Odpowiedzialność przestrzeń lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, biznesu i polityki

Transkrypt

1 Odpowiedzialność przestrzeń lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, biznesu i polityki 1

2 RECENZENT: dr hab. Andrzej Słaboń, prof. UEK REDAKCJA NAUKOWA: Robert Geisler REDAKCJA E-BOOK: Michał Wanke SKŁAD I PROJEKT GRAFICZNY: Katarzyna Mular KOREKTA: Jagoda Hlawacz WYDAWCA: Instytut Socjologii Uniwersytet Opolski ul. Katowicka 89, Opole tel socjologia@uni.opole.pl Publikacja współfinansowana przez Polskie Towarzystwo Socjologiczne AUTORSKIE PRAWA OSOBISTE: Robert Geisler Anna Karwińska Wojciech Goleński Arkadiusz Peisert Łukasz Wołyniec Daria Murawska ks. Wojciech Sadłoń Andrzej Klimczuk Magdalena Klimczuk-Kochańska Małgorzata Rzeszutko-Piotrowska Katarzyna Mular Zezwala się na korzystanie z książki Opowiedzialność przestrzeń lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, biznesu i polityki na warunkach licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0 (znanej również jako CC-BY-SA), dostępnej pod adresem l ub innej wersji językowej tej licencji lub którejkolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. 2

3 ROBERT GEISLER Wprowadzenie 4 I ANNA KARWIŃSKA Współodpowiedzialność za miasto 8 II WOJCIECH GOLEŃSKI Rola odpowiedzialności obywatelskiej w modelu aktywnej polityki społecznej 29 III ŁUKASZ WOŁYNIEC Podmiotowość jako wyraz odpowiedzialności społeczności za swój los. Wybrane przykłady z województwa podlaskiego 46 IV ARKADIUSZ PEISERT Partycypacja obywatelska jako przejaw odpowiedzialności za dobro wspólne. Zróżnicowanie strukturalne i regionalne 62 V KS. WOJCIECH SADŁOŃ Odpowiedzialność jako element religijnego kapitału społecznego w społecznościach lokalnych w Polsce 76 VI DARIA MURAWSKA Społeczna odpowiedzialność biznesu nowa jakość we współpracy organizacji pozarządowych z firmami 93 VII VIII 3 MAGDALENA KLIMCZUK-KOCHAŃSKA, ANDRZEJ KLIMCZUK Outplacement odpowiedzialne zwolnienia pracownicze w kontekście rozwoju regionalnego MAŁGORZATA RZESZUTKO-PIOTROWSKA Miejsce uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych w katalogu źródeł prawa międzynarodowego

4 29 II

5 WOJCIECH GOLEŃSKI UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KATOWICACH Rola odpowiedzialności obywatelskiej w modelu aktywnej polityki społecznej W s t ę p Kryzys finansowy datowany od 2007 roku raz jeszcze uświadomił politykom społecznym potrzebę zredefiniowania wizji tego, jaką rolę powinno odgrywać państwo oraz poszczególni aktorzy społeczni w kształtowaniu ogólnospołecznego dobrobytu. Polityka społeczna, będąca bardziej lub mniej ściśle kojarzona z tradycyjnym modelem welfare state, stanowi bez wątpienia nieodpowiednią strategię na czas kryzysu. Ściśle państwowa, w znacznej mierze scentralizowana polityka społeczna, choć teoretycznie zastąpiona działaniami samorządów, w wielu swoich założeniach nie należy w Polsce bynajmniej do przeszłości. Jest to polityka ciągle jeszcze oparta na świadczeniach pieniężnych, co w warunkach kryzysu generuje ogromne obciążenie fiskalne. Na poziomie mikro rodzi to cedowanie osobistej odpowiedzialności na instytucje administracji publicznej (pomoc społeczna, służby zatrudnienia). Pomimo zakorzeniania takich instytucji w środowiskach lokalnych, dyskusyjnym jest twierdzenie, że stanowią one element polityki społecznej opartej na zasadzie pomocniczości. 30 Zmiana sposobu postrzegania odpowiedzialności za swój los przez odbiorców świadczeń jest istotnym elementem aktywnej polityki społecznej (APS). Odpowiedzialność obywatelska oznacza tu swoistą partycypację, która w przypadku zaistnienia ryzyka socjalnego wymusza przyjęcie aktywistycznego światopoglądu. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie obywatelskości modelu APS poprzez ukazanie związków tak pojmowanej polityki publicznej z koncepcjami, które stanowią z jednej strony emanację obywatelskiego zaangażowania, a z drugiej wielosektorowości i współdziałania aktorów społecznych. Koncepcje takie jak Europejski Model Społeczny, workfare state, flexicurity oraz governance mogą bezpośrednio lub pośrednio odwoływać się do modelu APS. Stanowią jego elementy konstytutywne lub są w znacznej części tożsame ze wskazaną polityką. Analiza powyższych koncepcji w założeniu powinna ukazać znaczenie odpowiedzialności obywatelskiej we wskazanym modelu.

6 1 Aktywna polityka społeczna podstawowe założenia koncepcji 31 1 Rodzimi badacze nie są zgodni, co do nazwy oraz formy orientacji aktywizacyjnej w polityce społecznej. Przyjęta w niniejszej rozprawie nazwa aktywna polityka społeczna jest traktowana jako tożsama z pojęciem polityki aktywizacji czy też aktywizującej polityki społecznej. Pierwszym z wymienionych terminów posługują się m.in. tacy autorzy jak: M. Rymsza, T. Kaźmierczak, R. Szarfenberg, M. Grewiński. Termin polityka aktywizacji używają m.in. A. Karwacki, H. Kaszyński, K. Piątek, a ostatnie z wymienionych określeń: J. Orczyk, M. Żukowski. Uzasadnieniem dla przyjęcia w tym miejscu nazwy aktywna polityka społeczna jest fakt, że termin ten upowszechnił się w publicznych dokumentach wprowadzających założenia orientacji aktywizujących w polskiej polityce społecznej jako sferze praktyki (Zob. MPS 2005). Co się tyczy formy orientacji aktywizującej, to spór toczy się głównie w obszarze zagadnienia, czy APS można, czy też nie, kojarzyć z anglosaską koncepcją workfare. Wyczerpujące zestawienie w tej materii poczynił A. Karwacki (2010) oraz R. Szarfenberg (2010).... Analiza twierdzeń konstytuujących założenia aktywnej polityki społecznej może zawierać się w idei traktującej, że wszystkie świadczenia i przywileje socjalne, które są typowe dla tradycyjnego państwa opiekuńczego, nie przystają do dzisiejszych warunków społeczno-gospodarczych, powodując jedynie powiększanie problemu bezrobocia i roszczeniowości odbiorców świadczeń i przywilejów (Szarfenberg 2006, 2-3). Zamiast stosowania instrumentów fiskalnych (świadczenia socjalne, zasiłki) w próbach zapewnienia ogólnospołecznego dobrobytu należy zatem stwarzać świadczeniobiorcom możliwości zatrudnienia lub quasi zatrudnienia. 1 Świadczenia osłonowe stosowane w większości rozwiniętych państw europejskich nie gwarantują wyjścia z pułapki bezrobocia odbiorców wsparcia. Nie niwelują także innych skutków bezrobocia endemicznego i idącego za nim wykluczenia społecznego (Gazon 2008). Poniżej zostały przedstawione założenia koncepcji APS zsyntetyzowane przez rodzimych badaczy. Są to przede wszystkim: (1) przyjęcie orientacji skoncentrowanej na usługach aktywizujących beneficjentów kosztem świadczeń osłonowych; (2) integracja instytucji pomocy społecznej oraz publicznych służb zatrudnienia; (3) indywidualizacja usług, dostosowanie ich do możliwości i ograniczeń odbiorców; (4) wprowadzenie środowiskowej metody pracy socjalnej jako elementu aktywizacji jednostek i całych społeczności w środowisku lokalnym; (5) akcentowanie znaczenia roli organizacji pozarządowych i ich współpracy

7 z administracją publiczną przy realizacji usług społecznych z wykorzystaniem środków publicznych; (6) podkreślenie wzrostu znaczenia mechanizmów konkurencji w zakresie wyboru usługodawców przez płatników (administracja) i beneficjentów; (7) powrót do idei łączenia prawa do wsparcia socjalnego z obowiązkiem pracy (Karwacki, Rymsza 2011, 29-30). Wydaje się, że idea odpowiedzialności obywatelskiej ściśle związana z zestawem praw i obowiązków, które charakteryzują właściwie funkcjonujące społeczeństwo cywilne, w największym stopniu odwołuje się do ostatniego z przedstawionych założeń APS. Jednakże integracja jednostek samorządu terytorialnego (służby zatrudnienia i pomoc społeczna), osadzenie wsparcia socjalnego w środowisku lokalnym (środowiskowa metoda pracy socjalnej), wielosektorowość i decentralizacja stanowią elementy, które również bezpośrednio lub pośrednio są powiązane z odpowiedzialnością obywateli. Społeczeństwo obywatelskie jest fundamentem efektywnej realizacji założeń APS. Ma niepoślednie znaczenie zarówno w wymiarze gospodarczym, publicznym, jak i ściśle społecznym (Grewiński, Kamiński 2007, 15). Stanowi formę organizacji życia publicznego charakteryzowanego poprzez masową aktywność, świadomość celów, a także zdolność do samoorganizowania się dla realizacji przyjętych celów. Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego (cywilnego) jest zazwyczaj rozumiane w dwojaki sposób. Po pierwsze jako aktywność społeczna, czyli jest to obywatelska działalność grupowa. Jej przejawem jest organizacja i funkcjonowanie nieformalnych grup, ruchów społecznych, wspólnot lokalnych czy organizacji pozarządowych. Po drugie jest ono rozumiane jako synonim społecznej świadomości społeczeństwo jest świadome swoich praw i obowiązków oraz możliwości realizowanych w ramach demokratycznego porządku prawnego (Mendel 2007, ). Takie rozumienie społeczeństwa obywatelskiego uwypukla w obszarze polityki społecznej zarówno znaczenie różnorodnych oddolnych inicjatyw, jak i rolę odpowiedzialności za wspólny oraz osobisty dobrobyt, niejako niezależnie od działań władzy publicznej lub też równolegle do nich. 32

8 2 a Aktywna polityka społeczna Europejski Model Społeczny Polityka społeczna jako jedna z polityk publicznych realizowanych w ramach wspólnoty europejskiej bez wątpienia nabiera coraz większego znaczenia. W przeszłości tworzona była niejako w wyniku walki pomiędzy celami gospodarczymi a społecznymi. W konfrontacji tej zwyciężały zwykle cele gospodarcze. Jednakże od czasu Szczytu w Lizbonie w 2000 roku można zauważyć zmianę w priorytetach Unii Europejskiej, gdzie spójność społeczna została umieszczona na równym poziomie w stosunku do celów gospodarczych Wspólnoty. Sprawy społeczne nabrały więc rzeczywistego znaczenia. Jasno sprecyzowano, że unia gospodarcza i społeczna powinny rozwijać się równolegle (Jorens 2005, 5-6). Wskazana kategoria spójności społecznej ma zasadnicze znaczenie dla realizacji celów społecznych, co za Nową Strategią na Rzecz Spójności Społecznej akcentuje Lucyna Frąckiewicz: [ ] społeczeństwo spójne to wspólnota wolnych, wspierających się nawzajem ludzi, którzy dążą do tych wspólnych celów metodami demokratycznymi. [...] Spójność społeczna polega nie tylko na zwalczaniu wykluczenia społecznego i ubóstwa. Chodzi tu również o tworzenie solidarności w społeczeństwie, tak by zminimalizować wykluczenie (2004, 3). Arkadiusz Karwacki podkreśla, że tak zaakcentowana spójność niewątpliwie dotyka sedna aktywnej polityki społecznej, a mianowicie walki z problemami społecznymi poprzez tworzenie podstaw do zaistnienia wrażliwości na problemy innych. Jest to więc swego rodzaju uogólniona empatia, bądź wielowymiarowy solidaryzm, który pozwala przeciwdziałać występowaniu problemów społecznych oraz niwelować te, które już występują (2010, 139). Polityka społeczna państw Unii Europejskiej jest realizowana poprzez koncepcję Europejskiego Modelu Społecznego (EMS). Warto zaznaczyć, że pomimo szeregu wspólnych wartości i norm występujących w państwach Unii, polityki społeczne poszczególnych państw członkowskich w wielu kwestiach są od siebie zasadniczo różne, co uwzględnia chociażby klasyczna typologia Esping-Andersena (Esping- Andersen 2010). Jak wskazuje Stanisława Golinowska, o wspólnym modelu społecznym można mówić w odniesieniu do wspólnych wartości, podobieństwa instytucji państwa opiekuńczego, a także podobieństwa życia społecznego wyznaczonego przez pewne wspólne cechy w rozwoju ekonomicznym, tradycji historycznej, obyczajów (w tym wyznaczonych przez religię) (2002, 4-5). 33

9 Dariusz K. Rosati podkreśla, że [ ] nie ma jednolitej, powszechnie przyjętej definicji EMS. Odmienne doświadczenia, tradycje i warunki rozwoju spowodowały, że w poszczególnych państwach były realizowane w okresie powojennym różne krajowe warianty EMS. Przy zachowaniu pewnych wspólnych cech ogólnych występują między nimi istotne różnice ( ). Mówiąc więc o jednolitym EMS, trzeba więc raczej mieć na myśli zbiór wspólnych, najważniejszych zasad, które leżą u podstaw różnych odmian państwa opiekuńczego, realizowanych w poszczególnych krajach europejskich (2009, 26). Włodzimierz Anioł twierdzi, że oficjalne dokumenty wspólnotowe Unii Europejskiej nie precyzują istoty oraz zasad EMS. Pojęcie to jednak pojawia się dość często przy okazji formułowania założeń unijnej polityki społecznej (Anioł 2003, 194). Na istotne podobieństwa łączące europejskie państwa opiekuńcze zwrócił uwagę holenderski badacz A. Hemerijck, do których to podobieństw zaliczył: 1) Przywiązanie do zasady sprawiedliwości społecznej. Jest ono rozumiane jako uznanie solidarności z osobami dotkniętymi różnymi formami ryzyka socjalnego. Przejawia się poprzez akceptowanie potrzeby pełnego zatrudnienia, powszechnego dostępu do ochrony zdrowia i edukacji, odpowiedniego zabezpieczenia społecznego poprzez system pomocy społecznej oraz walkę z wykluczeniem społecznym i ubóstwem. 2) Przyjęcie założenia, że społeczna sprawiedliwość może przyczynić się do efektywności ekonomicznej i wieloaspektowego postępu. Nie istnieje zasadnicza sprzeczność między konkurencyjnością gospodarczą a spójnością społeczną. Ponadto polityka społeczna może być traktowana jako jeden z głównych elementów procesów dostosowawczych w gospodarce w okresie strukturalnych przemian. Ogranicza ona związane z tymi przemianami ryzyko, sprzyja nabywaniu nowych kwalifikacji, redukuje konflikty społeczne wskazując jedynie najważniejsze elementy. 3) Wysoki stopień zorganizowania interesów oraz rokowań pomiędzy władzami państwowymi a partnerami społecznymi w sprawach dotyczących polityki społecznej i gospodarczej. Jest to ściśle związane z przyjęciem zasady partnerstwa i zaufania społecznego w procesie rozwiązywania problemów społecznych (2002, ). Celami EMS są przede wszystkim takie założenia, które realizują idee regionalnej integracji. Są one związane z postulatami realizacji ponadnarodowych wartości i zasad, takich jak: solidarność, integracja i spójność społeczna, bezpieczeństwo socjalne, dialog społeczny, demokracja i partycypacja obywatelska, subsydiarność, zakaz dyskryminacji, respektowanie równości kobiet i mężczyzn (gender mainstreaming), poszanowanie praw społecznych (Anioł 2003, 196). Pogłębiając analizę celów EMS, 34

10 można wskazać, że głównymi wyznacznikami polityki społecznej Unii Europejskiej jest traktowanie zatrudnienia jako celu strategicznego, a nie jedynie wyniku prowadzenia efektywnej polityki gospodarczej. Polityka społeczna traktowana jest nie jako koszt, ale inwestycja. Doprowadziło to do znacznego wzmocnienia polityki zatrudnienia oraz wymiaru politycznego i instytucjonalnego polityki społecznej per se (Chłoń-Domińczak i in. 2009, 78). Uściślając powyższą myśl, można wskazać na niebagatelną rolę we wprowadzaniu EMS, jaką odegrać miało przyjęcie Strategii Lizbońskiej. Celem tego dokumentu i jego założeń było uczynienie z Unii Europejskiej obszaru o dynamicznym i zrównoważonym zarazem rozwoju. W konkluzjach Rady Europejskiej z marca 2005 roku uwzględniono wnioski z oceny pięciolecia realizacji Strategii Lizbońskiej. Podkreślono w nich, że Europejski Model Społeczny opiera się na realizacji dwóch głównych celów. Są nimi postulaty pełnego zatrudnienia i spójności społecznej. Dokumenty unijne warunkujące wprowadzanie i funkcjonowanie EMS zakładają, że odpowiednio zaprojektowana i wdrożona polityka społeczna stanowi inwestycję, która przynosi korzyści wszystkim obywatelom i całemu społeczeństwu (MPS 2005, 4). Zgodnie ze wskazanymi w Strategii Polityki Społecznej na lata treściami działania EMS zmierzają do integracji społecznej, zwiększają potencjał rozwoju, a także sprzyjają zwiększaniu aktywności społecznej we wszystkich obszarach odpowiedzialnych za społeczny dobrobyt, m.in. poprzez rynek pracy. Istotne założenia Europejskiego Modelu Społecznego to: (1) odpowiedzialność państwa za poziom i jakość życia obywateli wyrażająca się m.in. w aktywnym przeciwdziałaniu ubóstwu i rozwarstwieniu społecznemu; (2) oparcie polityki społecznej na prawach społecznych i socjalnych; (3) wielosektorowość i wielopoziomowość polityki społecznej, w której ważną rolę do odegrania mają sektor obywatelski i rynkowy oraz władze regionalne i lokalne przy aktywnej postawie państwa realizującego interes wspólny i chroniącego najbardziej podatnych na wykluczenie społeczne; 35

11 (4) uznanie znaczenia mocnych i trwałych więzi rodzinnych i społecznych za jeden z istotnych czynników zapobiegających powstawaniu problemów społecznych i gospodarczych; (5) uwzględnianie trendów demograficznych w planowaniu polityki społecznej, a szczególnie zmieniającej się struktury wiekowej społeczeństwa, zmian wzorów życia rodzinnego oraz migracji (MPS 2005, 4). Na najbliższe dziesięciolecie Unia Europejska przyjęła strategię Europa Zakłada ona, że w zmieniającym się świecie Unii potrzebna jest inteligentna i zrównoważona gospodarka sprzyjająca włączeniu społecznemu (Komisja Europejska 2012). Strategia jest zgodna z obecnymi od dawna w ramach EMS głównymi celami Unii Europejskiej: walką z wykluczeniem społecznym, promowaniem sprawiedliwości społecznej i praw podstawowych (Komisja Europejska 2010). Jest zatem następczynią Strategii Lizbońskiej i odpowiedzią na kryzys gospodarczy, jaki przeżywają państwa starego kontynentu (Szweda-Lewandowska 2012, 24). Europa 2020 zakłada, że zatrudnienie jest najbezpieczniejszą drogą do wyjścia z ubóstwa dla tych, którzy są zdolni do pracy. Natomiast aktywne włączanie osób znajdujących się na marginesie rynku pracy zajmuje czołowe miejsce w programach Unii oraz programach krajowych. Znaczenia nabiera tu odpowiednie wsparcie socjalne (m.in. poprzez usługi społeczne), aby uniknąć tzw. syndromu otwartych drzwi sytuacji, w której ludzie znajdują się między bezrobociem a zatrudnieniem oraz niepewnością zatrudnienia lub jego niską jakością (Szweda-Lewandowska 2012, 7). W dokumencie podkreśla się także doniosłość i znaczenie w polityce społecznej podejścia opartego na partnerstwie oraz roli organizacji pozarządowych i sektora ekonomii społecznej, która potraktowana została jako innowacyjna odpowiedź na pojawiające się potrzeby społeczne i wyzwania, z którymi nie są w stanie poradzić sobie ani państwo, ani rynek (Szweda-Lewandowska 2012, 19-20). 36 Wskazane cele przyjęte na najbliższe dziesięć lat stanowią swego rodzaju konsensus pomiędzy polityką społeczną Unii Europejskiej pojmowaną holistycznie (EMS) a elementami systemów społecznych państw członkowskich. Na uwagę zasługuje podkreślenie znaczenia pracy jako najefektywniejszego sposobu przezwyciężania ubóstwa i wykluczenia społecznego, niejako niezależnie od różnic welfare state

12 w poszczególnych krajach wspólnoty. Wyszczególnienie znaczenia organizacji obywatelskich oraz podmiotów ekonomii społecznej można potraktować jako wyraz doceniania roli aktywnych form integracji na poziomie ogólnoeuropejskim. Stanowi to także skoncentrowanie uwagi na swoistej samoorganizacji aktorów społecznych w celu przezwyciężenia niedostatków systemowych, a więc scedowanie odpowiedzialności w pewnej mierze z państwa na poziom obywatelski. Jest to emanacją zasady subsydiarności, gdyż jak trafnie zauważa Zygmunt Bauman pojęcie subsydiarności w intencji i praktyce oznacza (podobnie jak outsourcing) cedowanie, w rozumieniu zrzekania się odpowiedzialności (2004, 190) a Postrzegając EMS w opisany powyżej sposób, akcentuje się w jego idei postulat spójności jako cel nadrzędny. W polityce spójności ma się z kolei do czynienia z praktyką eksponowania potrzeb w zakresie kreowania spójności głównie w postaci celów, do których powinna dążyć Europa (i w niej Polska), albo też pożądanych stanów i powiązaniu ich z konkretnymi funduszami (np. Europejskim Funduszem Społecznym), które powinny być redystrybuowane na rzecz realizacji właściwych inicjatyw. Takie przedstawianie spójności jest niejako rozumieniem tego terminu jako organizującego praktyczną sferę aktywnej polityki społecznej, gdyż polityka spójności stanowi szersze tło dla tego modelu polityki. Cele i idee przewodnie niewątpliwie się tu ze sobą splatają (Karwacki 2010, 147). Aktywna polityka społeczna workfare state Truizmem jest stwierdzenie, że nie da się analizować polityki społecznej bez odwołania do koncepcji państwa opiekuńczego. Stopień zapewnienia dobrobytu oraz bezpieczeństwa socjalnego obywatelom stanowi podstawową funkcję polityki społecznej. Dobrobyt i bezpieczeństwo to elementy konstytutywne państwa opiekuńczego. Zależność tę właściwie przedstawia Krzysztof Frysztacki, który twierdzi, że [ ] definiując obszar polityki społecznej możemy łatwo podkreślić jego najoczywistszą manifestację, jaką jest social welfare i w ślad za tym welfare state. ( ) Społeczeństwo państwo socjalnej odpowiedzialności i zaangażowania, by posłużyć się takim opisowym tłumaczeniem, to w swych różnych wariantach nadzwyczaj złożony system idei i rozstrzygnięć, mający modyfikować świat ludzkich spraw, zmieniać wzory zaspokajania potrzeb, zapewniać pomoc w zdefiniowanych na rzecz tego warunkach (2010, 21).

13 Istota i pojęcie welfare state są kluczowe dla analizy koncepcji workfare i APS. Krytyka państwa opiekuńczego opartego na świadczeniach socjalnych niewątpliwie łączy dwie wspomniane koncepcje. Ograniczenie welfare state w tej tradycyjnej formie jest procesem powolnym. Stanisława Golinowska uważa, że [ ] więcej na ten temat można przeczytać niż udowodnić na podstawie statystycznych faktów. Wydatki na państwo opiekuńcze raczej nadal rosną. Podejmowane są natomiast liczne reformy instytucjonalne. Reformy te zostały podzielone przez wspomnianą badaczkę na trzy grupy: 1. Ukierunkowane na przesuwnie odpowiedzialności. Łączą się ściśle z zasadą subsydiarności. Pewne funkcje w polityce społecznej realizowane przez instytucje, np. samorządowe lub obywatelskie, stają się bardziej efektywne w porównaniu z państwem. Istotna jest tu prywatyzacja odpowiedzialności, decentralizacja oraz współpraca z trzecim sektorem. 2. Ukierunkowane na zmianę dotychczasowych priorytetów. Za podstawowe priorytety uznaje się wspieranie pracy i polityki zatrudnienia, inwestycje w kapitał ludzki oraz w dostępie do rynku pracy, a także przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. 3. Ukierunkowane na zmianę instrumentarium prowadzenia polityki społecznej. Czy zatem zasadne jest utożsamiać koncepcje workfare i APS? Według Golinowskiej omawiane koncepcje są tożsame. Analizując przemiany welfare state Golinowska twierdzi, że EMS to wspólny kanon wartości, co prowadzi do znacznie mniejszych nierówności niż w innych regionach świata. Ta korzyść okupiona jest wyższym zakresem redystrybucji dochodów: wyższymi podatkami i składkami (także na skutek starzenia się populacji), co w pewnym momencie zaczyna ograniczać dynamikę wzrostu gospodarczego, który tworzy materialne podstawy podziału dochodów. Z tego powodu bardziej atrakcyjną wydaje się amerykańska odmiana polityki społecznej zwana workfare state, która jest obecnie promowana w Unii Europejskiej. Jest to koncepcja aktywnej polityki społecznej (2006). Niemniej model workfare, jakkolwiek w kwestii pryncypiów tożsamy z modelem APS, nosi znamiona neoliberalizmu charakterystycznego dla anglosaskiego sposobu prowadzenia polityki społecznej. Natomiast aktywna polityka społeczna jest polityką w znacznej mierze ideologicznie eklektyczną. Czerpie bowiem zarówno z ideologii neoliberalnej, jak i katolickiej nauki społecznej (np. zasada subsydiarności), czy socjaldemokracji (chociażby z powodu dopuszczania traktowania wykluczenia społecznego jako kosztu systemowego). 38

14 4 Jednym Aktywna polityka społeczna a flexicurity z założeń postulowanych w ramach aktywnej polityki społecznej są rozwiązania pozwalające na bardziej efektywne godzenie życia rodzinnego z pracą zarobkową. Wyrazem tego jest test stosowania koncepcji flexicurity (Philips, Eamets 2007). Jedna z definicji tej koncepcji mówi, że jest to zintegrowana strategia równoczesnego zwiększania elastyczności i bezpieczeństwa na rynku pracy (Kryńska 2009, 13). Flexicurity to w tłumaczeniu dosłownym elastyczna ochrona socjalna lub elastyczna ochrona na rynku pracy. Termin powstał z połączenia angielskich słów flexibility (elastyczność) oraz security (ochrona). Koncepcja ta zakłada, że rynek pracy powinien zapewniać jednocześnie elastyczność i bezpieczeństwo. Elastyczność oznacza płynnie przebiegające zmiany ( przejęcia ) w życiu zawodowym człowieka. Począwszy od zakończenia kształcenia i rozpoczęcia życia zawodowego, poprzez zmianę pracy, podjęcie pracy po okresie bezrobocia lub okresowego braku zatrudnienia (co jest szczególnie akcentowane w przypadku rodziców wychowujących dzieci), aż po przejście na emeryturę. Kwestia bezpieczeństwa jest w tym przypadku rozumiana nieco inaczej niż dotychczas, ponieważ pewność pracy zostaje zastąpiona przez pewność zatrudnienia (job security employment security). Bezpieczeństwo postrzegane w ten sposób, w przypadku rynku pracy, nie jest osiągane poprzez utrzymywanie aktualnie zajmowanej posady, ale poprzez wyposażanie ludzi w umiejętności, które pozwalają na rozwój zawodowy i w razie konieczności ułatwiają znalezienie nowego miejsca pracy (Kryńska 2009, 13). Podstawowym działaniem w skali mikro jest zatem wyposażanie potencjalnych i faktycznych pracowników (szczególnie tych zagrożonych wykluczeniem społecznym) w odpowiedni poziom kapitału ludzkiego. Inwestycja w kapitał ludzki jest jedną stroną modelu flexicurity. Niemniej istotne są ochrona i tworzenie nowych miejsc pracy. Takie działania muszą jednakże uwzględniać ekonomiczną opłacalność ich funkcjonowania. Jest to szczególnie trudne w przypadku osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. W celu osiągnięcia opłacalności należy uelastycznić przepisy regulujące zwalnianie pracowników, co ma w założeniu spowodować, że pracodawcy będą bardziej skłonni tworzyć nowe miejsca pracy i zatrudniać pracowników. Ułatwi to z kolei niezbędne zmiany strukturalne. Równie istotne jest, by pracownikom stworzyć szersze możliwości wykorzystania szans na zatrudnienie i podjęcie pracy poprzez instrumenty finansowane ze środków publicznych (obecnie w znacznej mierze pokrywane ze środków Programu 39

15 Operacyjnego Kapitał Ludzki), jak na przykład bezpłatne kursy nabywania nowych kwalifikacji, kształcenie ustawiczne, pomoc w przemieszczaniu i poszukiwaniu nowych miejsc pracy. Zmiana pracy i mobilność zawodowa powinny być traktowane jako naturalny element życia jednostkowego i zbiorowego (Rosati 2009, 52). Warto dodać, że koncepcja flexicurity jest elementem unijnej strategii wprowadzanej w ramach EMS. Polega ona na podkreśleniu znaczenia elastycznych i rzetelnych rozwiązań w zakresie umów, aktywnych polityk rynku pracy, kompleksowych strategii uczenia się przez całe życie oraz nowoczesnych systemów ochrony socjalnej, zapewniających odpowiednie wsparcie dochodów w okresach bezrobocia (European Commission 2012). Jak wskazują ekonomiści, elastyczne (okresowe) umowy o pracę powodują większą giętkość rynku pracy, ponieważ pozwalają przedsiębiorstwom dostosować nowe miejsca pracy do istniejącej koniunktury. Pozwalają także testować zdolności pracownika bez ponoszenia kosztu jego ewentualnego zwolnienia w przypadku, gdy nie wypełnia należycie swojej roli (Gazon 2008, 67). Jest to szczególnie ważne w warunkach kryzysu. Niemniej jest jednocześnie wyrazem przesunięcia odpowiedzialności za własny byt z państwa (prawo pracy) na samego pracownika. Z tego powodu niezwykle ważne jest wyposażenie go w odpowiedni poziom kapitału ludzkiego oraz społecznego. 5 a 40 Aktywna polityka społeczna governance Traktując APS jako politykę wielosektorową, warto rozwinąć koncepcję governance. Punktem odniesienia tej koncepcji jest społeczeństwo obywatelskie i obejmuje ona swoim zasięgiem podmioty gospodarki rynkowej (corporate governance), podmioty trzeciego sektora (civic governance) oraz instytucje publiczne (public governance) (Izdebski 2009, 11-12). Szczególnie ważne jest wspólne dochodzenie do decyzji poprzez procesy, w których istotą jest interakcja różnych organizacji w celu osiągnięcia pożądanych efektów (outcomes) uzyskiwanych przez obywateli oraz interesariuszy (stakeholders) (Izdebski 2009, 16). U podstaw takiego wielopoziomowego (wielopasmowego) zarządzania publicznego leży sieciowy model funkcjonowania różnorodnych ośrodków. Nierzadko powstają one spontanicznie (np. podmioty ekonomii społecznej). Dzięki temu poszerzeniu

16 ulega zakres działalności podmiotów samoorganizujących się (prywatnych i społecznych), ciągle włączanych do realizacji zadań publicznych. Rolą administracji w tej koncepcji jest przede wszystkim tworzenie mostów instytucjonalnych pomiędzy istniejącymi nieformalnymi sieciami, które powinny być kompatybilne z instytucjami władzy publicznej. Stworzenie spójnego systemu (sieci), opartego o standardy i współodpowiedzialność za zachodzące w nim procesy, wymaga: (1) przestrzegania między podmiotami warunków minimalnej zgody na temat legalnych podstaw swojego współistnienia; (2) wzajemnej wymiany (informacje, usługi, dobra, zasoby itd.) między podmiotami w systemie; (3) współzależności i ciągłości wzajemnych powiązań i relacji; (4) przyjęcia przez podmioty tworzące sieć fundamentalnych zasad prowadzenia działalności, autonomii; (5) aktywnego modelu obywatelstwa i dobra wspólnego (Małecka-Łyszczek, Wesołowski 2008, 6). 41

17 W modelu governance głównym mechanizmem staje się wymiana, a nie delegowanie lub arbitralne narzucanie z góry konkretnych działań. Negocjacje przebiegają pomiędzy równorzędnymi partnerami: władzami, stowarzyszeniami, komitetami wyborczymi itd. Decyzje podejmowane są w bezpośrednich interakcjach uczestników tych procesów. W zasadniczy sposób różnicuje to opisywaną metodę od tradycyjnie pojmowanej biurokracji (charakterystycznej dla tradycyjnej polityki społecznej opartej o świadczenia), ale także od rynku (Łukowski 2011/2012, 9). Jan Jakub Wygnański wyraża pogląd, że partnerstwo jest traktowane jako forma i mechanizm ustalania wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi sektorami. Konstytuuje zasady nowoczesnej filozofii rządzenia, w której sieci są ważniejsze niż hierarchie. Delegowanie zadań oznacza więcej niż zbiurokratyzowane wykonywanie ich przez instytucje publiczne. Motywowanie do działań jest efektywniejszą strategią niż ich nakazywanie. Istnieje przestrzeń i mechanizm wspólnego definiowania po trzeb publicznych i sposobu ich zaspokajania (Wygnański 2008, 19). 42 Istotnym elementem governance oraz fundamentem wielosektorowego partnerstwa jest pojęcie dialogu obywatelskiego. Jest to podstawowy składnik efektywnego rządzenia (zarządzania governance), ma szczególne znaczenie na poziomie regionalnym i lokalnym. Samorządy, organizacje pozarządowe (NGO s) oraz środowisko biznesu poprzez wymianę wiedzy, doświadczenia oraz wspólną pracę metodą projektów mogą realizować zadania w obszarze polityki społecznej. Wprowadzanie w życie projektów spod znaku aktywnej integracji (np. przedsięwzięcia dotyczące rozwoju ekonomii społecznej) zawsze obarczone jest pewnym ryzykiem niepowodzenia. Aby zminimalizować to ryzyko, należy odpowiednio wcześnie uruchomić narzędzia służące otwartej komunikacji i prowadzenie przez zaangażowane podmioty dialogu obywatelskiego (Wejcman 2007, 4-5). Samo pojęcie dialogu obywatelskiego może być używane w dwóch znaczeniach szerszym i węższym (Gąciarz, Pańków 2001). W szerszym ujęciu oznacza różne formy relacji władzy publicznej (rządowej, samorządowej) i obywateli (organizacji obywatelskich). W węższym ujęciu, zwanym instytucjonalnym, pojęcie to jest rozumiane jako udział zorganizowanych grup obywateli w procesie podejmowania przez władze decyzji dotyczących kwestii publicznych oraz różne formy kontaktów pomiędzy władzami a grupami obywateli, polegające na wzajemnym przekazywaniu sobie opinii, informacji czy ustaleń dotyczących celów, instrumentów i strategii wdrażania polityki publicznej w tym przypadku polityki społecznej (ISP 2008, 5). Mając na uwadze definicyjne szczegóły, instytucjonalne ujęcie dialogu obywatelskiego można traktować jako tożsame pojęciu dialogu społecznego. Wydaje się, że stosowanie zamiennie pojęć dialogu obywatelskiego i społecznego (szczególnie w wypadku wielosektorowej współpracy w ramach działań z zakresu polityki społecznej) nie sugeruje zmiany problemów będących przedmiotem dialogu, ale akcentuje szeroki udział w nim partnerów społecznych (Anacik i in. 2009, 45).

18 P o d s u m o w a n i e r o l a o d p o w i e d z i a l n o ś c i o b y w a t e l s k i e j w m o d e l u a k t y w n e j p o l i t y k i s p o ł e c z n e j W nowoczesnej polityce społecznej podkreśla się znaczenie społeczeństwa obywatelskiego dla zapewnienia funkcji socjalnych, które realizowane są wielosektorowo (Grewiński 2009). Termin społeczeństwo obywatelskie, tak jak większość najważniejszych terminów w naukach społecznych, doczekał się ogromnej ilości definicji. Robert D. Putnam w swojej klasycznej pracy uznaje, że,,[ ] społeczeństwo obywatelskie to takie, w którym istnieją aktywni, myślący o interesach społeczności obywatele, zależności polityczne oparte na zasadach równości i stosunki społeczne polegające na zaufaniu i współpracy. Ponadto społeczeństwo cywilne, aby właściwie funkcjonować, musi być rozumiane jako synonim konsensusu aksjologicznego oraz rozwiniętej wspólnoty emocjonalnej, połączonej gęstą siecią lojalności grupowej, zobowiązań i solidarności między jednostkami. Wspólnota taka stanowi świadectwo dojrzałości opinii publicznej i bogatego życia publicznego, identyfikowania się obywateli z instytucjami publicznymi, troski o dobro wspólne i szacunku dla prawa (Putnam 1995, 31). Jest więc emanacją społecznego poczucia odpowiedzialności za własny los oraz wspólnotę. Danuta Pietrzyk-Reeves twierdzi, że idea społeczeństwa obywatelskiego jest traktowana jako kategoria normatywna mająca na celu wskazanie pewnego ideału porządku społecznego będąc terminem z zakresu filozofii politycznej. Idea ta, zdaniem przytaczanej autorki, może być również traktowana jako kategoria opisowa socjologiczna (politologiczna). Wskazuje wtedy na określony typ organizacji społecznej (2004, 11). Społeczeństwo obywatelskie jest więc postrzegane jako pewien stan pożądany, umożliwiający niejako zastosowanie instrumentów aktywnej polityki społecznej. Natomiast w warstwie socjologicznej opis społeczeństwa obywatelskiego, mający zastosowanie do aktywnej polityki społecznej, powinien obejmować przedstawione wcześniej koncepcje: EMS, worfare state, flexicurity i governance. Koncepcje te stanowią ilustrację roli odpowiedzialności obywatelskiej, która powinna stanowić podstawę przedstawianej tu polityki publicznej. Dlatego też, aby założenia modelu APS zostały faktycznie wprowadzone w Polsce, niezbędne jest zaistnienie uogólnionej odpowiedzialności za własny los, szczególnie wśród obywateli dotkniętych ryzykiem socjalnym. Owa uogólniona odpowiedzialność jest niczym innym jak właściwym funkcjonowaniem społeczeństwa obywatelskiego. 43

19 B I B L I O G R A F I A 44 Anacik Agata i in. (2009) Dialog społeczny w Polsce przegląd literatury Studia Humanistyczne AGH 7. Anioł Włodzimierz (2003) Europejska polityka społeczna. Implikacje dla Polski, IPS UW, Warszawa. Bauman Zygmunt (2004) Wszystko, co stałe, wyparowało, rozmowa z R. Krasowskim i C. Michalskim, [w:] Idee z pierwszej ręki. Antologia najważniejszych tekstów Europy sobotniego dodatku do Dziennika, Warszawa Chłoń-Domińczak Agnieszka i in. Polityka społeczna w Unii Europejskiej, [w:] Europejski Model Społeczny. Doświadczenia i Przyszłość, red. D. K Rosati, PWE, Warszawa. Esping-Andersen Gøsta (2010) Trzy światy kapitalistycznego państwa dobrobytu (tłum: K. W. Frieske), Difin Warszawa. European Commission Flexicurity, [dostęp ], na stronie: do?uri=celex:52007dc0359:en:not. Frąckiewicz Lucyna (2004) Kapitał Społeczny a Spójność Społeczna, [w:] Kapitał Społeczny, Red. L. Frąckiewicz, A. Rączaszek, AE w Katowicach, Katowice. Frysztacki Krzysztof (2010) Problem pracy w perspektywie socjologicznej, [w:] Problem pracy: między szansami i zagrożeniami, red. M. Korzeniowski, UO, Opole. Gazon Jules (2008) Ani bezrobocie, ani opieka społeczna. Od wyboru etycznego do ekonomicznej realizacji (tłum. K. Malaga), PWN Warszawa. Gąciarz Barbara, Pańków Włodzimierz (2001) Dialog społeczny po polsku fikcja czy szansa, ISP, Warszawa. Golinowska Stanisława (2002) Europejski Model Socjalny i otwarta koordynacja polityki społecznej, Polityka Społeczna nr Golinowska Stanisława, Boni Michał (2006), Wywiad Hanny Dziarskiej dla PR, Redakcja Internetowa Polskiego Radia, [dostęp ] na stronie: default/files/publications/ _panstwo%20wspierania%20 dobrej%20pracy_0.pdf. Grewiński Mirosław, Kamiński Stanisław (2007) Obywatelska polityka społeczna, PTPS, WSP TWP, Warszawa. Grewiński Mirosław (2009) Wielosektorowa polityka społeczna. O przeobrażeniach państwa opiekuńczego. WSP TWP, Warszawa. Hemerijck Anton (2002) The Self-Transformation of the European Social Model(s), [w:] Why We Need a New Welfare State, red. G. Esping-Andersen et al., Oxford. Instytut Spraw Publicznych (2008) Dialog obywatelski. Polska 2008, ISP, Warszawa. Izdebski Hubert (2007) Od administracji publicznej do public governance, Zarządzanie Publiczne 01. Jorens Yves (2005) Zmiana polityki społecznej w Unii Europejskiej, Polityka Społeczna nr 3. Karwacki Arkadiusz (2010) Papierowe skrzydła. Rzecz o spójnej polityce aktywizacji, UMK, Toruń. Karwacki Arkadiusz, Rymsza Marek (2011) Meandry upowszechniania koncepcji aktywnej polityki społecznej w Polsce, [w:] Polityka aktywizacji w Polsce. Usługi reintegracji w sektorze gospodarki społecznej, red. M. Grewiński, M. Rymsza, WSP TWP, Warszawa. Komisja Europejska (2010) Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno -Społecznego oraz Komitetu Regionów. Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym: europejskie ramy na rzecz spójności społecznej i terytorialnej, KOM (2010) 758 wersja ostateczna, Bruksela. Komisja Europejska (2012), Europa 2020, [dostęp ], na stronie:

20 Kryńska Elżbieta, red. (2009) Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje. Raport końcowy, MPiPS, Warszawa. Łukowski Wojciech (2011/2012) W stronę zrównoważonego rozwoju współpracy międzysektorowej, Trzeci Sektor numer specjalny. Małecka-Łyszczek Magdalena, Wesołowski Zbigniew (2006) Modele współpracy podmiotów ekonomii społecznej z administracją publiczną, Ekonomia Społeczna Teksty nr 5. Mendel Izabela (2007) Aktywne społeczeństwo obywatelskie jako podmiot lokalnej polityki społecznej, [w:] Aktywna polityka społeczna z perspektywy Europy Socjalnej, red. K. Piątek, A. Karwacki, Akapit, Toruń. Sztompka Piotr (2007) Zaufanie. Fundament Społeczeństwa, Znak, Kraków. Szweda-Lewandowska Zofia (2012) Reforma państwa opiekuńczego w Wielkiej Brytanii: Kontekst strategii Europa 2020, Polityka Społeczna nr 3. Wejcman Zbigniew (2007) Dialog i partnerstwo a ekonomia społeczna, Ekonomia Społeczna Teksty, nr 9. Wygnański Jan J. (2008) Ekonomizacja organizacji pozarządowych. Możliwość, czy konieczność?, Klon/Jawor, Warszawa. Ministerstwo Polityki Społecznej (2005) Strategia Polityki Społecznej na lata , s. 4, [dostęp ], na stronie: Philips Kaia, Eamets Raul (2007) Approaches to flexicurity: EU models, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Luxembourg. Pietrzyk-Reeves Danuta (2004) Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła, FNP, UWr, Wrocław. Putnam Robert D. (1995) Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech. (tłum. J. Szacki), Znak, Kraków, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa. Rosati Dariusz K. (2009) Europejski Model Społeczny. Osiągnięcia, problemy i kierunki zmian, [w:] Europejski Model Społeczny. Doświadczenia i Przyszłość, red. D. K Rosati, PWE, Warszawa. Szarfenberg Ryszard (2006) Aktywna polityka społeczna, [dostęp ], na stronie: Szarfenberg Ryszard (2010) Reformy Welfare State w Świetle Ilościowych Badań Porównawczych [w:] Międzynarodowa Polityka Społeczna Aspekty Porównawcze, red. B. Balcerzak-Paradowska, A. Rączaszek, AE w Katowicach, KNoPiPS, IPSS, Warszawa, Katowice. 45