Zwierzęta toksyczne i jadowite. Dr Karolina Bącela-Spychalska karolina@biol.uni.lodz.pl

Transkrypt

1 Zwierzęta toksyczne i jadowite Dr Karolina Bącela-Spychalska karolina@biol.uni.lodz.pl

2 Zwierzęce związki toksyczne ZOOTOKSYNY Jady zwierzęce Trucizny zwierzęce aktywna iniekcja pokarm, dotknięcie zdobywanie ofiary obrona czynna obrona bierna (działanie odstraszające)

3 Zootoksyny 1. Neurotoksyny - działają na tkanki pobudliwe (w tym OUN), wywołując efekt paralityczny poprzez blokowanie przekaźnictwa synaptycznego lub błonowych kanałów jonowych. 2. Hemotoksyny - zaburzają proces krzepnięcia krwi. 3. Miotoksyny - uszkadzają błonę włókien mięśniowych, wywołując zaburzenie mechanizmu skurczu. 4. Hemorraginy - wywołują uszkodzenie ścian naczyń krwionośnych wywołując krwotoki. 5. Hemolizyny - uszkadzają błonę erytrocytów powodując hemolizę.

4 Zootoksyny 6. Kardiotoksyny - uszkadzają błonę włókien mięśniowych serca zaburzając pracę serca. 7. Nefrotoksyny - uszkadzają ściany naczyń krwionośnych kłębuszka nefronu oraz ściany samego nefronu, uszkadzając funkcję nerek. 8. Nekrotoksyny - wywołują obumieranie tkanek.

5 Zwierzęta swoiście jadowite Mają gruczoły jadowe i narządy raniące związane z: - pancerzem - z układem pokarmowym - szczękoczułkami - telsonem - szczękonóżami - narządami płciowymi - włoskami na oskórku - czułkami

6 Zwierzęta swoiście jadowite Mają gruczoły jadowe, ale nie mają narządów raniących: - gruczoły w skórze - gruczoły położone w pobliżu otworu odbytowego

7 Zwierzęta nieswoiście jadowite Mają narządy raniące i gruczoły ślinowe produkujące toksyczne związki - rogowe szczęki z gruczołami ślinowymi Toksyczne hormony produkowane przez gruczoły płciowe Toksyczne metabolity i wydzieliny tkanek

8 Trucizny zwierzęce Wytwarzane są przez organizm zwierzęcy i odkładane w większości tkanek Gdy dostaną się do ciała drapieżnika (w tym człowieka) drogą pokarmową lub przez skórę, działają silnie toksycznie.

9 Zwierzęta toksyczne w wyniku adsorpcji Toksyny Dinoflagellata (paralityczne zatrucie przez mięczaki - porażenie synaps nerwowych Jad bakterii Toksyczne substancje przemysłowe

10 strzykwy Zatrucia holoturyną Przyczyna: - złe przygotowanie trepangów (wypatroszone i wysuszone strzykwy) - kąpiele morskie (ostre zapalenie spojówek) Objawy: - ostry nieżyt przewodu pokarmowego - duszności - wymioty

11 Ogórek morski, żyje na dnie południowego Pacyfiku. Wielkośd ciała może dochodzid do 1,5 m. Toksyną występującą w ciele tej strzykwy jest holoturyna - miotoksyna powodująca paraliż mięśni oddechowych. Bohadaschia argus

12 Ryby: rozdymka tygrysia (Takifugu rubripes) Zatrucia tetrodoksyną Przyczyna: - złe przygotowanie fugu - toksyna obecna w gonadach, wątrobie, ikrze Objawy: - paraliż - ból głowy - duszności - wymioty Śmierd w przeciągu 4-24h przez uduszenie

13 Zatrucia metabolitami pasożytów Glista ludzka (askarioza) Objawy: - ogólne osłabienie - zawroty głowy - kaszel - obrzęk twarzy - nadmierna pobudliwośd - reakcje alergiczne

14 Jady zwierzęce

15 Ukąszenie vs użądlenie Ukąszenie- substancja jadowa podawana jest z gruczołu jadowego przez organy zlokalizowane w regionie gębowym (zęby jadowe, szczękoczułki, szczękonóża) Użądlenie- substancja jadowa podawana jest z gruczołu jadowego przez organy zlokalizowane w innych miejscach ciała (kolce, żądła).

16 Rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens) Jadowite ssaki Rzęsorek mniejszy (N. anomalus) Jad: spadek ciśnienia krwi, porażenie oddechu Jednorazowe ugryzienie : 200 myszy

17 Jadowite ssaki Almik haitaoski (Solenodon paradoxus) Almik kubaoski (Solenodon cubanus Peters, 1861) endemit kubaoski Film:

18 Jadowite ssaki Dziobak (Ornithorhynchus anatinus) Jad: hemolizyny, koaguliny Objawy: bóle, opuchlizna, wstrząs

19 Jadowite ptaki Ifrita kowaldi Pitohui sp. (6 gat.) Colluricincla megarhyncha Toksyna wydzielana przez skórę: neurotoksyna - batrachotoksyna

20 Jadowite gady Jady prawie wyłącznie spotykane u węży: znanych ok jadowitych Rocznie zgonów na skutek ukąszenia

21 Jadowite gady żmija zygzakowata (Vipera berus) Jad: neurotoksyny, nekrotoksyny, kardiotoksyny, hemolizyny (fosfatydaza) Objawy: lęk, przyspieszony oddech, zimny pot, obrzęk rozprzestrzeniający się, powiększenie węzłów chłonnych

22 Jadowite gady Waran z Komodo (Varanus komodoensis)

23 Jadowite ryby Najbardziej jadowita: szkaradnica (Synanceia verrucosa) 13 kolców w płetwie grzbietowej z gruczołami u nasady każdego kolca Jad: tetrodoksyna (neurotoksyna), stonustoksyna (hemoliza), werrukotoksyna, kardioleputina

24 Jadowite ryby Inne skorpenowate: skrzydlica skorpena pospolita Kolce jadowe w płetwie grzbietowej Działanie jadu: ból, opuchlizna,

25 Jadowite bezkręgowce Parzydełkowce Szkarłupnie Mięczaki Pajęczaki Wije Owady (błonkówki, pluskwiaki różnoskrzydłe, motyle)

26 Pazury jadowe bezkręgowce INIEKCJA Żądła Harpuny Kolce jadowe

27 Najbardziej jadowite zwierzę świata Wielkośd ciała 20 x 30 cm, masa do 6 kg, długośd czułków - do 3 m. Osa morska, występuje w tropikalnych obszarach północnej części Australii. Do roku 2005 opisano 67 przypadków śmierci ludzi. Wywołuje śmierd w ciągu kilku min. Jad podawany jest przez komórki Parzydełkowe - nematocyty, zawierajęce kilka miotoksyn oraz hemolizynę. NEMATOCYTY Chironex fleckeri Zespół Irukundji - uogólniony ból, - nadciśnienie - wymioty - zaburzenie akcji serca - zaburzenia oddechowe

28 Szkarłupnie (Echinodermata) najeżak skalny Paracentrotus lividus jad: hemolizyny narządy jadowe: zmienione kolce - pedicellaria

29 Film:

30 Conus striatus

31 Conus geographus Żyje w wodach tropikalnych Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku Jad zawiera kompozycję kilku neuroi miotoksyn. Śmierd ofiary następuje w kilka, kilkanaście sekund. W XX wieku odnotowano klinicznie co najmniej 50 śmiertelnych ofiar. Objawy ukąszenia: - zawroty głowy, drgawki, - wstrzymanie akcji serca, - paraliż mięśni szkieletowych aparat jadowy

32 Głowonogi Toksyna produkowana jest przez ślinianki Narząd raniący: dziób

33 Ośmiornica błękitna, występuje w okolicach Australii, osiąga wielkośd ciała do 20 cm. Jad, znajdujący się w ślinie, zawiera makulotoksynę, pochodną tetradotoksyny (TTX). Hapalochlaena maculosa Symptomy ukąszenia: - parastezje - wymioty - zaburzenia oddychania - zaburzenie pracy mięśni szkieletowych - zaburzenia widzenia Ilośd jadu znajdującego się w gruczole jadowym wystarczy na uśmiercenie 26 dorosłych osób Powoduje co roku śmierd kilku osób. Dotknięta przypadkowo przez człowieka może bezboleśnie ukąsid.

34 szczękoczułkowce Skorpiony Pająki

35 Leiurus quinquestriatus Skorpion żółty, występuje w Afryce Północnej oraz na Bliskim Wschodzie. Najbardziej jadowity spośród wszystkich gatunków skorpionów. Jad zawiera dwie neurotoksyny, z których jedna-chlorotoksyna odpowiedzialna jest za śmierd człowieka. Wstępne objawy użądlenia: - hypertermia - tachykardia - wysokie ciśnienie krwi - zaburzenia oddychania

36 chelicerae szczękoczułki karapaks mezosoma oko pedipalpi nogogłaszczki odnóża kroczne (4) tergit metasoma telson z kolcem jadowym

37

38

39 Zwierzęta niewrażliwe na jad Gąsienice niektórych motyli, np. bielinków Larwy chrząszczy Ślimaki

40 Solfugi (rząd Solifugae) Tropikalne pajęczaki (poza Australią) 1000 gatunków Nie są jadowite nie znaleziono gruczołów jadowych Zakażenia po ugryzieniu przez jad trupi obecny na szczękoczułkach

41 Pająki Narząd raniący szczękoczułki z pazurem Gruczoł jadowy położony w członie podstawowym szczękoczułków lub w głowotułowiu plus kanał wyprowadzający

42 Czarne wdowy (rodzaj Lactrodectus obejmuje 31 gatunków). Samice cm dł.). Wszystkie b. jadowite. Występują na obszarach o klimacie umiarkowanym i tropikalnym. czarna wdowa Lactrodectus mactans Jad zawiera neurotoksynę - latrotoksynę. W USA co roku opisywanych jest klinicznie kilka przypadków śmierci, zwłaszcza małych dzieci. Wstępne objawy ukąszenia: - ślinotok - suchośd ust, pocenie się - zaburzenie pracy przepony - wymioty - tachykardia

43 Ptasznikowate (Theraphosidae ) Jad: neurotoksyny Z reguły: jad o mocy porównywalnej z pszczelim (gatunki amerykaoskie) Gatunki azjatyckie i afrykaoskie jad bardzo silny, objawy: - długi ból - opuchlizna - wymioty - drgawki (nawet miesiąc po ugryzieniu) - częściowy paraliż Wyrzucanie drażniących włosków

44 Lejkowate (Agelenidae) Objawy ukąszenia: - Ból - swędzenie - Martwica tkanki Jad zawiera substancje lityczne Kątnik Tegenaria sp.

45 Krzyżakowate (Araneidae) Objawy ukąszenia: - Bóle głowy i stawów - osłabienie - pieczenie - wylewy krwawe w miejscu ukąszenia Narząd jadowy: gruczoł w głowotułowiu plus narząd raniący - szczękoczułki Jad: arachnolizyna - właściwosci hemolityczne epeirotoksyna hormon - hipotonia Pająk krzyżak Araneus diadematus

46 Topikowate (Argyronetidae ) Objawy ukąszenia: - ostry ból - reakcja zapalna (nawet 2 tygodnie) - czasem martwica Narząd jadowy: gruczoł w głowotułowiu plus narząd raniący - szczękoczułki Jad: hemorraginy Pająk topik Argyroneta aquatica

47 Pareczniki (Chilopoda)

48 żuwaczka APARAT GĘBOWY Lithobius forficatus szczęka I pary szczęka II pary szczękonóże kolec z przewodem gruczołu jadowego

49 Wij drewniak (Lithobius forficatus) Śmiertelne dla małych stawonogów U człowieka miejscowe stany zapalne

50 Skolopendra olbrzymia Scolopendra gigantea Skolopendra olbrzymia, zamieszkuje północne i zachodnie obszary Ameryki Południowej, Trynidad i Jamajkę. Długośd ciała cm. Jad zawiera histaminę, hyaluronidazę, serotoninę, cytolizynę, kardiotoksynę, i liczne enzymy proteolityczne. Efekty ukąszenia: - hypertermia - silny ból w miejscu ukąszenia, - zawroty głowy, wymioty - bradykardia Największy i najbardziej niebezpieczny dla człowieka gatunek pareczników.

51 Scutigera sp. Śmiertelne dla małych stawonogów U człowieka przez 4-6 godzin ból nie do wytrzymania, miejscowe stany zapalne prowadzące do martwicy skóry i tkanki podskórnej

52 owady Żądła Ukąszenia Włoski

53 błonkówki Pszczoła miodna (Apis mellifera) żądło: przekształcone pokładełko, zostaje w ciele napastnika Jad: histamina, fosfolipaza A i hyaluronidaza, melityna (hemoliza) i silna neurotoksyna - apamina, a także adolapina.

54 pszczoła miodna - żądło gruczoł jadowy pęcherzyk (zbiorniczek) jadowy gruczoł dodatkowy pochwa żądła sztylet żądła ze szczecinkami kłującymi

55 pszczoła miodna - żądło

56 Afrykaoska pszczoła miodna (AHB), odkryta w Teksasie w r Występuje na terenach południowozachodnich stanów USA. Jest hybrydą podgatunku Apis mellifera i kilku podgatunków występujących w Europie. Apis mellifera scutellata Objawy wielokrotnego użądlenia: - nadmierne pocenie się, - ból gardła, kaszel, - zaburzenia oddychania. Jad zawiera kompozycję neurotoksynapaniny i mellityny oraz kilku naczynio-aktywnych amin. Do tej pory jad tej odmiany zabił ponad 1000 osób!!!

57 Sobole, tchórze syberyjskie, szczury i jeże są niewrażliwe na jad pszczół.

58 błonkówki Szerszeo (Vespa crabro) żądło: dłuższe od pszczelego Jad: neurotoksyny - histamina, hyaluronidaza, acetylocholina pieczenie plus wolne aminokwasy.

59 Pluskwiaki (Hemiptera) pluskoles (Notonecta glauca) Aparat gębowy - kłujka Toksyczna ślina hemolizyny, hialuronidaza Skutki ukłucia ból, hemoliza.

60

61 motyle (Lepidoptera) Niektóre gąsienice Gruczoły jadowe znajdują się w skórze u podstawy włosków Podrażnienie skóry Przebicie skóry i dostanie się toksyn do krwiobiegu

62 motyle (Lepidoptera) Gąsienice rusałki pawik (Inachis io) Gruczoły jadowe znajdują się w skórze u podstawy włosków oraz występują odwłokowe gruczoły skórne Porażenie skóry

63 motyle (Lepidoptera) Gąsienice niedźwiedziówki nożówki (Arctia caja) Włoski powodują zapalenie spojówki

64 motyle (Lepidoptera) Gąsienice barczatki dębolistnej (Gastropacha quercifolia) Włoski wyposażone są w gruczoły jadowe