O swoistości w nauczaniu nawyków czuciowo-ruchowych

Transkrypt

1 58 Nie można stosować jednego sposobu nauczania i doskonalenia nawyków czuciowo-ruchowych. Zbigniew Czajkowski O swoistości w nauczaniu nawyków czuciowo-ruchowych Cele ćwiczeń nader często są znacznie bardziej złożone i dalekosiężne niż tylko nauczenie jednego nawyku. Richard A. Schmidt Pisząc o znaczeniu zasady swoistości w nauczaniu, doskonaleniu i stosowaniu nawyków czuciowo-ruchowych, Autor zaleca odmienne nauczanie nawyków ruchowych w sportach o nawykach zamkniętych i otwartych, jednonawykowych i wielonawykowych, o rozstrzygającym znaczeniu zdolności wysiłkowych, decydującym znaczeniu złożoności, trudności i piękna ruchów oraz w sportach o ogromnym znaczeniu taktyki i zdolności psychoruchowych. SŁOWA KLUCZOWE: zasada swoistości treningu rodzaje nawyków czuciowo-ruchowych różnorodność nauczania. Nie można się dziwić, że ten, co chce płynąć, buduje łódź, a ten, co chce jechać po lądzie, buduje wóz. Żaden z nich nie jest w błędzie, mają tylko różne zamiary. K. T. Toeplitz Niedawno Sport Wyczynowy zamieścił mój artykuł o swoistości zdolności wysiłkowych i zbornościowych 1, którego uzupełnieniem jest niniejsze opracowanie, poświęcone różnorodno- 1 Czajkowski Z.: O swoistości zdolności wysiłkowych i zbornościowych. Sport Wyczynowy 2001, nr ści i swoistości nawyków, odpowiedzi i umiejętności czuciowo-ruchowych i wypływającym stąd wnioskom oraz zaleceniom praktycznym dla trenerów. Punktem wyjścia do moich rozważań jest stwierdzenie, że w działalności ruchowej człowieka występuje bardzo wiele różnorodnych nawyków czu- Sport Wyczynowy 2002, nr 3-4/

2 O swoistości w nauczaniu nawyków czuciowo-ruchowych 59 ciowo-ruchowych, różniących się celami, zadaniami, postacią ruchu, szybkością i rytmem, poziomem trudności, znaczeniem bodźców zewnętrznych i wewnętrznych itp. Uważam, że zdanie sobie z tego sprawy posiada niezwykle ważne znaczenie poznawcze i praktyczne, ponieważ staje się wtedy oczywiste, że nie można stosować jednego sposobu nauczania i doskonalenia nawyków 2, także dlatego że do nauczania różnych nawyków ruchowych potrzebne są różne, nieraz bardzo odmienne, poziomy i zestawienia zdolności wysiłkowych i zbornościowych, zróżnicowane procesy psychoruchowe (procesy psychiczne, związane z działaniami ruchowymi postrzeganie, różne właściwości uwagi, dokonywanie wyborów działania, odpowiedzi ruchowe). Jeśli tak nie jest, trener uczy 2 Por. Czabański B.: Wybrane zagadnienia uczenia się i nauczania techniki sportowej. Wrocław AWF; Czajkowski Z.: Nauczanie nawyków i odpowiedzi ruchowych. Katowice WKSFiT w Katowicach; Czajkowski Z.: Nauczanie i doskonalenie techniki sportowej. Zeszyty Naukowe AWF Wrocław 1983, nr 14; Czajkowski Z.: Nauczanie działania szermierczego w aspekcie jego zastosowania w walce. Sport Wyczynowy 1972, nr 1; Czajkowski Z.: Nauczanie techniki w sportach o nawykach otwartych. Sport Wyczynowy 1973, nr 8 i 9; Czajkowski Z.: Nowe koncepcje nauczania i doskonalenia techniki sportowej. Sport Wyczynowy 1984, nr 11 i 12; Czajkowski Z.: Nawyki czuciowo-ruchowe - ich istota, nauczanie i zastosowanie w walce sportowej. Rocznik Naukowy AWF Gdańsk 1997, tom VI; Czajkowski Z.: Dobór ćwiczeń w lekcji indywidualnej: Teoria, praktyka i metodyka szermierki. Katowice AWF; Czajkowski Z.: Nauczanie techniki sportowej. Warszawa RCMSKFiS. piłkarza i szermierza tak, jakby chciał wyszkolić gimnastyka. Tymczasem ucząc nawyków w sportach wyrazu artystycznego (gimnastyka, skoki do wody, akrobatyka) trzeba dbać o niezmienność, piękno ruchu i jego bezbłędne wykonanie. W sportach o rozstrzygającym znaczeniu zdolności wysiłkowych (lekkoatletyka, pływanie, kolarstwo), w których uczymy jednego nawyku (pojedynczego lub ciągłego), trzeba jak najlepiej wykorzystać siłę, szybkość, wytrzymałość i zborność ruchową (drugi poziom zborności, kierowanie ruchami) do osiągnięcia jak najlepszego wymiernego wyniku (szybciej, dalej, wyżej). Wielkie znaczenie dla wyboru sposobów nauczania i doskonalenia nawyków ruchowych posiada to, czy w zawodach występuje taki sam ruch i w takich samych warunkach (skok w dal, pchnięcie kulą, podnoszenie ciężarów), czy nawyki stosuje się w sposób zmienny, w zmieniających się ciągle sytuacjach i przy czynnym przeciwdziałaniu przeciwnika (gry sportowe, sporty walki), czy też w sposób zmienny w niepowtarzalnych, stale różnych warunkach i sytuacjach (wspinaczka wysokogórska, żeglarstwo). Różne cele główne różne sposoby nauczania W prawdziwym świecie skutki działania są wynikiem rozlicznych przyczyn o złożonym wzajemnym oddziaływaniu. Glyn C. Roberts Jednym z najważniejszych czynników, określających dobór i sposoby prowadzenia ćwiczeń w nauczaniu na- 59

3 60 wyków ruchowych, jest zdanie sobie sprawy z tego, jak, w jakich warunkach i po co zawodnik będzie stosował wyuczone nawyki i umiejętności w trakcie zawodów. Trener musi sobie odpowiedzieć na dwa pytania: Co zawodnicy powinni opanować? oraz: Jak to osiągnąć? Należy więc rozważyć trzy zagadnienia. 1. Zastosowanie nawyku w zawodach i zmienność ruchu. W pchnięciu kulą, skoku w dal, biegu na 100 m, strzelaniu, łucznictwie, pływaniu, skokach do wody sprawa jest dosyć prosta. Występujące tu nawyki (pojedyncze lub ciągłe) są stosowane w zawodach tak samo lub prawie tak samo jak w trakcie ćwiczeń, a więc ćwiczenia powinny przypominać jak najbardziej warunki i ruchy, stosowane w zawodach. Drobne zmiany są skutkiem zmian w poziomie poszczególnych zdolności wysiłkowych, nieco inaczej się skacze (inne skurcze mięśni i ruchy) na odległość 3 i 7 metrów. Stosując takie ćwiczenia, unikamy zbyt częstego (za każdym ruchem) poprawiania zawodnika, który musi się nauczyć korzystania ze sprzężenia zwrotnego wewnątrzpochodnego i znajomości wyników etc. 2. Zmienność stosowanych nawyków. W nauczaniu i doskonaleniu wielu (może większości) nawyków ruchowych trzeba uwzględniać fakt ich zmiennego stosowania w walce różna odległość podania piłki, różne postacie zagrywki siatkarza czy tenisisty. Trener musi obok ćwiczeń uproszczonych i wyodrębnionych Zbigniew Czajkowski stosować ćwiczenia całościowe, zmienne, wprowadzając różne nowe warunki i sytuacje. W sportach, w których występuje zmienność warunków i sytuacji (a często także czynnie przeciwdziałający przeciwnik), ćwiczenia powtarzane i niezmienne, wyodrębnione, nieco sztuczne nie są skuteczne. Należy stosować ćwiczenia zbliżone do sytuacji zawodów, ćwiczenia zmienne i przeplatane oraz wymagające różnych przejawów odpowiedzi czuciowo-ruchowych. Należy położyć nacisk na trafność i szybkość postrzegania 3, umiejętność rozwiązywania problemów, szybkość i trafność wyborów działania oraz wysoki poziom przystosowania ruchowego z błyskawiczną zaradnością ruchową włącznie. 3. Ćwiczenia dla odległych celów. W pierwszym etapie szkolenia zadania oraz sprawności, które ćwiczący mają osiągnąć, są często odległe od końcowych zadań procesu zaprawy. Na przykład, dzieci przerabiają przeróżne ćwiczenia, które mają podwyższyć ich ogólne możliwości czynnościowe i przystosowawcze, zapewnić odpowiedni poziom pobudzenia i dać im radość ruchu oraz poczucie własnej wartości, po to, między innymi, aby łatwiej i lepiej w późniejszym etapie szkolenia mogły opanować ostateczne nawyki i umiejętności, stosowane w zawodach. 3 Czajkowski Z.: Widzieć, to nie to samo, co postrzegać. Sport Wyczynowy 2001, nr

4 O swoistości w nauczaniu nawyków czuciowo-ruchowych 61 Różne nawyki różne nauczanie Podstawowe wyróżnienie nawyków ciągłe, seryjne i pojedyncze w wielkim stopniu wpływa na procesy, związane z ich zastosowaniem w zawodach, i pokazuje, na co zwrócić szczególną uwagę w nauczaniu. Richard Schmidt Nawyki czuciowo-ruchowe z uwagi na złożoność i sposób wykonania oraz stosowania dzieli się na: pojedyncze (np. cios pięściarza, rzut piłką, uderzenie rakietą, cięcie szablą, pchnięcie kulą), ciągłe (chód, bieg, pływanie, jazda na rowerze) oraz seryjne (prowadzenie samochodu, struganie deski). Znaczenie wyrazów nawyk pojedynczy oraz nawyk ciągły jest oczywiste. Nawyki seryjne, to takie, które następują po sobie i są od siebie zależne (zmiana biegów w samochodzie i następne kolejne czynności kierowcy, ustawianie żagli na łodzi, kucie podkowy etc.). Bardzo zbliżone do nawyków seryjnych są działania złożone (szermierza, piłkarza) wykonanie ciągu ruchów (nawyków pojedynczych). Na przykład: 1) piłkarz przyjmuje piłkę, biegnie z nią, wykonuje zwód, dalej biegnie, a następnie wykonuje strzał na bramkę; 2) szermierz wykonuje natarcie: wiązanie, zwód wyminięcia, pchnięcie wyminięciem, z krokiem i wypadem. Każdy rodzaj nawyku (ciągły, seryjny, pojedynczy) oraz działania złożone wymagają innych sposobów nauczaniauczenia się. W nawykach pojedynczych, szczególnie w takich, w których szybkość i moc odgrywają rozstrzygającą rolę (cios pięściarza, wypad szybkościowo-zrywowy, rzut, etc.), działanie jest tak szybkie i krótkotrwałe, że najczęściej nie ma czasu na skorzystanie ze sprzężenia zwrotnego przed zakończeniem ruchu. Nie ma więc w trakcie wykonywania takiego zrywowego, szybkiego działania, by użyć wyrażenia Mikołaja Bernsztejna, poprawek czuciowych. W nauczaniu takich ruchów trener musi zwrócić uwagę uczniom, aby skupili się na planowaniu wstępnym ruchu, na przygotowaniu przed jego zastosowaniem programu ruchowego, a nie liczyli na ewentualne poprawki w trakcie jego wykonania. Niektórzy trenerzy nawet przy nauczaniu takich prostych, pojedynczych, szybkich ruchów zwracają jednak uwagę na fazy jego wykonania, a nawet usiłują nauczać takiego ruchu metodą cząstkową. Tak np. robili fechtmistrze klasycznej węgierskiej szkoły szablowej, nauczając cięcia szablą na głowę w trzech kolejnych ruchach. Przy nauczaniu pojedynczych prostych ruchów na ogół nie występuje zmęczenie, wobec czego można je powtarzać wiele razy z rzędu, zwracając uwagę na jakość i skuteczność wykonania, po zakończeniu działania, a nie w trakcie. Działania oparte na nawykach ciągłych (pływanie, jazda na rowerze, bieg przełajowy, bieg narciarski itp.) wymagają stałego korzystania ze sprzężenia zwrotnego w trakcie czynności ruchowych, stałego nanoszenia poprawek i zmian zależnie od sytuacji i okoliczności (podłoże, ukształtowanie terenu, fale morskie etc.). Wyścigi samochodowe czy motocyklowe stanowią znamienny przykład nawyku seryjnego, w którym występuje 61

5 62 ciągłość i zmienność działania, ciągłe nanoszenie poprawek oraz przewidywania następnych ruchów (zakręt itp.). Wykonywanie czynności ciągłych i seryjnych jest męczące (skupienie uwagi, postrzeganie, częsta zmiana sytuacji) i dlatego należy dbać o odpowiedni odpoczynek. Należy zwracać uwagę na sprzężenie zwrotne, ocenę ruchu w trakcie działania, a nie po nim. W stosowaniu nawyków seryjnych, w których występuje znaczna współzależność poszczególnych ruchów, ważna jest oczywiście stała ich kontrola oraz kontrola całego ruchu. Niejako szczególnym przypadkiem nawyku seryjnego jest stosowanie działań, stanowiących połączenie pojedynczych, podstawowych nawyków, jak np. wspomniane już natarcie zwodzone szermierza czy wiele czynności piłkarza. Działań złożonych można nauczać metodami: całościową, częściami i mieszaną, które mają swoje zalety i niedostatki. 4 Najogólniej można zalecać, aby działań złożonych nauczać metodą mieszaną lub częściami tylko wtedy, kiedy poszczególne części składowe (nawyki, działania pojedyncze, podstawowe) występują niejako niezależnie, nie wpływając na kolejne ruchy. Tak np. można nauczać odpowiedzi wyminięciem florecisty czy szpadzisty, który kolejno: 1) wykonuje zasłonę, 2) opuszcza koniec broni unikając brzeszczotu broni przeciwnika, 3) podnosi koniec swojej broni w nowej linii, 4) prostuje ramię i osadza pchnięcie. Natarcia zwodzonego natomiast nie 4 Czajkowski Z.: Nauczanie techniki sportowej. Warszawa RCMSKFIS, s Zbigniew Czajkowski powinno się nauczać metodą cząstkową, ale całościową, ponieważ szermierz stosujący natarcie zwodzone, aby wprowadzić w błąd przeciwnika i zyskać czas i odległość, do ruchu zwodu dodaje pierwszą fazę wypadu lub rzutu. Sztuczne próby nauczania natarcia zwodzonego (czy podobnego działania) w rozbiciu na kolejne ruchy całkowicie mijają się z celem i prowadzą do niewłaściwego i nieskutecznego wykonania natarcia zwodzonego w walce, ponieważ na zwód bez zbliżenia się przeciwnik na ogół nie reaguje, a jeżeli zareaguje przyjęciem wczesnej zasłony, ma potem czas na wykonanie następnej. Najważniejszym czynnikiem w nauczaniu-uczeniu się działań złożonych jest więc ustalenie roli i wzajemnego powiązania ich części (nawyków pojedynczych, ruchów podstawowych) całościowego, złożonego działania. Na przykład można ćwiczyć najpierw krok do przodu i wiązanie broni przeciwnika, a po dobrym opanowaniu tego ruchu dodać zakończenie w postaci pchnięcia po żelazie z wypadem: albo w tenisie najpierw ćwiczyć podrzucanie piłeczki, by po dobrym opanowaniu tej czynności dodać uderzenie, wykonując w ten sposób zagrywkę. Gdybyśmy uszeregowali nawyki czuciowo-ruchowe, biorąc pod uwagę znaczenie bodźców, to na jednym krańcu będziemy mieli nawyki, których wykonanie i zastosowanie związane jest bardzo ściśle z bodźcami ze środowiska zewnętrznego, sytuacją taktyczną (np. sporty walki, gry sportowe, slalom narciarski, żeglowanie na desce), a na drugim krańcu nawyki, których wykonanie 62

6 O swoistości w nauczaniu nawyków czuciowo-ruchowych 63 i zastosowanie jest niezależne lub w nikłym stopniu zależne od środowiska zewnętrznego (gimnastyka artystyczna, jazda figurowa na lodzie, skoki do wody, konkurencje lekkoatletyczne, podnoszenie ciężarów). Biorąc to pod uwagę, E. C. Poulton 5 podzielił nawyki ruchowe na nawyki otwarte, czyli zewnętrzne, zamknięte, czyli wewnętrzne, i pośrednie. Upowszechnianiem i dalszym rozwijaniem tej koncepcji zajęła się bardzo m.in. Barbara Knapp 6, a w Polsce... autor tego opracowania. W przypadku nawyków zamkniętych (wewnętrznych) najważniejsze jest wykonanie przyjętej formy ruchów według z góry ustalonego wewnętrznego programu, w oparciu o bodźce ze środowiska wewnętrznego (własnego ustroju czucie mięśniowo-ruchowe, zmysł równowagi). Bodźce ze środowiska zewnętrznego nie mają tu wielkiego znaczenia, istotne jest dokładne wykonanie ruchu według ustalonego programu. Wielką rolę odgrywa tu pojętność ruchowa i kierowanie ruchami. W nawykach otwartych (zewnętrznych) istotnym czynnikiem jest odpowiadanie na bodźce z otoczenia, z sytuacji walki, ciągła zmienność i często nieprzewidywalność zachodzących zmian (ruchy przeciwnika, ruchy broni, lot piłki, sytuacja na boisku, planszy, ringu, macie, na stoku narciarskim etc.). Poulton określił nawyk otwarty jako ten, w wykonaniu którego człowiek musi dostosować się albo do nieprzewidzianych 5 Poulton E. C.: On Prediction in Skilled Movements. Physiological Bulletin 1957, nr 6. 6 Knapp B.: A Note on Skill. Occupational Therapy 1961, nr 35. wymogów otoczenia, albo do wymogów dokładności, przewidzianych czy nieprzewidzianych sytuacji. Ja uważam, że najbardziej znamienną cechą nawyków otwartych jest konieczność dostosowania się i wyboru właściwego działania i właściwej jego odmiany w ułamku sekundy w ciągle zmieniającej się (i to w sposób nieprzewidywalny) sytuacji walki, gry, warunków na boisku, stoku narciarskim czy wzburzonym morzu. Rozpatrywanie zmiennych właściwości różnych rodzajów nawyków ruchowych prowadzi do oczywistych wniosków. Przy nauczaniu i doskonaleniu nawyków zamkniętych trener i zawodnik dążą do niezwykle dokładnego, stałego, zbornego wykonywania określonych ruchów, stosując sporo ćwiczeń powtarzanych z naciskiem na dokładność wykonania ruchu, ćwiczenia są niezmienne (gimnastyka) lub prawie niezmienne (lekkoatletyka, pływanie). Ważnym czynnikiem jest ciągła troska zawodnika o właściwe wykonanie określonych ruchów. W nauczaniu i stosowaniu nawyków zamkniętych ważne są pojętność ruchowa, kierowanie ruchami oraz sprzężenie zwrotne wewnątrz i w nikłym stopniu zewnątrzpochodne. Zupełnie odmiennie należy nauczać i doskonalić nawyki otwarte. Tutaj stosuje się głównie ćwiczenia zmienne i przeplatane, uczy się różnych odmian odpowiedzi czuciowo-ruchowych. Zawodnik w samym wykonaniu ruchów opiera się na bodźcach ze środowiska własnego ustroju, a zmysł wzroku skierowany jest na ocenę sytuacji zewnętrznej. Niezmiernie ważną częścią zaprawy 63

7 64 w sportach o nawykach otwartych jest odpowiednie kształtowanie procesów psychoruchowych szybkość i trafność postrzegania, szybkość i trafność reagowania, szybkość i trafność wyborów działania i oceny sytuacji, skupienie, zakres, wybiórczość, podzielność i przerzutność uwagi (od szerokiej do wąskiej i przeciwnie, od wewnętrznej do zewnętrznej i przeciwnie). Należy stosować dużo ćwiczeń zbliżonych do warunków walki, zmuszających ucznia do natychmiastowego podejmowania decyzji, w warunkach dużej podzielności uwagi. W nauczaniu odpowiedzi czuciowo-ruchowych uwagę zwraca się nie tylko na sam ruch, wykonanie działania (okres końcowy reakcji), ale na skupienie uwagi i dostrzeganie bodźców (okres przygotowawczy reakcji) oraz na szybkie, trafne rozpoznanie bodźca i dokonanie wyboru odpowiedniego działania (okres utajony, czyli ośrodkowy reakcji). Znakomity znawca nauczania czynności ruchowych Richard A. Schmidt dokonał jeszcze innego podziału nawyków czuciowo-ruchowych (bardzo podobny do podziału na nawyki otwarte i zamknięte). Mianowicie wyróżnił on biorąc pod uwagę znaczenie w danym nawyku czynności psychicznych (postrzeganie, uwaga, myślenie, podejmowanie decyzji) oraz wysiłku fizycznego i ruchu nawyki: poznawcze, poznawczo-ruchowe oraz ruchowe. 7 Istota tego podziału jest tak oczywista, że nie będę go dokładniej omawiał. Jest on użyteczny, bo ułatwia dobór odpowiednich ćwiczeń, ich form i metod. Dla myślącego trenera jest rzeczą oczywistą, że w nauczaniu nawyków Zbigniew Czajkowski poznawczych, przy dużej motywacji zawodników, poziom pobudzenia powinien być niezbyt wysoki; w nawykach poznawczo-ruchowych poziom pobudzenia może być nieco wyższy, ale bez przesady, nadmierne pobudzenie bowiem upośledza postrzeganie, skupienie uwagi, szybkość reakcji oraz jakość wykonania. W sportach o nawykach ruchowych nawet wysokie pobudzenie (przy dobrze opanowanym nawyku) nie przeszkadza, a nawet w pewnych przypadkach (np. w podnoszeniu ciężarów) może pomagać w uzyskaniu dobrego wyniku. Występowanie nawyków zamkniętych i otwartych oraz poznawczych, poznawczo-ruchowych i ruchowych (patrz poniżej) to jeden z najważniejszych i najbardziej znamiennych czynników, który powinien wpływać na dobór ćwiczeń i sposób ich prowadzenia. Z podziału na nawyki otwarte i zamknięte oraz z podziału R. Schmidta wynika jasno, że znaczenie procesów poznawczych w nauczaniu czynności ruchowych zależy od dziedziny sportu i rodzaju nawyku ruchowego. W jednych sportach (np. koszykówka czy szermierka) posiada to znaczenie ogromne, wręcz rozstrzygające o wyniku współzawodnictwa, w innych (np. rzut oszczepem czy pływanie) minimalne. Podkreślam to z naciskiem, ponieważ wielu teoretyków sportu, wywodzących się z lekkoatletyki, pływania czy in- 7 Schmidt R. A.: Motor Control and Learning. Champaign Human Kinetics; Schmidt R. A.: Motor Learning and Performance. Champaign Human Kinetics. 64

8 O swoistości w nauczaniu nawyków czuciowo-ruchowych 65 nych sportów wysiłkowych, nie docenia nauczania nawyków, a tym bardziej procesów poznawczych, nieraz wręcz utożsamiając proces szkolenia z kształtowaniem zdolności sprawnościowych, głównie wysiłkowych (i to czasami też bardzo jednostronnie i nielogicznie), bez uwzględnienia swoistych wymogów danej konkurencji czy dziedziny sportu, np. zalecanie kształtowania wytrzymałości pięściarza drogą biegów długodystansowych czy wytrzymałość piłkarza poprzez biegi wokół boiska. Ile razy czytam takie wynurzenia, przypominają mi się słowa Alberta Einsteina: Nieskończone są tylko wszechświat i głupota ludzka, przy tym nie upierałbym się przy wszechświecie. Stosowanie nawyków czuciowo-ruchowych umiejętności 8 W piłce nożnej osobnik może opanować dobrze różne ruchy, ale jeżeli nie potrafi zastosować odpowiedniego działania w odpowiedniej chwili, jako gracz jest prawie bezużyteczny. Barbara Knapp W sportach i konkurencjach, w których występuje tylko jeden nawyk ruchowy, sprawa jest dość prosta. Jego 8 Czajkowski Z.: Istota, znaczenie i formy nowoczesnej lekcji indywidualnej w szermierce. Sport Wyczynowy 2000, nr 7-8, 9-10, 11-12; Czajkowski Z.: Teoria i metodyka współczesnej szermierki. Warszawa Sport i Turystyka; Bułoczko K. T.: Woprosy trienierskoj tiechniki, mietodika dozirowki nagruzki i oddycha w indiwidualnom urokie. Sbornik Statiej. Moskwa Fizkultura i Sport; Szabo L.: Fencing and the Master. Budapest Corvina Clado. opanowanie jest równoznaczne lub prawie równoznaczne z opanowaniem umiejętności jego stosowania (zabawa, rekreacja, praca). Kto opanował nawyk jazdy na rowerze czy pływania, ten posiadł umiejętność jazdy na rowerze czy pływania. Sprawa jest znacznie bardziej złożona w sportach, w których występuje dużo różnych nawyków ruchowych. Jeżeli są to nawyki zamknięte, należy opanować łączenie w ciąg nieraz bardzo długi z góry zaprogramowanych ruchów (gimnastyka, akrobatyka, tańce). Ruchy te są zaprogramowane, nie ma sytuacji zmiennych, nieprzewidzianych i zawodnik skupia uwagę na płynnym, dokładnym, pełnym wdzięku ich wykonaniu. Najbardziej złożone i trudne sytuacje występują w sportach o wielu nawykach otwartych (sporty walki, gry sportowe). Tutaj możemy wyróżnić umiejętności techniczne, techniczno-taktyczne i taktyczne. Umiejętności techniczne są ściśle związane z wykonaniem różnych działań (nawyków ruchowych) w walce. Na przykład, szermierz, bez względu na to, czy wykonuje wypad, rzut, pchnięcie, zasłonę, odpowiedź, natarcie itp., musi opanować wielozmysłowe postrzeganie w postaci czucia żelaza, musi precyzyjnie władać bronią, zachować właściwy rytm, zakres i postać ruchu, musi umieć odpowiednio zgrywać ruchy uzbrojonego ramienia z ruchami nóg. Umiejętności techniczno-taktyczne to nie tylko wykonanie działania, ale również i przede wszystkim zastoso- 65

9 66 Zbigniew Czajkowski wanie odpowiednio wybranego nawyku ruchowego. Oparte są one na wyćwiczonych swoistych odpowiedziach czuciowo-ruchowych (reakcja prosta, z wyborem, różnicowa, na sygnał wstępny mającego nastąpić ruchu, na poruszający się przedmiot, intuicyjna, przełączania zmiana zamiaru w toku działania). W szermierce jest to ocena odległości i dobór ruchów nóg zależnie od odległości i ruchów przeciwnika, określenie linii zagrożenia w toku jego natarcia, wybór między zasłoną a przeciwnatarciem, wybór odpowiedniej zasłony, orientacja przy pomocy czucia żelaza, odróżnianie działań prawdziwych od pozornych, pojedynczych od złożonych, zmiana zamiaru w toku działania etc. Warto podkreślić, że jeden nawyk podstawowy (podstawowe ruchy szermierza) może mieć zupełnie różne zastosowanie w różnych sytuacjach walki. I tak np. pchnięcie proste może być zastosowane jako: natarcie, zwód natarcia, odpowiedź, przeciwodpowiedź, wyprzedzenie, powtórzenie etc. I dlatego jeden nawyk czuciowo-ruchowy (np. wspomniane pchnięcie proste) należy ćwiczyć i doskonalić w różnych sytuacjach walki czy zbliżonych do walki. Jeżeli umiejętności techniczno-taktyczne polegają na stosowaniu wyuczonych, licznych działań szermierczych (nawyków ruchowych) jako odpowiedzi (reakcji psychomotorycznych), to umiejętności taktyczne polegają na przewidzianym, przemyślanym stosowaniu wybranych działań, przy czym zastosowanie działania właściwego poprzedzają działania przygotowawcze (rozpoznanie przeciwnika, ukrywanie własnych zamiarów, przewidywanie zamiarów przeciwnika etc.). W stosowaniu działań przewidzianych ważne jest obserwowanie przeciwnika oraz błyskawiczna ocena sytuacji walki (postrzeganie pojęciowo-czynnościowe). Na przykład, jeżeli przeciwnik często i szybko broni się zasłoną, to oczywiście można stosować natarcia zwodzone, jeżeli często stosuje przeciwnatarcie, to można zastosować jako działanie przewidziane w drugim zamiarze odpowiednie przeciwtempo. Jest sprawą oczywistą (chociaż, jak często powtarzam najtrudniej jest dostrzec rzeczy oczywiste), że w szermierce a także w innych sportach walki i w grach sportowych uczenie tylko ruchów, nawyków (umiejętności techniczne) nie wystarcza. 9 Znaczenie umiejętności technicznotaktycznych i taktycznych w piłce nożnej opisał ostatnio bardzo dokładnie prof. Jan Chmura. 10 Ja poświęciłem wiele opracowań ćwiczeniom ukierunkowanym na nauczanie umiejętności stosowania nawyków (działań) w walce szermierczej Czajkowski Z.: Nawyki czuciowo-ruchowe w działalności sportowej. Katowice ZSKF Makroregion Śląski. 10 Chmura J.: Szybkość w piłce nożnej. Katowice AWF. 11 Czajkowski Z.: Trening szermierza. Katowice 1988; Czajkowski Z.: Działania szermiercze - nazewnictwo, podział i stosowanie w walce. Warszawa Polski Związek Szermierczy; Czajkowski Z.: Szermierka na szpady. Warszawa Sport i Turystyka. 66

10 O swoistości w nauczaniu nawyków czuciowo-ruchowych 67 Podsumowanie Na zakończenie muszę podkreślić, że w nauczaniu nawyków ruchowych należy uwzględniać wymagania startowe, jakie stawia dana dziedzina sportu. Cały trening w tym oczywiście nauczanie i doskonalenie czynności ruchowych powinien być oparty na wzorcu wiedzy, Vickers J. N.: Instrumental Design for Teaching Physical Activities. Champaign Human Kinetics; Czajkowski Z. : Model wiedzy w szkoleniu sportowym. Sport Wyczynowy 1991, nr wzorcu zawodów z uwzględnieniem wymiarów osobowości zawodnika 13, na jedności teorii i praktyki, poznania i działania, ze zwróceniem szczególnej uwagi na treść, kierunek, poziom motywacji oraz natężenie pobudzenia Czajkowski Z.: Najistotniejsze zasady i czynniki warunkujące skuteczność szkolenia. Trening 1998, nr 4; Czajkowski Z.: Zawody i osobowość zawodnika. Trening 1991, nr Patrz: Przypis 12; Czajkowski Z.: Znaczenie osobowości w działalności sportowej (4) motywacja osiągnięć. Sport Wyczynowy 1994, nr