ŻYWNOŚĆ FUNKCJONALNA

Transkrypt

1 ŻYWNOŚĆ FUNKCJONALNA Zdzisława Libudzisz Instytut Technologii Fermentacji i Mikrobiologii Wydział Biotechnologii i Nauk o Żywności Politechnika Łódzka Niech żywność będzie twoim lekiem, a lek twoją żywnością. Jak może zrozumieć choroby człowieka ten, kto nie bierze pod uwagę tej zasady i ignoruje ją? Hipokrates z Kos, BC

2 Termin żywność funkcjonalna pojawił się po raz pierwszy w Japonii w 1984 roku. W 1991 roku ustanowiono przepisy prawne i specjalną procedurę umożliwiającą przyznawanie produktom statusu żywności funkcjonalnej FOSHU (Foods for Specified Health Use) Żywność FOSHU jest normalną żywnością, z której usunięto szkodliwe składniki (np. alergeny), bądź wzbogacono w substancje aktywne fizjologicznie, tak aby otrzymać produkt posiadający odpowiednią wartość odżywczą i podnoszący kondycję człowieka. Jest to żywność podobna wyglądem do żywności tradycyjnej i przeznaczona do konsumpcji jako część normalnej diety.

3 W Europie (UE) W 1996 roku rozpoczęto program badawczy FUFOSE (Functional Food Science in Europe), finansowany przez Komisję Europejską W dokumencie końcowym FUFOSE z 1999 roku ustalono: Żywność może być uznana za funkcjonalną, jeśli udowodniono jej korzystny wpływ na jedną lub więcej funkcji organizmu ponad efekt odżywczy, który to wpływ polega na poprawie stanu zdrowia oraz samopoczucia i/lub zmniejszaniu ryzyka chorób. Żywność funkcjonalna musi przypominać postacią żywność konwencjonalną i wykazywać korzystne oddziaływanie w ilościach, które oczekuje się, że będą normalnie spożywane z dietą - nie są to tabletki ani kapsułki, ale część składowa prawidłowej diety. Podwyższona jakość zdrowotna tej żywności wynika głównie z obecności w jej składzie substancji bioaktywnych, stymulujących pożądany przebieg przemian metabolicznych oraz z optymalnej fizjologicznie proporcji poszczególnych składników. Żywność funkcjonalna jest przeznaczona do ogólnego spożycia jako część codziennej diety. Korzystne oddziaływanie zdrowotne tej żywności powinno być udokumentowane badaniami klinicznymi prowadzonymi na ludziach, do diety których włączono badany produkt spożywczy. Badania te powinny być prowadzone przez niezależne ośrodki naukowe, obejmować odpowiednio dużą grupę ludzi i trwać wystarczająco długo, by zapewnić obiektywne i stabilne rezultaty. Tylko naukowe potwierdzenie właściwości prozdrowotnych upoważnia do uznania danego produktu za żywność funkcjonalną.

4 Żywność funkcjonalna Modulacja odpowiednich docelowych funkcji organów Poprawa procesów metabolicznych lub fizjologicznych Obniżenie ryzyka procesów patologicznych Zalecenie we wzmacnianiu funkcji organizmu Zalecenie w obniżeniu ryzyka chorób Socha J., 2005

5 Sposób wytwarzania żywności funkcjonalnej Dodatek do powszechnie spożywanych produktów, substancji aktywnych biologicznie, np. witamin, związków mineralnych Projektowanie nowego składu chemicznego produktów spożywczych, np. margaryn zawierających stanole i sterole roślinne, hamujące wchłanianie cholesterolu z przewodu pokarmowego Produkcja preparatów zawierających biologicznie aktywne substancje otrzymane z naturalnych surowców roślinnych i zwierzęcych, np. wyciągi olejowe z nasion grejfruita czerwonego, ekstrakty z wytłoków czerwonych winogron i dodatek ich do żywności Wykorzystanie probiotyków jako dodatków do różnego rodzaju żywności, np. produktów mlecznych, soków warzywnych i owocowych, wyrobów czekoladowych, chipsów Dodatek do żywności substancji prebiotycznych stymulujących rozwój w przewodzie pokarmowym probiotyków Obniżenie wartości energetycznej żywności poprzez ograniczenie zawartości tłuszczów i sacharozy lub ich zastąpienie substancjami wywołującymi podobne wrażenia sensoryczne (np. słodziki) i uczucie sytości (np. inuliną), a które nie są trawione i wchłaniane w jelicie.

6 Przyczyny ekspansji żywności funkcjonalnej Starzenie się społeczeństw, wzrost kosztów opieki medycznej i społecznej Wzrost częstości występowania schorzeń chronicznych związanych z żywieniem Rozwój wiedzy dotyczącej biologicznie aktywnych, tzw. nieodżywczych składników żywności i ich fizjologicznego oddziaływania na organizm człowieka Wzrost siły nabywczej konsumentów w krajach rozwiniętych/rozwijających się Rozwój technik i technologii przetwórstwa surowców spożywczych Dostępność nowych bioaktywnych składników żywności (nutraceutyków) Sytuacja przemysłu żywnościowego w rozwiniętych krajach: wobec ograniczenia wzrostu popytu na żywność, przemysł poszukuje i stara się lansować nowe typy żywności, które mogłyby przyczynić się do zwiększenia asortymentów i ilości produktów na rynku oraz przyczynić się do zwiększenia dochodów producentów.

7 Starzenie się społeczeństw EU % 80% 60% wiek 11.8 > % % (RTD info, 49, May, 2006)

8 Wpływ niewłaściwej diety na powstawanie chorób cywilizacyjnych Choroba Wpływ diety (%) Choroby serca > 30 Nowotwory > 35 Zaparcia > 70 Otyłość > 50 Cukrzyca typu 2 > 25 Próchnica > 30 Do 2020 roku choroby cywilizacyjne w krajach rozwiniętych będą stanowiły przyczynę 2/3 wszystkich zgonów w populacji, z czego 71% to choroby sercowo-naczyniowe, 75% udar, a 70% cukrzyca. Liczba osób z Finn Holm, Food Group Denmark, 2003 cukrzycą wzrośnie 2,5 razy, tj. do 228 milionów w roku % wszystkich chorób pojawi się w krajach wysoko rozwiniętych. alactivity/publications/trs916 /en/).

9 Bioaktywne składniki żywności, których korzystne właściwości zdrowotne zostały uznane: błonnik pokarmowy, oligosacharydy, poliole - alkohole wielowodorotlenowe, aminokwasy, peptydy, białka, Topinambur inulina wielonienasycone kwasy tłuszczowe, witaminy i składniki mineralne, cholina i lecytyna, stanole i sterole roślinne, probiotyki, prebiotyki, synbiotyki, substancje fitochemiczne. Bifidobacterium Błonnik pokarmowy

10 Przykłady żywności funkcjonalnej Produkt Korzyści Mleczne produkty fermentowane i jogurty z żywymi kulturami bakterii probiotycznych Poprawiają pracę układu pokarmowego, immunostymulacja Margaryna, jogurt, ser topiony Roślinne sterole i stanole obniżają poziom cholesterolu i zmniejszają ryzyko chorób serca Jajka wzbogacone kwasami omega jajka na tydzień dostarczają takiej ilości kwasów omega-3, która jest zalecana aby zmniejszyć ryzyko chorób serca Płatki śniadaniowe Dodatek kwasu foliowego pomaga zmniejszyć ryzyko urodzeń noworodków z wadami cewy nerwowej Chleb, batony muesli Dodatek izoflawonów obniża ryzyko zachorowania na raka piersi i prostaty, choroby serca i osteoporozę

11 Rynek (raport konferencji JHNFA, 2003) Przeznaczenie produktu Rynek żywności funkcjonalnej (sprzedaż w bilionach jenów) Produkty do ochrony zębów Składniki mineralne Cukrzyca Nadciśnienie krwi Otyłość Cholesterol Schorzenia GI: Oligosacharydy Błonnik pokarmowy Bakterie probiotyczne JHNFA Japan Health Food & Nutrition Food Association

12 Projekty badawcze nt. żywności funkcjonalnej finansowane w programach UE Przedmiot badań Liczba projektów Alergia Antyoksydanty Celiakia CLA (Conjugated linoleic acid) Fitosteron Flawonoidy Glukan LAB, probiotyki, prebiotyki Mikroflora jelitowa Nutraceutyki Oleje jadalne Witaminy Owoce morza Inne (czosnek, cynk, enzymy, peptydy, wołowina, ziarno, karotenoidy, kofeina, łubin, osteoporoza, otyłość, owoce)

13 Co to są probiotyki? Live microorganisms which when administered in adequate amounts confer a health benefit on the host Report of a Joint FAO/WHO Expert Consultation on Evaluation of Health and Nutritional Properties of Probiotics in Food Including Powder Milk with Live Lactic Acid Bacteria. Córdoba, Argentina, 1-4 October (

14 Eli Metchnikoff -laureat nagrody Nobla, 1908 rok Zoolog i mikrobiolog, laureat Nagrody Nobla z medycyny za prace nad odpornością (wraz z Paulem Ehrlichem). W latach był profesorem zoologii i anatomii porównawczej na uniwersytecie w Odessie, kierował także stacją bakteriologiczną. Od 1887 prowadził badania na zaproszenie Luisa Pasteura w paryskim Instytucie Pasteura (w 1904 roku został zastępcą dyrektora) Podnieść opór komórek szlachetnych i przeobrazić roślinność kanału pokarmowego na florę kulturalną oto środki dające się zastosować, aby uczynić starość bardziej fizjologiczną, niż jest dzisiaj, i prawdopodobnie, aby przedłużyć życie ludzkie. Przedłużenie życia: zarysy optymistyczne, 1907 (z francuskiego tłumaczył F.Wermiński, wyd. Biblioteka Naukowa, Warszawa, 1907, s.260).

15 Drugi koniec Świata dr Minoru Shirota Mikrobiolog, Uniwersytet Medyczny w Kyoto, Japonia. Wyizolował szczep Lactobacillus casei (nazwany później szczepem shirota). Kryterium izolacji była aktywność antagonistyczna w stosunku do mikroflory chorobotwórczej człowieka. Wierzył, że spożycie tych bakterii będzie zapobiegało infekcjom jelitowym i śmierci ludzi, a szczególnie dzieci Lactobacillus casei shirota W 1935 roku napój o nazwie Yakult z dodatkiem bakterii Lactobacillus casei shirota został wprowadzony na rynek w Japonii.

16 Era antybiotyków Sir Aleksander Flaming ( ), (Laureat Nagrody Nobla, 1945) Plakat z II Wojny Światowej Nadmierne stosowanie antybiotyków - efekty uboczne Antybiotykooporne szczepy Zanieczyszczenia środowiska Zmiany w ekosystemach I wiele innych problemów... Nowy antybiotyk: USD, czas trwałości rynkowej około 2 lata

17 Nowa era probiotyków The discovery of LGG (Lactobacillus rhamnosus szczep GG) was based on a calculated strategy of considering the characteristics of an ideal probiotic strain and then asking Nature to provide it within the diversity of the microbial world. S.L.Gorbach, Nutr Today Suppl, 31, 2S-4S, 1996 Prof. Sherwood L. Gorbach Tufts Univ. School of Medicine Boston, USA LGG kolonie na pożywce stałej obraz mikroskopowy Do roku publikacje, 2 doktoraty, 10% rynku probiotycznego US bilion W de Vos, 9th Symp. LAB, 2008

18 Mikroorganizmy a człowiek Narząd Liczba mikroorganizmów Skóra 106 /cm2 Jama ustna /ml Żołądek 104 /ml Dwunastnica 103 /ml Jelito czcze /g Jelito kręte /g Jelito grube /g Pochwa /ml

19 około 400 m2 Powierzchnia nabłonka jelitowego = rozmiar kortu tenisowego Mikroflora jelitowa system ekologiczny Około 1014, czyli 10 razy więcej bakterii niż liczba komórek tworzących nasze ciało (1013). Około 1500 gatunków. Liczne szczepy w obrębie gatunków. Jeden z najliczniejszych i najbardziej zróżnicowanych gatunkowo ekosystemów na Ziemi. Dominują beztlenowe bakterie. Gatunki bakterii jelitowych należą do 8 z 25 znanych Działów (Phylum), głównie do Firmicutes (gram+ o niskiej zawartość GC) %, Bacteroidetes i Actinobacteria (o wysokiej zawartości GC) %, oraz do gram- Proteobacteria (γ) %. Około 40-80% stanowią mikroorganizmy niehodowlane. Są to głównie mikroorganizmy zmienne, występujące w różnej liczebności, zależnie od człowieka. Około kg bakterii. W każdym człowieku znajduje się więcej bakterii niż kiedykolwiek ludzi zamieszkiwało ziemię. Łączna pula genów bakteryjnych jest około 100 krotnie większa niż genomu człowieka. Ciągła wymiana ze środowiskiem. Nieustająca Wojna i Pokój w naszych jelitach

20 Główne funkcje mikroorganizmów jelitowych Metaboliczne Rozkład i fermentacja niestrawionych resztek pokarmowych, magazynowanie energii w formie krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (octan, propionian, maślan). Maślan stanowi główne źródło energii (około 70%) dla kolonocytów (dzienna produkcja SCFA wynosi około 400 mmol), produkcja niektórych witamin z grupy B i witaminy K. Troficzne Utrzymanie ciągłości nabłonka jelitowego i zapewnienie homeostazy systemu immunologicznego. Około 60-70% komórek układu immunologicznego znajduje się w nabłonku jelitowym. Ochronne Ochrona przed patogenami, które dostały się do jelit. Jest wynikiem hamowania ich rozwoju przez kwas mlekowy, SCFA, nadtlenek wodoru, bakteriocyny i jest też wynikiem konkurencji o składniki pokarmowe oraz miejsca zasiedlania. Korzystne Szkodliwe L.casei, L.acidophilus, Bif.bifidum, Bif.animalis Patogenne i toksynotwórcze Bakterie jelitowe (barwione DAPI)

21 Zespół mikroorganizmów jelitowych człowieka Zmienny zespół mikroorganizmów jelitowych (ok. 70%) Styl życia Genotyp Stabilny zespół mikrorganizmów jelitowych (ok. 30%) Choroby Środowisko Podstawowy (uniwersalny) zespół mikroorganizmów obecny u większości ludzi. Fizjologia Układ immunologiczny Mikroorganizmy przejściowe, np. z pokarmu Zmienny zespół mikroorganizmów, zależny od sposobu żywienia, wieku, stanu zdrowia, warunków środowiska, spożywanych leków i wielu innych czynników. (Turnbaugh i wsp., 2007).

22 Mikroflora jelitowa (Dr Jekyll and Mr Hyde) Złe 12 Bacteroides Dobre Clostridium Bifidobacterium Eubacterium Eubacterium Lactobacillus Ziarniaki beztlenowe Patogenne, toksynotwórcze Enzymy fekalne, synteza karcynogenów Produkcja H2S Gazowanie S-redukujące Escherichia coli Enterobakterie Staphylococcus Vibrionaceae Ps. aeruginosa 2 Immunomodulacja Oporność kolonizacyjna Trawienie i absorbcja Synteza witamin Log jtk/g

23

24 Droga do sukcesu Brak działania ubocznego Udokumentowane działanie probiotyczne badania kliniczne Przydatność technologiczna Antagonizm w stosunku do mikroorganizmów chorobotwórczych Odporność na niskie ph i sole żółci Bezpieczeństwo stosowania Szczep, gatunek, pochodzenie, dokładna identyfikacja

25 Probiotyki są różne Różne rodzaje Lactobacillus Bifidobacterium Różne gatunki w danym rodzaju Lactobacillus casei Lactobacillus rhamnosus Lactobacillus acidophilus Różne szczepy w obrębie gatunku Lactobacillus casei shirota Lactobacillus casei DN Lactobacillus acidophilus NCFM Lactobacillus acidophilus La1 s u p u l Pies zaprzęgowy C is n a. s i r li ia m a f Pies obronny Pies myśliwski Właściwości probiotyczne są specyficzną cechą szczepu. Nie wszystkie szczepy probiotyczne wywołują takie same efekty zdrowotne! Konieczne jest dokumentowanie specyficznych właściwości każdego szczepu!

26 Komercyjne szczepy probiotyczne ( Lactobacillus acidophilus NCFM (Danisco Inc.), R0052, (Institut Rosell), LA5 (Chr. Hansen), LB (Lacteol Lab.) Lactobacillus casei DN (Defensis) (Danone), Shirota (Yakult) Lactobacillus fermentum VRI003 (Probiomics) Lactobacillus johnsonii Lj-1, (Nestle) Lactobacillus paracasei CRL 431 (Chr. Hansen), F19 (Medipharm) Lactobacillus plantarum 299V (Probi AB) Lactobacillus reuteri ATCC (Biogaia), RC-14 (Chr.Hansen) Lactobacillus rhamnosus GG (Valio Dairy), R0011 (Institut Rosell), GR-1 (Chr.Hansen), 271 (Probi AB), LB21 (Essum AB), HN001 (Danisco) Lactobacillus salivarius UCC118 (University College, Cork) Bifidobacterium animalis (lactis) Bb-12 (Nestle, Chr. Hansen), HN019 (Danisco), DN (Danone) Bifidobacterium breve Yakult (Yakult) Bifidobacterium infantis (Procter & Gamble) Bifidobacterium longum BB536 (Morinaga Milk Industry Co. Ltd.) Lactococcus lactis L1A (Essum AB) Saccharomyces cerevisiae (boulardii) (Biocodex) (2009)

27 Dokumentowane efekty zdrowotne (zależne od szczepu) Korzystna modyfikacja składu mikroflory jelitowej Hamowanie wzrostu i translokacji patogenów. Redukcja ryzyka infekcji patogenami jelitowymi (Salmonella, Shigella) Poprawa trawienia laktozy, zmniejszenie objawów nietolerancji laktozy Detoksyfikacja karcynogenów Zmniejszenie ryzyka otyłości Probiotyk Ochrona przed nowotworami jelita grubego Obniżenie poziomu cholesterolu Obniżenie aktywności enzymów fekalnych Wzrost przyswajalności składników pokarmowych, zwiększenie absorpcji składników mineralnych Aktywacja specyficznej i niespecyficznej odpowiedzi immunologicznej Zapobieganie zaparciom Skrócenie czasu trwania biegunek rotawirusowych (i innej etiologii)

28 Yakult: probiotics may boost brain health Probiotics pioneer Yakult says preliminary research indicates the interrelationship of the nervous systems of the gut and the brain could confer cognitive benefits when probiotics are consumed. Speaking at a one-day seminar about Functional Foods for the 50+ Market, Netherlands-based Yakult science manager, Dr Jia Zhao, said at least one UK study highlighted how probiotic consumption could benefit those with autism. Small brain, big brain An upcoming area is mental health, Dr Zhao told NutraIngredients.com after making her presentation on gut health for over-50s. The brain is not beyond the reach of probiotics. The gut is the small brain as it is called from a neurology point of view. This is an area for probiotics and functional foods to explore. By Shane Starling in Amsterdam, 27-Feb-2009

29 Breaking News on Supplements & Nutrition - Europe Chr Hansen launches probiotic satiety program Danish probiotics supplier, Chr Hansen, is investigating the satiety potential of a version of the probiotic strain, Lactobacillus casei, under a new programme called ProSat. By Shane Starling, 28-Apr-2009

30 Breaking News on Supplements & Nutrition - Europe Probiotics may help women regain their figures after pregnancy Probiotic supplements during the first trimester of pregnancy may help women lose weight after the infant s birth, say new findings presented today at the European Congress on Obesity. Finnish researchers report that supplements containing Lactobacillus and Bifidobacterium were associated with less central obesity, defined as a body mass index (BMI) of 30 or more or a waist circumference over 80 centimetres (European Congress on Obesity, 7 May 2009, Kirsi Laitinen et al.). By Stephen Daniells, 07-May-2009

31 Probiotics may reduce eczema risk by 60 per cent Daily supplements of a multi-bacterial strain food may reduce the risk of eczema by 58 percent during the first three months of life, according to a new study from The Netherlands. Beyond the age of three, however, no differences in the incidence or severity of eczema were recorded between the intervention and placebo groups, according to results of a double-blind, randomized placebocontrolled trial with mothers and subsequently their babies with a family history of allergic disease. The effects of selected probiotic strains on the development of eczema (the PandA study) L. Niers, R. Martín, G. Rijkers, F. Sengers, H. Timmerman, N. van Uden, H. Smidt, J. Kimpen, M. Hoekstra, Allergy, Published online ahead of print, doi: /j x By Stephen Daniells, 15-May-2009

32 Produkty probiotyczne Preparaty farmaceutyczne liofilizaty o gęstości bakterii probiotycznych około 1010 komórek/g. Nieraz kapsułkowane w osłonkach rozpuszczających się w jelitach. Odżywki dla dzieci (mleka w proszku) z dodatkiem liofilizowanych bakterii do gęstości około 107 komórek/g.

33 Produkty probiotyczne Produkty mleczarskie, takie jak jogurty, kefiry, sery twarogowe, sery dojrzewające (żółte) fermentowane z udziałem szczepów probiotyczych. Około 2-5x1010 komórek/100 gramową porcję. Lody i mrożone desery. Dodatek bakterii probiotycznych około 107 komórek/g.

34 Produkty probiotyczne Galaretki (cukierki) z dodatkiem jogurtów zawierających bakterie probiotyczne o gęstości około 109 komórek/100 g. Soki owocowe z dodatkiem bakterii probiotycznych do końcowej gęstości około bakterii/100 ml. (CocoBiotic fermentowany z Lactobacillus acidophilus; Lactobacillus delbreuckii; Saccharomyces cerevisiae boulardii) Czekolady i wyroby czekoladowe z dodatkiem liofilizowanych bakterii probiotycznych o gęstości około 107 komórek/g.

35 Produkty probiotyczne Gumy do żucia z dodatkiem liofilizowanych bakterii o gęstości około 107/porcję. BioGaia redukuje liczbę bakterii odpowiedzialnych za choroby dziąseł i psucie zębów. Bakterie probiotyczne w kapslach do butelek typu PET (bakterie uwalniają się do napoju podczas otwierania butelki). Liofilizaty bakterii probiotycznych napylane na chipsy (np. jabłkowe), słomki do picia napojów (LifeTop Straw), itp. Probiotyczne patyczki przygotowane ze sprasowanych bakterii probiotycznych (Probiotic sticks - Lactobacillus acidophilus Rossell-52 and Bifidobacterium longum Rossell-175 z dodatkiem aromatu owocowego - śliwkowego).

36 Żywność probiotyczna znakowanie produktów Dyrektywa EC 1924/2006, która weszła w życie w lipcu 2007, mówi, że dla każdego produktu o tzw. health or nutritional benefits muszą być przedstawione dowody naukowe dokumentujące takie właściwości (zgodnie z określeniami zaakceptowanymi przez Komisję Europejską). Zawartość jaki szczep probiotyczny znajduje się w produkcie rodzaj, gatunek, symbol szczepu. Nomenklatura bakterii musi być zgodna z aktualnie obowiązującymi nazwami mikroorganizmów. Aktualne nazewnictwo bakterii jest publikowane w: List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature ( lub Validation List, publikowane w International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology Minimalna liczba żywych bakterii do końca okresu trwałości produktu Sugerowana porcja dzienna produktu Korzyści zdrowotne spożywania danego produktu probiotycznego Warunki przechowywania produktu Kontakt z producentem

37 Probiotics market set to hit 120m by 2013, report says Europejski rynek żywności probiotycznej zostanie co najmniej podwojony do roku 2013 (z 45.4 miliona Euro w 2006 roku do milionów Euro w 2013 roku). Rynek Europy Wschodniej zaczyna dopiero rozwijać się. Produkty probiotyczne (głównie o działaniu profilaktycznym) dla małych dzieci są na pierwszym miejscu, zarówno pod względem ilości jak i różnorodności. 6/9/2007

38 Tak czy nie? Od starożytnych czasów istniała świadomość zależności zdrowia człowieka od racjonalnego odżywiania. Dotychczas jednak zwracano głównie uwagę na występowanie poszczególnych składników w diecie, które, dostarczane w odpowiednich, ilościach zgodnych z zapotrzebowaniem, zapewniały prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Nowe podejście polega na przypisaniu żywności szczególnej roli prozdrowotnej. Żywność funkcjonalna, dodatkowo wzbogacona aktywnymi składnikami stosowanymi w żywieniu, staje się ogniwem pośrednim między żywnością a lekiem. Są to więc specjalnie spreparowane produkty spożywcze, które wykazują korzystny, udokumentowany wpływ na zdrowie. W zależności od rodzaju składników, wzbogacających produkt spożywczy, uzyskuje się różne efekty prozdrowotne, m.in. także immunostymulujace i antymiażdżycowe. Tak! Żywność wzbogacona a zdrowie człowieka prof. dr hab. Andrzej Tokarz, Wydział Farmaceutyczny AM w Warszawie

39