisze, że człowiek wymaga pomocy i wsparcia ze strony zorganizowanej społeczności, dzięki której może się doskonalić (por. [Skrzydlewski 2005]). Arystoteles zaliczył jakość do dziesięciu kategorii filozoficznych, obok ilości, relacji, substancji, miejsca, czasu, położenia, dyspozycji, czynności oraz procesu. Jakość jest według niego pojęciem określanym przez odpowiednie cechy rzeczy 20. Jakość to zbiór cech rzeczy. Na podstawie zbioru cech można odróżnić dany przedmiot (produkt) od innych [Zymonik 2002, s , 87 89; Łukasiński 2007, s. 41]. Według Arystotelesa wszelkie działania mają swe źródło w człowieku, czyli w sprawcy. Podzielił działania na czyny zależne, częściowo zależne i niezależne od woli. W Etyce nikomachejskiej Arystoteles wyróżnił trzy zmienne, które wpływają na podejmowane przez ludzi działania, a mianowicie: postanowienie, namysł oraz pragnienie. P. Cabała uważa, że relacje między tymi zmiennymi oraz stopień, w jakim determinują one działanie tworzą szczególną jedną z pierwszych znanych w historii teorię podejmowania decyzji [Cabała 2007, s. 11]. Arystoteles uważa cel działania za przedmiot pragnienia. Według niego wszelka sztuka i wszelkie badanie [ ], wszelkie zarówno działanie, jak i postanowienie, zdają się zmierzać do jakiegoś dobra i dlatego trafnie określono dobro jako cel wszelkiego dążenia [Arystoteles 2000, s. 77]. Ze starożytnej Grecji wywodzą się dwa terminy strategia i technika, współcześnie używane w teorii i praktyce zarządzania 21. Od czasów wojen perskich utrwaliło się stanowisko pierwszego stratega, który powinien znać się dobrze zarówno na praktyce wojennego rzemiosła, jak i umieć dowodzić żołnierzami w walce. W greckich państwach-miastach od VI w. p.n.e. istniał urząd stratega o kompetencjach zarówno wojskowych, jak i obywatelskich. Starożytni grecy 20 W pracy Categoriae Arystoteles pisze: Jakość to to, co sprawia, że rzecz jest rzeczą, którą jest (por. [Arystoteles 1990]). 21 Greckie strategos (stratōs/στρατόεδον/ obóz armii, wojsko, agein/άρχειν/ dowodzić) oznacza dowódcę armii lub floty wojennej, a także naczelnego dowódcę, wodza, który tworzy koncepcję walki, zależną od uwarunkowań zewnętrznych. W starożytnej Grecji pojęcie strategia oznaczało sztukę wojenną obejmującą przygotowanie i prowadzenie wojny jako całości oraz jej poszczególnych kampanii i bitew. Od wprowadzenia reform przez Klejstenesa (VI w. p.n.e.) dowódca armii (strateg) stał się najwyższym urzędnikiem w państwie, który czuwał nad rekrutacją do wojska i rozmieszczeniem statków na morzu. W czasach pokoju stratedzy pełnili funkcje ministrów spraw zagranicznych, a także rolę skarbników oraz sędziów [Rachet 2006b, s. 363].

10 202 wymagali od stratega wiedzy, zdolności przywódczych, talentów politycznych i pragmatyzmu. Jak zauważa K. Obłój [1998, s. 14], wiele elementów greckiego podejścia do funkcji stratega i sensu strategii zachowało się do dzisiaj, jak na przykład: decyzje ważne i długofalowe, fundamentalny wpływ na sukces (życie) lub porażkę (śmierć), wiedza, kompetencje. Warto w tym miejscu wspomnieć, że wybitny grecki historyk Tukidydes ( r. p.n.e.) w pracy Wojna peloponeska zawarł syntezę ówczesnej myśli strategicznej, prezentując wykorzystywane w wojskowości strategiczne i taktyczne rozwiązania. Największym przedstawicielem myśli strategicznej starożytnej Grecji był wspomniany wcześniej Ksenofont, który w pracy Anabaza (Wyprawa Cyrusa) dokonał kodyfikacji zasad prowadzenia działań wojennych, a także związanych z nimi zagadnień organizacyjnych, wyszkolenia i taktyki. Ksenofont jako pierwszy dokonał rozróżnienia pomiędzy strategią (przygotowanie wszystkiego, co jest potrzebne do wojny) a taktyką (ustawienie wojsk i obranie właściwego szyku bojowego) [Kuźniar 2006, s. 22]. W starożytnej Grecji przez technikę (τέχνη) rozumiano kunszt, sztukę, fachowe umiejętności i sprawności, których zawartość można przekazać innej osobie. Sztuką dla starożytnych greków była praca architekta, cieśli, tkacza, malarza, rzeźbiarza, lekarza, jak i umiejętność sterowania okrętem. Termin τέχνη obejmował wszelką pracę człowieka, jeśli była wytwórcza, jeśli korzysta z umiejętności i jest świadomie oparta na regułach ogólnych, a nie tylko na rutynie (por. [Pelczar 2007, s. 251]). Mając na uwadze praktyczny wymiar zarządzania, warto wspomnieć o Aleksandrze Wielkim ( r. p.n.e.), który posługiwał się organizacją sztabową dla koordynacji działań w trakcie prowadzenia kampanii wojennych. Uznawał on strategię jako koncepcję działania zależną od uwarunkowań sytuacyjnych. 5. Starożytny Rzym W Cesarstwie Rzymskim istniała sprawna struktura organizacyjna instytucji państwa oraz wojska. Starożytni Rzymianie doskonale rozwiązywali problemy kontroli przy dużych odległościach i niskim rozwoju urządzeń łączności. Ogromne posiadłości ziemskie (latyfundia) należące do określonej osoby, rodu czy kościoła wymagały od ich właścicieli znacznych umiejętności w zakresie zarządzania. Wynalazkiem starożytnych Rzymian była linia montażowa. Została ona zastosowana około 260 r. p.n.e. przy budowie, w ciągu kilku miesięcy, 120 dużych wiosłowych okrętów wojennych przeznaczonych do kampanii wojennej z Kartaginą [Kożuch 2007, s. 16]. Katon Starszy (Marcus Porcius Cato, r. p.n.e.) w De agri cultura (O gospodarstwie wiejskim) podaje dyrektywy sprawowania ścisłego nadzoru

11 Praktyka i wiedza z zakresu 203 pracy nad niewolnikami. Uważa, że głównym celem gospodarstwa rolnego jest wydajność i produktywność. W jego zaleceniach znajdujemy myśli o prowadzeniu gospodarstwa wysoce opłacalnego. Podaje rady na temat uprawy roli, nawożenia, wyposażania w narzędzia, organizacji przetwórstwa i ochrony roślin. Według niego aby rolnictwo było rentowne, to gospodarstwa muszą być koło wielkich miast i w pobliżu dróg i spławnych rzek. Trzeba budować magazyny w oczekiwaniu na korzystniejsze cele [Katon 2006]. Starożytni Rzymianie zwracali uwagę na obecność co najmniej trzech elementów niezbędnych do sprawnego działania. Stąd ich znane powiedzenia tres faciunt collegium (trzej stanowią kolegium) oraz omne trinum perfectum (wszystko co złożone z trzech jest doskonałe) [Pawlak, Smoleń 2008, s. 91]. Marcus Terentius Warron z Reate ( r. p.n.e.) w rozprawie Rerum rusticarum de agri cultura libri III tres (Rzeczy wiejskie o uprawie ziemi w trzech księgach) formułuje tezę, że aby wielkie gospodarstwa były skuteczne, to cała produkcja musi być towarowa (dochodowa), tzn. przeznaczona na sprzedaż. Zauważa, że aby wzbudzić zainteresowanie pracą, należy niewolnikom stworzyć lepsze warunki egzystencji, dawać obfitsze żywienie, zapewniać im lepsze ubranie oraz obdarzyć funkcją dozorcy. W traktacie Warrona można dostrzec zalążki myślenia kategoriami bilansu nakładów i wyników, jak i wytyczne w zakresie motywacji pracy [Warron 2009]. Cyceron ( r. p.n.e.) w księdze O prawach podaje, że najlepszy mąż stanu powinien łączyć cechy mówcy, dowódcy wojskowego i filozofa. W tym dziele Cyceron podaje tekst praw dotyczących urzędników i ich kompetencji. W traktacie O dobrodziejstwach Lucjusz Seneka (4 65 r. n.e.) porusza zagadnienia gospodarcze z punktu widzenia moralnego. Przez porządek społeczny rozumie wzajemne świadczenie dobrodziejstw. Lucjusz Seneka zaleca wytrwałą pracę, pilność i aktywne wykorzystywanie czasu. Lucius Columella (4 70 r. n.e.) w dziele De re rustica libri XII (O wiejskich rzeczach, ksiąg 12) opisuje m.in. prowadzenie domu (gospodarstwa domowego) [Columella 2009]. Z kolei Marek Aureliusz ( r. n.e.) w Rozmyślaniach ( r. n.e.) pisze o działaniu skutecznym. Twierdzi on, że należy wykonywać każdą pracę tak, jakby była ona ostatnią w życiu [Suszczyńska 2008]. Do najbardziej znanych rzymskich teoretyków sztuki wojennej należy zaliczyć greckiego filozofa Onosandera (I w. n.e.), autora Strategikos. Traktat ten był podręcznikiem, w którym Onosander przedstawił przymioty prawdziwego dowódcy: pracowitość, bystrość umysłu, umiarkowanie, trzeźwość osądu, opanowanie i spokój, oraz jego stosunek do podwładnych ani zbyt wyrozumiały, ani zbyt surowy [Kuźniar 2006, s. 24]. Istotny wkład w praktykę organizatorską wniósł rzymski cesarz Dioklecjan ( r. n.e.), który wprowadził hierarchię organizacyjną, scentralizowaną

12 204 biurokrację, delegowanie władzy, drogę służbową, tetrarchię (współwładzę czterech osób pomocników) oraz zasadę oznaczającą, że od najniższego do najwyższego szczebla w hierarchii powinna przebiegać wyraźna i nieprzerwana linia władzy [Osigweh 1985]. Attila ( r. n.e.), wódz koczowniczego plemiona Hunów, traktował przywództwo jako przywilej. Uznawał, że aby osiągnąć cele organizacji, należy kierowanie pracą innych wiązać z odpowiedzialnością [Pindur 1995] 22. Jak zauważa Augustyn Wajda, twórczość Platona i Arystotelesa, Lucjusza Seneki i Marka Aureliusza zapoczątkowała kumulowanie wiedzy m.in. o funkcjonowaniu organizacji-instytucji, jak i rozwój współczesnej teorii organizacji i kierowania zespołami ludzkimi [Wajda 2003, s. 12]. 6. Starożytne Chiny i Indie W starożytnych Chinach, w okresie panowania zachodniej dynastii Zhou (VIII w. p.n.e.) opracowano Kroniki etykiety, w których opisano nie tylko kwestie normalizacji wyrobów, ale nawet standardową organizację systemu jakości zakładów rzemieślniczych [Karaszewski 2001, s. 76]. W Dialogach Konfucjańskich Konfucjusz ( r. p.n.e.) pisze, że rodzina jest modelem dla wszelkich organizacji [Wajda 2003, s. 13]. Konfucjusz sformułował podstawowe warunki sprawnego (efektywnego) kierowania państwem. Do najistotniejszych z nich należy znajomość oraz rozumienie przez obywateli podstawowych celów polityki państwa i sposobów dochodzenia do nich [Żbikowski 1975, s. 132]. Lao Tsy (VI w. p.n.e.), w dziele Dao De Jing (Księga drogi i cnoty) zauważa, że jakość to doskonałość, której nie da się osiągnąć, lecz do której trzeba uporczywie dążyć. Lao Tsy przypisywane są myśli odnoszące się do przywództwa 23. Najstarszą na świecie pracą na temat sztuki wojennej jest Sztuka wojny autorstwa Sun-Tzu ( r. p.n.e.) 24. Opisane w niej zasady prowadzenia wojny 22 Warto zwrócić uwagę, że zasady przywództwa Attyli mogą być stosowane w zarządzaniu współczesną firmą, na co zwraca uwagę R. Wess w książce pt. Leadership Secrets of Attila the Hun (Powalająca siła przywództwa. Sekrety Attyli, króla Hunów) wydanej 1991 r. 23 Lao Tsy twierdzi: Doskonały władca (przywódca) to taki, o którego istnieniu nikt nie wie. Nieco gorszym od niego jest taki, który się cieszy dobrą sławą. Jeszcze gorszy jest taki, którego należy się bać. A jeszcze gorszy jest ten, którym się gardzi. Jeśli ktoś jest nieszczery, nikt mu nie zaufa. Władcy, który jest oszczędny w słowach łatwo odnieść sukces i załatwić wiele spraw [Lao Tsy 2002, s. 6 7]. 24 Sun Tzu nazywany jest jako Sūn Zi (Mistrz Sun z Wu). Sun Tzu to angielska transkrypcja sinologiczna brytyjskich sinologów Thomasa Wade a i Herberta Gilesa, stosowana do zapisu wymowy języka chińskiego za pomocą alfabetu łacińskiego na potrzeby użytkowników języka angielskiego.

13 Praktyka i wiedza z zakresu 205 mogą mieć zastosowanie w formułowaniu strategii zarządzania współczesnych przedsiębiorstw. Według Sun-Tzu sztuka prowadzenia wojny polega na podejmowaniu działań, w których siłę przeciwnika wykorzystuje się, by wzmacniać swoje słabe strony, natomiast przewagę przeciwnika zamienia się w jego słabość. Sun-Tzu podkreśla konieczność poznania siebie i przeciwnika. Zwraca uwagę, że najważniejszą rzeczą na wojnie jest szczególna szybkość. Wymienia pięć czynników (zasad strategii), które decydują o wyniku wojny, tj. [Klimczyk-Bryk 2004, s ]: Tao/Dao (droga, ścieżka, jedność). Powód do wojny musi być szlachetny dla człowieka i boga. Współcześnie wiąże się ten czynnik z etyką biznesu; Tien (niebo, właściwy moment, wyczucie czasu). Prowadzenie działań wojennych powinno być zgodne z rytmem zmian w przyrodzie. Według tej zasady prowadzenie poszczególnych działań na rynku powinno odbywać się w odpowiednim czasie; Di (ukształtowanie terenu, na którym mają być prowadzone działania). Współcześnie wiąże się ten czynnik z zasobami; Jiang (wódz, podążanie za kimś). Mądrość, rzetelność, człowieczeństwo, życzliwość, męstwo, surowość, odwaga, stanowczość to główne zalety ówczesnego wodza i współczesnego menedżera; Fa (prawo, metoda, przepis, reguła, zasada organizacji wojska, porządek wojskowy, utrzymanie dyscypliny). W zarządzaniu przedsiębiorstwem należy trzymać się ustalonych reguł oraz zasad. Zdaniem Sun Tzu ocenę szansy zwycięstwa należy rozpatrywać przez pryzmat pięciu wyżej wymienionych czynników. W prowadzeniu działań wojennych najbardziej ceni on elastyczność, inicjatywę oraz przebiegłość (spryt) 25. W starożytnych Chinach strategię pojmowano jako sztukę podstępów, zwodzenia, gry pozorów i zmyślnych sposobów postępowania, które można nazwać fortelami czy chytrymi sztuczkami, mającymi na celu uniknięcie zbędnego rozlewu krwi i zniszczeń [Kuźniar 2006, s. 16]. Strategia jako plan (zamiar) przygotowania do wojny wiąże się z tworzeniem korzystnej sytuacji poprzez udawanie, zwodzenie, stwarzanie fałszywych pozorów, ustępowanie przed siłą, prowokowanie, usypianie czujności. Plan taki zakłada szybkie zwycięstwo poprzez dzielenie siły wroga i atakowanie wtedy, gdy się tego nie spodziewa (nie jest na to przygotowany) [Kuźniar 2006, s. 16]. Sun Pin (Sūn Bin), ( r. p.n.e.) w dziele Sunzi bingfa (Prawa strategii mistrza Suna) zwraca uwagę na tzw. siłę okoliczności, w świetle której przewaga stanowi wypadkową wielu współdziałających ze sobą elementów, np. ukształtowania terenu, liczby wojsk, morale, broni, logistyki, pogody. Uważa, że dowódca 25 Przebiegłość pojmowano jako pewną sprawność kogoś, kto potrafi znajdować rozwiązania w obliczu pojawiających się trudności.

14 206 musi mieć cnotę analizy okoliczności, by znaleźć weiji kluczowy czynnik (punkt krytyczny), będący kombinacją niebezpieczeństwa i okazji, który zmieni wynik bitwy. Może on stać się siłą motywującą reorganizację układu sił, a przez to stworzyć okoliczność sprzyjającą lub zagrażającą [Zięba 2005, s. 14]. Syntezy myśli strategicznej dokonał historyk starożytnych Chin Sima Qian ( r. p.n.e.). W pracy Zapiski historyka zawarł pochwałę dla sztuki zmyślnych podstępów (strategii). Wybitny polityk Shang Yang ( r. p.n.e.) zwrócił uwagę, że zabezpieczenia przed konfliktami interesów i towarzyszącymi im walkami należy szukać w ścisłej organizacji społeczeństwa, która nie pozostawia swobody na realizację interesów prywatnych. Ani wielkość armii, ani uzbrojenie, ani talenty dowódców nie zastąpią w razie wojny dobrze zorganizowanego państwa. Shang Yang dopatrywał się podstaw potęgi państwa w ścisłych uregulowaniach prawno-instytucjonalnych oraz dobrym rządzeniu [Kuźniar 2006, s. 19]. Duże zasługi w rozwój myśli nad sztuką kierowania wniósł Chanakya (Cānakya Kautilya, r. p.n.e.), indyjski filozof i teoretyk wojny. Dzieło Arthashastra (Arthasāstra), które można przetłumaczyć na język polski jako Traktat o polityce, poświęcone jest tematyce autokratycznego kierowania królestwem 26. W traktacie tym, będącym indyjskim odpowiednikiem Sztuki wojny, Sun-Tzu, autor zawarł myśli dotyczące rządzenia. Można w nim przeczytać, że pojedyncze koło nie może się obracać. Tak samo rządzenie nie może obywać się bez pomocy. Przeto król winien wyznaczyć doradców i słuchać ich rady [Shamasastry 2009]. Traktat zawiera także reguły prowadzenia wojny: jej rozpoczęcie ma być dopuszczalne jedynie, gdy z analizy porównawczej obu stron wynika pewność zwycięstwa. Jego gwarantami są takie czynniki, jak mądrość, dobra rada, plan, silna i dobrze wyszkolona armia, walory moralne armii oraz ogólny potencjał. Francuski historyk strategii Gerard Chaliand (1990) jest zdania, że dzieło Arthashastra stanowi jeden z największych pomników myśli strategicznej i politycznej świata antycznego (por. [Kuźniar 2006, s. 19]). 26 Chanakya w Arthashastra pisze, że idealnego króla cechuje najwyższa jakość przywództwa, intelekt i energia życiowa (bitność, szybkość, zwinność), chęć i zdolność uczenia się, umiejętność słuchania innych i odrzucania fałszywych poglądów oraz prognozowania nadarzających się okazji. Do cech przywódcy zalicza pochodzenie z rodziny szlacheckiej, szczęście, intelekt, zręczność. Powinien być sprawiedliwy, zdecydowany, zdyscyplinowany, słuchać rad starszych oraz kierować się prawdą i okazywać wdzięczność tym, którzy mu pomagają. Chanakya zaleca królowi siedem strategii postępowania z przeciwnikiem: 1) Sanman (pojednanie, zjednywanie), 2) Danda (siła, gotowość obrony), 3) Dana (hojność szczodrość), 4) Bheda postrzeganie różnicy i identyczności, 5) Maya (nadprzyrodzona i iluzoryczna moc, silna wola), 6) Upeksha (zrównoważenie, doskonała bezstronność, rozważne (roztropne) ignorowanie wroga), 7) Indrajala (podstęp, ukrywanie siły wojskowej), [Shamasastry 2009].

15 Praktyka i wiedza z zakresu Podsumowanie Wiedza o zarządzaniu była gromadzona w piśmiennictwie, jak i przekazach ustnych przez myślicieli, filozofów, praktyków oraz ludzi, których doświadczenia były związane z instytucją państwa, armii i kościoła. Nauki, instrukcje, wskazówki dotyczące organizacji i zarządzania, a także morały zawarte w bajkach Ezopa (VI w. p.n.e.) i Fedrusa (I w. n.e.) w pewnym sensie można uznać za dyrektywy jednoosobowego kierowania urzędem czy gospodarstwem domowym. Dzięki umiejętności kierowania zespołem ludzkim powstały piramidy i inne wspaniałe budowle starożytności. Starożytne społeczeństwa charakteryzowały się wysokim stopniem sprawności aparatu administracyjnego, wojskowego i systemu pocztowego. Można również podać przykłady świetnych dowódców i zarządców, np. Temistokles, Aleksander Wielki, Dariusz I Wielki, Hannibal, Dioklecjan, Attila, Juliusz Cezar. Refleksje dotyczące zorganizowanego działania były kontynuowane przez myślicieli i filozofów średniowiecza i czasów nowożytnych, a także okresie od XVI do XIX w. przez ekonomistów, matematyków, praktyków i przemysłowców. Nie ulega wątpliwości, że również czasy starożytne dały solidne podstawy wykształcenia się (na przełomie XIX i XX w.) zarządzania jako samodzielnej dyscypliny naukowej. Literatura Arystoteles [1990], Kategorie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Arystoteles [2000], Dzieła wszystkie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, t. 5. Arystoteles [2009], Polityka, Edycja komputerowa: pl, mail;historian@zpl, MMIV 2004, Bator W. [2009], Egipska filozofia, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2005, ptta.pl/pef/pdf/e/egipskafilozofia.pdf, Bator W. [1993], Myśl starożytnego Egiptu, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków. Bielicki M. [1996], Zapominany świat Sumerów, PIW, Warszawa. Cabała P. [2007], Wprowadzenie do prakseologii. Przegląd zasad skutecznego działania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Columella L.I.M. [2009], De re rustica libri XII, Egipt i piramidy [2009], Hezjod [2009], Prace i dnie, Edycja komputerowa: pl, mail:historian@z.pl, MMIII, 2003, Higgins J.M. [1991], The Management Challenge: An Introduction to Management, Macmillan, New York.

16 208 History of CRM: From Ancient Clay Tablets, to on Demand Hosted CRM Solutions of Today [2009], Karaszewski R. [2001], TQM teoria i praktyka, Dom Organizatora, Toruń. Katon [2006], O gospodarstwie wiejskim, ZNIO, Wrocław. Kemp B.J. [2009], Starożytny Egipt, PIW, Warszawa. Kisielnicki J. [2008], Zarządzanie, PWE, Warszawa. Klimczyk-Bryk M. [2004], Sun Tzu, wygrywać bez walki, Manager, nr 7. Kodeks Hammurabiego [2009], Edycja komputerowa: ww.zrodla.historyczne.prv.pl mail:historian@z.pl MMIII, /kodeks+hammurabiego.pdf, Kożuch B. [2007], Nauka o organizacji, CeDrWu.pl Wydawnictwo Fachowe, Warszawa. Ksenofont [1857], Ekonomik, przekł. A. Bronikowski, Nakładem Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań. Kuckenburg M. [2006], Pierwsze słowo, PIW, Warszawa. Kuźniar R. [2006], Polityka i siła. Studia strategiczne zarys problematyki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Lao Tse [2009], Dao De Jing, pdf, Lao Tsy [2002], Wielka księga Tao w przekładzie ze starochińskiego, tłum. J. Zawadzki, Lichtheim M. [2009], Ancient Egyptian Literature A Book of Readings, vol. I: The Old and Middle Kingdoms, The University of California Press, Berkeley humanistictexts.org/ptahhotep.htm, Łukasiński W. [2007], Postrzeganie jakości w europejskim, amerykańskim i japońskim podejściu do zarządzania jakością, Zarządzanie Jakością, nr 1. Marchewka G. [2006], Lao-Tzu Zarządzanie przez jakość, research/2006/ /zarz_jakosc_zasada2.pdf, Mikołajczyk Z. [1977], Techniki organizatorskie, PWN, Warszawa. Obłój K. [1998], Strategia organizacji, PWE, Warszawa. Osigweh C.A.B. [1985], Professional Management: An Evolutionary Perspective, Kendall/Hunt, Dubuque. Pawlak Z., Smoleń A. [2008], Organizacja firmy. Projektowanie, budowa, usprawnianie, Poltext, Warszawa. Piech K. [2009], Wprowadzenie do heurystyki, kzif-heurystyka.pdf, Platon [2009], Państwo, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty. Platon [1961], Prawa, PWN, Warszawa. Platon [2004], Symposium, tłum. B. Jowett, Internet Classics Archive, Wydawnictwo ebooks@adelaide, Platon [2002], Timaios Kritias, przeł. Władysław Witwicki, Wydawnictwo Antyk, Kęty. Pindur W., Rogers, S., Kim P.S. [1995], The History of Management: A Global Perspective, Journal of Management History, vol. 1. Pszczołowski T. [1976], Zasady sprawnego działania, Wiedza Powszechna, Warszawa. Rachet G. [2006a], Słownik cywilizacji egipskiej, Książnica, Katowice. Rachet G. [2006b], Słownik cywilizacji greckiej, Książnica, Katowice. Rachunkowość fabryki włókienniczej sprzed 4000 lat [1994], Rachunkowość, nr 5 (523). Sienkiewicz P. [1986], Ethos, pathos, logos, Życie Gospodarcze, nr 54

17 Praktyka i wiedza z zakresu 209 Shamasastry R. [2009], Kautilya s Arthashastra, Skrzydlewski P. [2005], Dyktatura, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl/pef/pdf/d/dyktatura.pdf, Sołtysiak A. [1999], Sumeryjska ordynacja podatkowa, pl/ar/ar pdf, Stabryła A. [2006], Zarządzanie projektami ekonomicznymi i organizacyjnymi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Suszczyńska J. [2008], Główne szkoły i prądy umysłowe powstały w VI i V wieku p.n.e., /starozytnosc_filozofia.pdf, Tajemnice piramid [2009], red. A. Cerinotti, Bellona, Warszawa. Teoria rachunkowości w zarysie [2005], red. M. Dobija, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków. Wajda A. [2003], Podstawy nauki o zarządzaniu organizacjami, Difin, Warszawa. Warron T.M. [2009], Rerum rusticarum de agri cultura, varro.html, Winniczuk L. [2008], Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa. Żbikowski T. [1975], Konfucjusz [w:] Od Mojżesza do Mahometa, red. W. Tyloch, Wydawnictwo Iskry, Warszawa. Zecchini V. [2008], Atlantyda. Tajemnica zaginionych kontynentów, Bellona, Warszawa. Zięba M.S. [2005], Chińska filozofia, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl/pef/pdf/c/chinskafilozofia.pdf, Zymonik Z. [2002], Koszty jakości w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław. Zymonik Z. [2009], Ewolucja problematyki jakości, /Ewolucja%20problematyki%20jakosci.doc, The Practice and Knowledge of Management in Antiquity Historical research on the origins and development of management is rare. There is a particular paucity of thorough analyses on practice and thought in the pre-scientific period of management, which has been done on the basis of written, printed and archaeological sources. Research results from archaeology, cultural anthropology, economic history, and the history of economic thought are used all too infrequently in the history of management studies. The article seeks to show, in chronological fashion from the dawn of ancient civilisations to the fall of the Roman Empire in 476, the first reflections on managerial sciences using in modern day terminology including work organisation, management, leadership, motivation, strategy, action, quality, accounting, state administration and social organisations. Practical accomplishments in realising management directives are also presented.