Zwierzęta trujące a jadowite

Transkrypt

1 Zwierzęta trujące a jadowite Zwierzęta trujące nie mają możliwości aktywnie przenosić substancji trującej do ciała innego organizmu. Do zwierząt trujących, które stają się niebezpieczne po ich spożyciu, należy wiele mięczaków, płazów i ryb. Zatrucia z powodu spożycia trujących gatunków zwierząt, to najczęściej zatrucia przypadkowe, wynikające z omyłkowego spożycia gatunku toksycznego zamiast bezpiecznego, lub z niewłaściwego przygotowania do spożycia (np. Fugu podawane w Japonii). Jad lub trucizna zwykle pochodzi z trzech źródeł: Inną grupę stanowią gatunki jadowite, które poza wytwarzaniem substancji toksycznych mają możliwość aktywnego jej przekazywania do tkanek innych organizmów, przy udziale specjalnie do tego celu przystosowanych organów składających się z gruczołów jadowych lub komórek wytwarzających jady, kanałów jadowych (których czasem brak) oraz zębów, kolców, igieł, parzydełek, żądeł itp. bywa syntetyzowana w ciele samego zwierzęcia, jak się to dzieje u jadowitych węży może być produktem symbiotycznych bakterii, którym zwierzę udziela schronienia - jak u ośmiornicy Hapalochlaena lunulata i trującej rybie fugu niektóre gatunki południowo amerykańskich żab nadrzewnych z rodzaju Phyllobates przyswajają sobie batrachotoksyny, zjadając trujące owady. Klasyfikacja toksyn zwierzęcych: 1. Neurotoksyny - toksyny układu nerwowego. Główne ich działanie toksyczne przejawia się w porażeniu oddychania, które staje się przyczyną śmierci pokąsanego. 2. Hemolizyna - składniki jadu wytwarzające w ustroju pokąsanego bardzo aktywną lizolecytynę, powodującą rozpad czerwonych krwinek. 3. Cytolizyny toksyny atakujące białe krwinki oraz inne tkanki. 4. Koaguliny -element jadu zwiększający krzepliwość krwi. 5. Kardiotoksyny -składniki jadu porażające czynność serca. 6. Hemoraginy- związki które uszkadzając ścianki naczyń krwionośnych, powodują wylewy krwawe do tkanek, krwawienie przez śluzówki, a nawet martwicę tkanek. 7. Elementy hamujące krzepliwość krwi. 8. Czynniki zmniejszające odporność na zakażenia. 9. Enzymy trawiące białko. Rozszczepiają one białka na polipeptydy, które powodują wstrząsy, wyrażające się między innymi dreszczami i podniesieniem temperatury ciała. Przygotowują one martwe zwierzę, pożarte przez węża, do właściwego strawienia. W Ameryce żyją małe gryzonie z rodziny Saricidae (Blarina brevicauda), u których gruczoły podszczękowe wytwarzają toksynę podobną do aminokwasu trypsyny. Ilość trucizny wydzielana przy jednorazowym ugryzieniu wystarcza do zabicia 200 myszy lub kilku kotów. W naturze przy ugryzieniu jad spływa po zębach przenikając do rany. Powoduje on spadek ciśnienia krwi i porażenie oddechu, na skutek czego dochodzi do śmierci ofiary. Rodzinę tych gryzoni w Polsce reprezentuje rzęsorek (Neomys). W Australii i Nowej Zelandii żyje dziobak (Ornithorhynchus anatinus). Samiec tego prymitywnego ssaka z rzędu stekowców posiada na tylnych odnóżach kolce, połączone kanałem z gruczołami jadowymi, znajdującymi się w okolicy biodrowej. Zranienie "ostrogami" dziobaka powoduje u człowieka bóle, opuchnięcie i objawy wstrząsu. Ma on słabe działanie koagulujące i hemolityczne, podobne do jadu żmii. 1

2 Analiza piór i próbek skóry fletowca (Pitohui), wykazała jedną z najsilniejszych neurotoksyn jakie istnieją w naturze - homobatrachotoksynę. Zjedzenie mięsa tego ptaka kończy się poważnymi problemami żołądkowymi, zaś sam kontakt z piórami gwarantuje choroby skóry. Przyroda gra jednak fair z daleka ostrzega, czym grozi bliższa znajomość z trucicielem. Widać go doskonale dzięki kontrastowym barwom, trudno też nie poczuć jego bardzo silnego zapachu. Taka antyreklama ma w porę odstraszyć potencjalnych wrogów gryzonie, węże, ptaki i nadrzewne ssaki. Największe stężenie toksyny u fletowca występuje w piórach na piersi i brzuchu. Prawdopodobnie po to, by podczas wysiadywania zaimpregnować nią skorupki jaj i zniechęcić ich amatorów. W rezultacie Pitohui jest najzdrowszym gatunkiem na Nowej Gwinei nie imają się go ani piórożerne wszoły, ani krwiopijne kleszcze. Do odkrytego w 1992 roku jadowitego ptaszka Pitohui dołączył kolejny mieszkaniec Nowej Gwinei, Ifrita kowaldi. Pióra i skóra tych pięknie upierzonych ptaków zawierają wystarczającą ilość groźnego alkaloidu batrachotoksyny, aby wdychany przy ich oglądaniu złuszczony naskórek i drobne fragmenty puchu spowodowały u badaczy przykre objawy podrażnienia układu oddechowego, kaszlu i kichania. Dalsze badania dowiodły, że Pithui przesiąknięte są prawdziwie śmiertelną trucizną: myszy, którym wstrzykniętowyciąg z ich piór lub skóry, padałyz objawamidrgawek. Podobnie jak Pitohui, nie produkuje on toksycznej substancji sam, lecz czerpie ją z pokarmu, którym są chrząszcze z rodzaju Choresine. Warto zauważyć, że batrachotoksyny to cała grupa toksycznych alkaloidów, wykazujących niewielkie różnice w budowie chemicznej. Ich działanie polega na depolaryzacji włókien nerwowych i komórek mięśniowych przez zakłócenie gospodarki jonami sodu. Bardzo często jady występują w gromadzie gadów, przy czym prawie wyłącznie spotykane są one w podrzędzie węży. Z blisko 2500 znanych gatunków węży, około 360 jest jadowitych i potencjalnie niebezpiecznych dla człowieka. Rocznie notuje się około pół miliona ukąszeń przez jadowite węże z czego około kończy się śmiercią. Większość jadowitych węży żyje głównie w klimacie gorącym, w Europie spotyka się jedynie gatunki żmij (Viperidae). Ilość, skład chemiczny i toksyczność jadu węży zależy od wielu czynników (stan odżywienia, pora roku, warunki bytowania itp.) i może różnić się znacznie nawet miedzy osobnikami w obrębie jednego gatunku. Z tych względów skład jadów węży nie jest jeszcze poznany całkowicie. Jest kombinacją wielu różnorodnych substancji - biotoksyn, z których jedne działają miejscowo, a inne, po wchłonięciu, atakują ważne ośrodki życia. Oprócz składników uśmiercających, jady węży zawierają często znaczne ilości silnych enzymów, które po wprowadzeniu do organizmu ofiary rozpoczynają proces trawienia, jeszcze przed jej połknięciem przez węża. Siła toksykodynamiczna jadów węży znacznie przewyższa działanie trucizn chemicznych. Np. 1g strychniny może zabić 5 osób, 1g cyjanowodoru do 16 osób, natomiast 1g jadu niektórych węży stanowi dawkę śmiertelną dla 150 osób. Występowanie węży lądowych (czarny) i morskich (niebieski). 2

3 Wśród węży można wyodrębnić rodzinę wężowatych, z których tylko niektóre rodzaje są jadowite oraz rodzinę żmijowatych, których każdy gatunek jest niebezpieczny. Różnica pomiędzy tymi grupami polega głównie na budowie zębów jadowych i charakterze jadu. Zęby żmijowatych to prawidłowe rurki, natomiast rodzina wężowatych posiadają tylko rowek, czasem bardzo głęboki, w którym jad może tak samo skutecznie przepływać. Wyodrębniono różnice w działaniu jadu obu grup na organizm żywy. Jad wężowatych wykazuje działanie głównie na ośrodkowy układ nerwowy, powodując porażenie ośrodka oddechowego a także innych ważnych dla życia ośrodków w mózgu i rdzeniu kręgowym (neurotoksyn). Jad żmijowatych działa przede wszystkim na tkanki w miejscu wprowadzenia jadu oraz na krew w naczyniach krwionośnych (hemotoksyny). Istnieją nieliczne gatunki wężów wytwarzających jad, będący mieszaniną neurotoksyn i hematoksyn nieomal w równych ilościach. Niektóre węże morskie mają jad powodujący martwice tkanki mięśniowej (myptoksyny). Aparat jadowy węża składa się ze zmodyfikowanej ślinianki, która produkuje jad. Toksyczny jad dostaje się przewodem do nasady wydrążonego zęba, znajdującego się w górnej szczęce. Ukąszenie powoduje uciśniecie zębem napełnionego przewodu i odruchowy skurcz mięśni, wyciskających jad światłem zęba do zadanej rany. Głębokość wstrzyknięcia trucizny zależy od długości zębów gada (u niektórych gatunków dochodzi nawet do długości 2,5 cm). Po ukąszeniu widoczny pozostaje charakterystyczny ślad na skórze ofiary, który ułatwia rozpoznanie, do jakiego gatunku należał wąż. W miejscu rany po ukąszeniu widnieją 2 rzędów małych, drobnych otworków, równoległych wobec siebie, a także obserwuje się na początku lub czasem na końcu rany 2 duże otwory, bardziej rozstawione, które pochodzą już od zębów jadowych. Objawy zatrucia jadem węży Znaczące skutki jadów wężowych można podzielić na dwie główne kategorie: efekty kardiotoksyczne i efekty neurotoksyczne. Skład chemiczny jadu wężowego stanowi złożoną mieszaninę, która zawiera aminy biogenne, węglowodany, glikoproteiny, lipidy i jony metali. Jednakże najważniejszymi składnikami są białka, w tym różne enzymy. Duże znaczenie wykazują enzymy proteolityczne, powodujące rozpad białek, skutkiem, czego jest psucie się tkanki. Niektóre enzymy proteolityczne są związane z krwawieniami. Kolagen (tkanka łączna w ścięgnach, skórze i kościach) jest rozszczepiany przez enzym kolagenazę znajdującą się w niektórych jadach wężowych. Wśród innych rodzajów enzymów, które tam występują, są hialuronidaza, hydrolaza estru argininy, dehydrogenaza mleczanowa, DNaza, oksydaza L-aminokwasowa, enzymy nukleotydazowe, RNaza, enzymy fosfolipazy, enzymy fosfoesterazy i acetylocholinoesteraza. Liczne peptydy nieenzymatyczne występują w jadzie wężowym. Niektóre z tych peptydów są neurotoksynami. Mechanizmy związane z krzepliwością krwi mogą zostać spowodowane przez enzymy jadu wężowego, równie dobrze zniszczeniu mogą ulec naczynia krwionośne. Prawie wszystkie organy ofiar zatrucia przez Crotilidae wykazywały objawy zatrucia, z których wiele związanych było ze zmianami we krwi i ze zmianami w płucach. Zlepione ciałka krwi i skrzepy w naczyniach krwionośnych zaobserwowano w płucach ofiar. Efekty te są wywołane częściowo działaniem enzymów trombinopodobnych, które są składnikami jadów Crotilidae - grzechotnikowatych (np. miedzianki, grzechotnika, tajwańskiej habu (Trimeresurus mucrosquamatus) oraz Viperidae żmijowatych (np. żmii sykliwej - Bitis arietans, żmii europejskiej - Vipera berus, żmii saharyjskiej). Enzymy trombinopodobne wywołują uwolnienie fibrynopeptydów, co objawia się tworzeniem skrzepów fibrynogenu. Składniki aktywne jadu kobry rozbijają barierę krew-mózg przez niszczenie naczyń włosowatych i błon komórkowych. W ten sposób zniszczona bariera traci swoją skuteczność w zapobieganiu przepuszczaniu innych czynników toksycznych niszczących mózg. Jad kobry i żmii powoduje uszkodzenie mięśnia sercowego i zaburzenia krążenia. Przyczyną tych zaburzeń jest komponent kardiotoksyczny zawarty w jadzie kobry. Zawiera on także aktywną cholinoesterazę, przez rozkład acetylocholiny, co powoduje porażenie mięśni. Z znaczącym stężeniem acetylocholiny wiąże się zahamowanie przez nią przemiany tlenowej w mózgu. 3

4 Zatrucia jadem żmijowatych charakteryzuje się poza objawami ogólnymi, krwawieniem z rany oraz dziąseł. Krzepnięcie krwi zostaje zniesione, natomiast ciężkie przypadki objawiają się obrzękiem, dochodzącym w ciągu 1 h powyżej kolana lub łokcia oraz dużym krwawieniem. Ukąszenie przez żmije zygzakowatą daje podobne objawy, występuje obrzęk i ból w miejscu ukąszenia, osłabienie, wymioty, zmiana kolorytu skóry, obrzęk twarzy, rozszerzenie źrenic a nawet osłabienie napięcia i zmiana tętna. Ukąszenie u dzieci często kończy się śmiercią. Zatrucia jadem grzechotnikowatych powodują ból i obrzęk występujący w około 10min po ukąszeniu. W ciągu kilku godzin pojawiają się krwawe wybroczyny, przechodzące w pęcherze o krwawej treści. Można także zaobserwować drętwienie języka, skory głowy czy ust. Ogólnymi symptomami ukąszenia przez okularnika czy zatrucia jadem zdradnicowatych są: senność, podrażnienie mięśni twarzy, warg, języka oraz nadmierne ślinienie. Bardzo często spada ciśnienie tętnicze krwi a oddech staje się utrudniony. Zatrucie powoduje opadanie powiek, zaburzenia widzenia a także bóle głowy. Przybliżona Obszar LD 50 Nazwa węża zawartość toksyczna występowania (mg/kg m. c. ) substancji (mg) Grzechotnik ,68 diamentowy Ameryka Północna Grzechotnik teksaski ,71 Grzechotnik preriowy ,61 Grzechotnik straszliwy Ameryka Południowa i ,30 Środkowa Okularnik indyjski ,40 Azja Żmija łańcuszkowa ,08 Żmija sycząca ,68 Afryka Mamba zwyczajna ,45 Wąż tygrysi Australia ,04 Żmija zygzakowata Europa ,55 Żmija zygzakowata Vipera berus jest bardzo rozpowszechniona i należy do najbardziej znanego gatunku ze wszystkich europejskich żmij. Występuje nieomal w całej Europie ( z wyjątkiem krańców południowych i północnych) oraz w północnej Azji. Jest wyjątkowo wytrzymała na surowe warunki klimatyczne. Znajduje się ją zarówno na terenach suchych, jak i wilgotnych, dogodnymi obszarami okazują się zbiorniki wód stojących, w którym ma możliwość pływania, na polach uprawnych, na łąkach, w lasach, zwłaszcza na przecinkach i drogach leśnych. Ulubionymi jej kryjówkami są nory gryzoni i stosy kamieni. Przebywa chętnie w miejscach dobrze nasłonecznionych, wśród skalnych głazów pozbawionych roślinności, a także w stogach siana. Skład jadu nie jest dokładnie znany. Dominującą rolę w jego działaniu odgrywają prawdopodobnie fosfatydazy. Lecytynaza, działając na lecytynę, wytwarza m.in. kwas olejowy i izolecytynę, która ma właściwości hemolityczne. Działa ona również na izolowany mięsień sercowy, wywołując jego skurcze, drgania włókienkowe, utratę jonów potasowych i pobudliwość. Działając na śródbłonek naczyń włosowatych, może wywołać krwotok płucny. Działaniu fosfatydazy w jej wytwarzaniu izolecytyny towarzyszy uwalnianie histaminy, co może spowodować szybki spadek ciśnienia krwi. Miejscowe, a następnie bardziej ogólne uszkodzenie naczyń włosowatych oraz utrata śródkomórkowego białka, z wynikającym stąd zmniejszeniem ciśnienia osmotycznego, są główną przyczyna znacznego obrzęku i puchliny w następstwie ukąszenia. Jad niektórych węży, zaliczany do rodziny żmijowatych, oprócz rozpadu krwinek czerwonych, może wywoływać przedłużenie czasu krwawienia i krzepnięcia, zwiększenie kruchości naczyń włosowatych, hemoglobinurię i białkomocz. Przyczyna tego jest bezpośrednie działanie jadu na naczynia włosowate i błonę podstawową torebki kłębuszka nerwowego. W niektórych jadach stwierdzono silne działanie hialuronidazy, zwiększające zdolność przenikania nie tylko samego jadu, lecz również zdolność inwazyjna bakterii wprowadzonych do rany. Objawy kliniczne Prawie u wszystkich osób po ukąszeniu występują: reakcje emocjonalne (lęk, przyspieszony oddech i tętno oraz zimne poty) w miejscu ukąszenia w ciągu kilku minut pojawia się obrzęk, któremu towarzyszy ból. Obrzęk ma charakter narastający, rozprzestrzeniający się na całą pokąsaną kończynę lub inna część ciała, a także niekiedy na sąsiednie części tułowia zasinienia skóry w miejscu obrzęku, a nawet krwawe wybroczyny, na skutek uszkodzenia ścian naczyń krwionośnych powiększenie węzłów chłonnych. Pojawiający się obrzęk ma ważne znaczenie diagnostyczne. Jeśli w ciągu 10 min po ugryzieniu obrzęk nie wystąpi, można z cała pewnością wnioskować, że jad nie został wpuszczony. Obrzęk może narastać przez następne 2-3 dni, jest niebolesny i ustępuje w ciągu 1-4 tygodni, a zranienie goi się bez martwicy. W średnio ciężkich, a zwłaszcza w ciężkich zatruciach (20-25 % pokąsanych) występują objawy ogólno ustrojowe, jak zaburzenia żołądkowo-jelitowe (bóle brzucha, wymioty, biegunka), a także poty, zawroty głowy, leukocytoza, niedokrwistość, trombocytopenia. Może wystąpić podwyższona temperatura ciała, wysypka oraz obrzęki naczynioruchowe. U części chorych pojawiają się zaburzenia oddychania, spowodowane skurczem oskrzeli, a także przejściowe zmiany EKG. W ciężkim zatruciu dominującym objawem jest wstrząs, któremu czasem towarzyszą zaburzenia krążenia. Występują: znaczne osłabienie organizmu, intensywne poty, bladość i ziębnięcie obwodowych części kończyn, przyspieszenie czynności serca oraz spadek ciśnienia tętniczego krwi. Dodatkowo może pojawić się zespół krwotoczny z zaburzeniami krzepnięcia i objawami krwawienia, głównie dziąseł. Wstrząs występuje na ogół w pierwszych 2 h po ukąszeniu. Śmierć następuje rzadko, na skutek wstrząsu i krwotoków, ale prawnie nigdy przed upływem h, co daje szanse zastosowania odpowiedniego leczenia. 4

5 Pierwsza pomoc w przypadku ukąszenia: uspokojenie rannej osoby, odkażenie rany i unieruchomienie pokąsanej kończyny, szybka hospitalizacja. Wiedząc, że jad żmii nie zawiera neurotoksyn zdarzają się przypadki podawania leków uspokajających o słabym działaniu, aby znuetralizować czasami występujące silne pobudzenie psychiczne. Ukąszony w miarę możliwości nie powinien wykonywać ruchów, gdyż przyspiesza to wchłanianie jadu. Przy zatruciu jadem żmii stosowane jest leczenie swoiste oraz leczenie objawowe. Leczenie swoiste związane jest z podaniem surowicy przeciw jadowi żmii, czyli antytoksyny, przy czym może ona wywoływać groźne dla chorego powikłania, dlatego podawana jest jedynie w silnych zatruciach ogólnoustrojowych, szczególnie, kiedy przebiegają ze wstrząsem. Celem leczenia objawowego jest łagodzenie skutków zatrucia, zapobieganie kolejnym powikłaniom. Organizm człowieka potrafi wytwarzać przeciwciała, łączące się z jadem i powodujące unieczynnienie trucizny, w ten sposób sam stwarza barierę ochronną. Jednakże stosowanie dodatkowo leków jest konieczne. Należy zawsze podać surowicę przeciwtężcową często stosuje się hydrokortyzon, leki przeciwhistaminowe czy epinefrynę. Węże koralowe, zdradnice (Elapidae), należące do rodzaju Leptomicrurus, Micrurus i Micruroides. Węże koralowe najczęściej mają czerwone, czarne i żółte lub białe segmenty na całej długości ciała. Są spokojnym gatunkiem, kąsającym dopiero po nadepnięciu lub próbie wzięcia do ręki. Do najbardziej znanych węży koralowych należą brazylijski Micrurus corallinus (właściwy wąż koralowy), Micrurus fulvius (arlekin) - żyjący w Meksyku i południowych stanach USA oraz żyjący w Arizonie i Nowym Meksyku Micruroides euryxanthus. Żmija rogata to gatunek bardzo jadowitego węża należącego do rodziny żmijowatych. Zamieszkuje rejony Afryki na Saharze i Półwyspie Arabskim. Osobniki znacznie różnią się ubarwieniem, zazwyczaj są brudnożółte, kremowe lub jasnobrązowe z poprzecznymi nierównomiernie rozmieszczonymi plamami wzdłuż ciała. Brzuch żmii jest biały. Ubarwienie tego gatunku stanowi doskonały kamuflaż ze względu na do złudzenia przypominający piasek. Jad żmii rogatej posiada właściwości o działaniu kardiotoksycznym, przeciwkrzepliwym i hemolitycznym. Przypadki śmiertelne zdarzają się dość rzadko, częściej niezbędna jest amputacja kończyny. Żmija przy ukąszeniu może wprowadzić mg jadu, dawka powodująca śmierć wynosi 50mg. Jad w początkowym etapie po ukąszeniu następuje wzmożone krzepnięcie krwi. Objawami występującymi po zaaplikowaniu toksyny zębami jadowymi to miejscowy ból, opuchlizna, pojawienie pęcherzy oraz krwawienie podskórne. Można wymienić dodatkowo lokalną martwice, rozpoznawane są także bóle i zawroty głowy, wymioty, biegunka oraz konwulsje. Grzechotnik diamentowy występuje w południowo-wschodniej części Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza na Florydzie. Jest największym jadowitym wężem spośród grzechotników. Średnia długość tych węży obejmuje przedział od 150 do 200 cm, ale zdarzają się osobniki przekraczającenawet 240cm. Posiadają szeroką głowę, wyraźnie oddzieloną od reszty ciała o kolorze ciemnobrązowym, brązowo-żółtym, oliwkowym lub czarnym z wzorem przechodzącym przez całe ciało w kształciediamentu, od któregopochodzinazwa tego gatunku. Grzechotnik diamentowy powoduje najwięcej ukąszeń ze skutkiem śmiertelnym. Zęby jadowe mogą nawet osiągnąć długość 27 mm, dzięki nim zostaje wprowadzone do rany mg jadu o działaniu hemolitycznym. Jad zawiera peptydy, które mogą zakłócać lub zatrzymać pracę mięśnia sercowego, dodatkowo powoduje bardzo rozległą nekrozę, czyli martwicę w okolicach rany. Ukąszeniu często towarzyszy ból, opuchlizna, krwotoki, niewydolność nerek i trudności w oddychaniu. Dla człowieka śmiertelna dawką jest 100 mg jadu a śmierć może nastąpićpo 6-30 godzinachod ugryzieniu. Mamba czarna (Dendroaspis polylepis) to jadowity wąż z rodziny zdradnicowatych, zamieszkujący środkową i południową Afrykę. W chwili zagrożenia potrafi się podnieść bardzo wysoko, są w stanie nawet sięgnąć twarzy stojącego człowieka. Uderza szybko i kąsa wielokrotnie a jedno ukąszenie wydziela od 100 do 400 mg jadu, należy zwrócić tu uwagę, że śmiertelną dawką dla dorosłego człowieka jest już mg. Podczas polowania po jednokrotnym ukąszeniu osobnik ten wycofuje się i czeka aż ofiara zostanie sparaliżowana. Jad mamby jest bardzo toksyczny, zawiera neurotoksynę, która jest też kardiotoksyczna. Zazwyczaj, jeżeli nie zostanie podane antidotum w przeciągu kilku godzin następuje śmierć. Konieczne jest zastosowanie dużych ilości antytoksyny. Neurotoksyna oddziałuje na układ nerwowy, paraliżując mięśnie. Mimo, że ofiara zostaje sparaliżowana zachowuje pełną świadomość. Śmierć następuje wskutek uduszenia, w przeciągu 7-15 godzin od ukąszenia. 5

6 Mamba zielona Występuje we wschodnich rejonach Afryki, od Kenii poprzez Tanzanię. Często spotykana jest na plantacjach mango oraz owoców cytrusowych. Zdarzają się przypadki wpełzania mamby do ludzkich domów, znajdując schronienie w rusztowaniach dachów krytych strzechą. Mamba zielona jest bardzo szybkim, czujnym, lecz raczej płochliwym wężem. Obrona poprzez ukąszenie to dla niej ostateczność, zaniepokojona przeważnie ucieka. Jad zielonej mamby posiada charakter neurotoksyczny, zawiera grupy neurotoksynę takie jak dendrotoksyny i fascikuliny. Zawarta jest także kalcykludyna, zaliczaną do silnych brokerów, zależnych od potencjałów kanałów wapniowych (zwłaszcza typu L). Toksyczność składników jest wystarczająca, aby spowodować śmierć człowieka, lecz 10-krotnie słabsza od jadu mamby czarnej. Dawkę śmiertelną dla dorosłego człowieka wynosi ok. 15 mg ukąszenia zdarzają się rzadko, dzięki łagodnemu usposobieniu węża. Mamba zielona jest wężem w wysokim stopniu jadowitym, ale mniejszym i znacznie mniej agresywnym niż mamba czarna. Wśród wszystkich pozostałych gadów jadowite są jeszcze tylko 2 gatunki jaszczurek amerykańskich należące do rodziny Helodermatidae: heloderma arizońska (Heloderma suspectum) i heloderma meksykańska (Heloderma horridum). Wypadki śmiertelne po ugryzieniu tych zwierząt są niezwykle rzadkie. Jad zawierający neurotoksyny przenikając do rany wywołuje ból i obrzęk ukąszonego miejsca oraz wywołuje objawy ogólne, takie jak bladość, zwiększona potliwość, zawroty głowy, uczucie osłabienia i zmęczenia, omdlenia i drgawki. Nie występują nudności i wymioty. Dolegliwości związane z ukąszeniem mogą utrzymywać się nawet przez 5 miesięcy. Waran z Komodo (Varanus komodoensis) nazywany niekiedy smokiem z Komodo jest największą żyjącą współcześnie jaszczurką. Największe samce mogą dorastać do cm (rekordowy okaz mierzył 365 cm) przy masieciaładochodzącejdo 150 kg. Naukowcy odkryli w ślinie jaszczurki różne toksyczne związki, z których niektóre występują też w jadzie tajpana uznawanego za jednego z najbardziej jadowitych węży. Według badaczy jad warana szybko doprowadza do obniżenia ciśnienia krwi, co w połączeniu z krwawiącymi ranami zadanymi przez zęby jaszczurki szybo doprowadza do wstrząsui śmierci ofiary. Warany stworzyły stosunkowo skomplikowany system dystrybucji jadu. Kanały wyprowadzające jad u tych jaszczurek uchodzą między zębami, a toksyczna wydzielina miesza się ze śliną. Dlatego waran w trakcie gryzienia stara się możliwie głęboko złapać ofiarę, tak by jad zdążył się dostać do jej ciała. Surowica (antytoksyna) to inaczej lek wytwarzany na jad określonego węża (monowalentna czyli jednoważna), bądź też na kilka gatunków węży (poliwalentna czyli wieloważna). Pierwszą surowicę monowalentną wynalazł w 1894r. Albert Calmette (przeciwko jadowi Naja naja), natomiast pierwszą poliwalentną w 1901r. Vital Brazil (przeciwko wężom z rodzajów Crotalus, Bothrops). Surowica powinna być klarowna i stale przechowywana w lodówce, nawet jej transport powinien odbywać się w pojemniku wypełnionym lodem. Surowice wytwarza się najczęściej przy użyciu koni, owiec lub kóz. Polega to na immunizacji zwierzęcia wg ustalonego schematu wzrastających dawek, a następnie pobiera się jego krew, odwirowuje i surowicę poddaje odpowiedniej obróbce. Nie wszystkie zwierzęta reagują jednakowo na podawane dawki jadu, wytwarzając niewystarczającą ilość przeciwciał, co w przypadku surowicy monowalentnej łatwo wykryć, jednak komplikuje się to przy surowicach poliwalentnych. Wśród wielu jadów używanych w tym procesie (nawet 10) koń może reagować dobrze tylko na niektóre z nich, dlatego też surowica niekoniecznie musi być tak poliwalentna jak by tego chciał producent. Problem ten rozwiązuje się czasem poprzez immunizację większej liczby zwierząt, a następnie mieszania ich przeciwciał, ale ich stężenie nigdy nie będzie tak wysokie jak w przypadku surowicy monowalentnej. Surowicę pozyskuje się najczęściej z jadu węży hodowlanych, choć bywa czasem, iż są organizowane wyprawy w celu stworzenia antytoksyny na jad konkretnego węża z określonego rejonu. Ze względu na to iż wiele gatunków wyspecjalizowało swój jad na określone grupy zwierząt (na które polują w swoim rejonie występowania), surowicę produkuje sie na dany obszar występowania węża. Zdarza się bowiem iż konkretny gatunek ze względu na występowanie np. na terenach gdzie dominują gady, poluje głównie na jaszczurki i przeciw nim wyspecjalizował swoją toksynę, w przeciwieństwie do tego samego gatunku, który mieszka na terenach obfitujących w gryzonie (przykładem może być mokasyn malajski - Calloselasma rhodostoma). W związku z tym, również antytoksyna powinna być wyspecjalizowana, gdyż może nie działać odpowiednio na jad węża z innego rejonu występowania. Jad węży pobiera się od kilku osobników do specjalnych pojemników, a następnie ze względu na jego bardzo krótką trwałość, wytwarza się z niego ekstrakt w postaci suchej masy. Dopiero tak przygotowana toksyna jest podawana w odpowiedniej formie, wspomnianym wcześniej zwierzętom. 6

7 Działanie surowicy (przeciw jadowi kobry). Zasada działania jadu kobry królewskiej (Ophiophagus hannah) posiadającej jedne z najbardziej śmiercionośnych i najszybciej działających neurotoksyn, gdzie w ciągu 30 minut od ukąszenia toksyna upośledza układ oddechowy człowieka i doprowadza do śmierci. Płuca poruszane są skurczem mięśni oddechowych: przepony oraz mięśni międzyżebrowych zewnętrznych. Rozciągnięcie klatki piersiowej powoduje zwiększenie objętości płuc i wytworzenie podciśnienia zasysającego powietrze. Przy wdechu mózg wysyła impuls elektryczny do wyżej wymienionych mięśni, że mają "zacząć" pracować i powietrze jest pompowane (wydech jest najczęściej aktem biernym). W organizmie człowieka impulsy nerwowe przekazywane są z jednej komórki do drugiej za pośrednictwem zakończeń aksonów. Miejsce stykania się ze sobą błony komórkowej zakończenia aksonu z błoną komórkową drugiej komórki nosi nawę synapsy. Dzięki połączeniu synaptycznemu pomiędzy aksonem neuronu ruchowego, a komórką mięśniową (tkanka mięśniowa, mięśnie) za pośrednictwem acetylocholiny impuls elektryczny może zadziałać na mięśnie. Jad kobry skutecznie blokuje produkcję acetylocholiny, co skutkuje brakiem połączenia pomiędzy impulsem nerwowym a mięśniem, co powoduje upośledzenie działania włókien mięśniowych odpowiedzialnych za oddychanie. Wystarczy, że tylko jedna trzecia wszystkich połączeń synaptycznych w przeponie zostanie uszkodzonych, aby oddech ustał, co w wypadku wyżej wymienionego węża u większości poszkodowanych występuje często już po 30 minutach od ukąszenia, powodując śmierć przez uduszenie. W tym wypadku zadaniem odpowiedniej surowicy jest uwolnienie organizmu od działania jadu, poprzez umożliwienie normalnej produkcji acetylocholiny, a co za tym idzie przywrócenie funkcji oddychania. Jad kobry atakuje również inne mięśnie, między innymi serce, lecz zasada działania jest taka sama. Jeśli ukąszonej osobie nie zostanie podana surowica istnieje jeszcze jedna szansa na ratunek (choć jej skuteczność jest dość wątpliwa). Polega ona na podłączeniu ukąszonego do aparatury podtrzymującej czynności życiowe (między innymi oddychanie). Antytoksyna po zneutralizowaniu jadu jest wydalana z organizmu. Antytoksyna powinna być podana w ciągu 4 godzin od ukąszenia, jednak w wypadku wielu silnie jadowitych węży, należy zrobić to jak najszybciej (przykładem może być jad kobry). Ciekawostką jest tu fakt iż u wielu węży właściwe i pełne działanie jadu nie występuje od razu, lecz po ok 30 minutach aż do 2 godzin. Surowice podaje się w postaci nierozcieńczonej lub rozcieńczonej w płynie izotonicznym. W gromadzie płazów znaleziono jedne z najsilniej działających trucizn świata zwierzęcego. Zwierzęta te należą jednak wyłącznie do biernie toksycznych (trujących). Jad wytwarzają w specjalnych gruczołach w skórze i wydzielają go w ochronie przed drapieżnikami. Również gruczoły płciowe, krew i tkanki mogą być toksyczne. Najczęściej trujące płazy są jaskrawo ubarwione i niezwykle kolorowe. W Ameryce Południowej i Środkowej, w tropikalnych lasach deszczowych żyją małe, jaskrawo ubarwione żabki z rodzin Dendrobates i Phyllobates, które w skórze mają liczne brodawki wytwarzające silną toksynę - batrachotoksynę. Jest to substancja o działaniu neurotoksycznym, powodująca zablokowanie transmisji sygnałów nerwowych w organizmie. Wskutek jej działania następuje paraliż mięśni i zatrzymanie akcji serca. Indianie wykorzystują batrachotoksynę do zatruwania strzał. Drobne zwierzęta i ptaki trafione zatrutą strzałą umierają prawie natychmiast, ale ich mięso nadaje się do spożycia, gdyż małe ilości trucizny nie są wchłaniane w przewodzie pokarmowym człowieka. Trucizna wytwarzana w gruczołach skórnych tych płazów pochodzi najczęściej z ciał żuków, którymi te z kolei się odżywiają, stąd tropikalne żabki, hodowane w warunkach terraryjnych, zazwyczaj nie są toksyczne. W ciałach niektórych gatunków salamander znaleziono tetradotoksynę, tę samą, którą produkują narządy ryb najeżkowatych. Inne gatunki tych płazów wytwarzają różnego rodzaju trucizny o charakterze alkaloidów i substancji najczęściej pochodzenia białkowego. Trucizny salamander poza działaniem hemolitycznym i miejscowo drażniącym, mogą także powodować skurcze mięśni, przez paraliżowanie układu nerwowego. Również salamandra plamista (Salamandra salamandra) żyjąca w Europie (także w Polsce) w swojej skórze ma słabą truciznę, niegroźną dla człowieka, ale za to skuteczną w odstraszaniu jej naturalnych wrogów. Zmiany w środowisku naturalnym salamander doprowadziło do tego, że większość z nich to gatunki zagrożone, stąd odławianie i przetrzymywanie salamandry plamistej, prawnie chronionej w naszym kraju, jest niedozwolone. 7

8 Salamandryna to steroidowy alkaloid, wchodzący w skład toksyny wydzielanej przez gruczoły przyuszne salamandry plamistej. Alkaloid ten wywołuje drgawki, działa na ośrodkowy układ nerwowy, podnosi ciśnienie krwi oraz znieczula miejscowo. W razie kontaktu, wydzielina ta może podrażnić oczy, dlatego zwierząt tych nie powinno się dotykać. Dodatkowo salamandra na środku grzbietu posiada dwa rzędy ujść gruczołów jadowych. Najlepiej poznaną toksyną wytwarzaną przez płazy jest wydzielina gruczołów jadowych niektórych ropuch z rodziny Bufonidae, jak np. ropuchy szarej - Bufo bufo. Wydzielina ta zawiera między innymi bufotalinę i bufoteninę, która w małych ilościach pobudza, a w dużych poraża akcję mięśnia sercowego. Suszone ropuchy (Buffones exsiccatae) znajdują jeszcze zastosowanie w tradycyjnej medycynie chińskiej, jako leki nasercowe. Aga, kururu, ropucha olbrzymia (Bufo marinus) - gatunek płaza, z rodziny ropuchowatych, jedna z największych ropuch. Występuje w Ameryce Południowej i Środkowej oraz w Australii Północnej. Do Australii trafiła w 1935 roku - po to, by wytępić pewien gatunek żuka żerujący na plantacjach trzciny cukrowej na północnym wschodzie kraju. Introdukowana również na Antyle, Bermudy, Filipiny, Hawaje i Nową Gwineę. Zamieszkuje tereny leśne, sawannowe oraz pojawia się w górach do wysokości 1500 m n.p.m. Zarówno skrzek tej ropuchy jak i wszystkie jej stadia rozwojowe są silnie trujące. Młode krokodyle, żywią się małymi zwierzętami, w tym płazami. Zjedzenie ropuchy kończy się dla nich tragicznie. Inwazja ropuchy spowodowała, że wymarła ponad połowa krokodyli z niektórych rzek na Terytorium Północnym. Badania na rzece Wiktorii dowiodły że za 77% śmierci krokodyli odpowiada właśnie ropucha aga. Jest również trująca dla blisko 50 gatunków australijskich węży. Środowisko mórz i oceanów zamieszkują różnorodne organizmy, wiele z nich poprzez wytwarzanie różnego rodzaju toksyn stanowi niebezpieczeństwo dla człowieka. Pośród klasy ryb posiadającej około 20 tysięcy gatunków, aż 700 z nich wytwarza substancje trujące. Wiele gatunków ryb żyjących w tropikalnych wodach wykazuje właściwości trujące. Wyróżniamy ryby czynnie trujące, które toksyny gromadzone są w gruczołach pod płetwą grzbietową lub przy ogonie, wydzielają dopiero po zranieniu swojej ofiary. Drugą grupą są ryby biernie trujące, działające szkodliwie dopiero po spożyciu ich mięsa, zawierającego substancje powodujące zatrucie, która magazynowana może być w tkankach lub narządach. Tetrodotoksyna (anhydrotetrodotoksyna, 4-epitetrodotoksyna) jest około 1200 razy bardziej toksyczna niż cyjanek. Ta wyjątkowo silna neurotoksynę powoduje przerywanie przewodzenia elektrycznego w nerwach w wyniku przyłączania się do białek kanałów sodowych w błonach komórek nerwowych. Jest związkiem stabilnym termicznie, oznacza to, że nie rozkłada się podczas gotowania. Około 40% zatruć tetrodotoksyną kończy się śmiercią, pomimo tego stanowi ona przysmak w Japonii. W związku z tym kucharz musi mieć specjalne umiejętności i uprawnienia, by móc przyrządzić rybę w nieszkodliwy sposób. Spożywanie wątroby i jajników z fugu jest zakazane. Jednakże niektórzy smakosze uważają te organy za najlepsze, związane jest to z wywoływaniem przyjemnego uczucia po umieszczeniu niewielkiej ilości na języku. Takie ryzykowne doznania smakowe, spowodowane złą oceną ilości trucizny doprowadza każdego roku do śmierci wielu ludzi. Pierwsze objawy zatrucia występują po około 30 min w postaci znieczulenia warg, języka, bólówbrzuchai zawrotówgłowy, nudności i wymiotów. Następnie pojawia się paraliż mięśni przy zachowanej świadomości, zatruty pozostaje przytomny, ale nie może się ruszać ani mówić, wkrótce przestaje oddychać. Przytomność podczas paraliżu spowodowana jest tym, iż tetrodotoksyna nie przechodzi przez barierękrew-mózg. Zgon następuje przez uduszenie. Do tej pory nie znaleziono odpowiedniej odtrutki, leczenie składa się z płukania żołądka oraz podania węgla aktywnego w celu związania toksyny następnie stosuje się sztuczne podtrzymywaniekrążenia i oddechudomomentu, aż trucizna przestanie działać. Zawierają ją także ośmiornice, ślimaki czy trytony. Fugu nie wytwarza toksyny sama, produkują ją bakterie Pseudomonas, dostające się do jej wnętrza zjadając skażone mikroorganizmami pożywienie. W każdej rybie znajduje się taka ilość trucizny, która mogłyby spowodowaćśmierć nawet 30 dorosłychosób. 8

9 Kolejną jadowitą rybą zamieszkującą ciepłe morza jest szkaradnica. Ochroną przed drapieżnikami stanowią kolce umieszczone na grzbiecie, na których umieszczone są gruczoły jadowe. Objawy toksyczne zależą od ilości kolców, które utknęły w ciele ofiary oraz od głębokości wprowadzenia jadu. Toksyny wywołują działanie neurotoksyczne, porażenia mięsni a nawet paraliż, co w przypadku nie udzielenia pomocy w odpowiednim czasie grozi śmiercią. Czynnie jadowitą rybą jest murena. Zawiera toksyczną krew i ma gruczoły jadowe mieszczące się w śluzówce wyścielającej paszczę. Po ugryzieniu przez rybę, jad przepływa do rany ofiary sprawiając powstanie silnego obrzęku i martwicy. W cięższych przypadkach pojawiają się zaburzenia oddychania i krążenia, ataki padaczkowe, co stanowi duże niebezpieczeństwo dla płetwonurków. Płaszczki to chrzęstnoszkieletowe ryby morskie o dyskowatym, płaskim kształcie ciała. Rozprzestrzenione są w tropikalnych i ciepłych wodach na całym świecie. Liczne gatunki płaszczek, należące do rodziny Dasyatidae czy Myliobatidae mogą okazać się niebezpieczne dla człowieka ze względu na posiadanie w ogonie jadowitych kolców. Cechą charakterystyczną płaszczek jest to, że większość gatunków posiada elektroreceptory, a niektóre z nich nawet potrafi wytwarzać prąd elektryczny, stąd występuje niebezpieczeństwo porażenia nim. Płaszczka zaliczana do ogończy z gatunku Dasyatis pastinaca ma aż 2m długości, a swoim kolcem może nawet przebić deski w dnie łodzi. Większość z nich ma jedną lub dwie łuski, które zmienione są w kolce, znajdują się w okolicy gruczołów jadowych umieszczonych na ogonie. Gatunek tych ryb jest bardzo spokojny i nieagresywny, jedynie nadepnięcie lub rozdrażnienie może spowodować zaatakowanie, dlatego rzadko zdarzają się przypadki śmiertelne dla człowieka, pomimo, że uderzenie kolcem zawierającym toksyny może okazać się bardzo groźne. W ten sposób zginął znany australijski przyrodnik i prezenter telewizyjny Steve Irwin. Przyczyną jego śmierci było przebicie klatki piersiowej przez ostry kolec na ogonie bezpośrednio w serce. Zdarzenie to miało miejsce w 2006 r. podczas realizowania zdjęć pod wodą na Wielkiej Rafie Koralowej do filmu dokumentalnego. W zimnych morzach, czyli także w Morzu Bałtyckim występuje rodzina ostroszowatych (Trachinidae). Ryby zaopatrzone są w ostre kolce jadowe na pokrywie skrzelowej oraz kolce pierwszej płetwy grzbietowej połączone są z gruczołami jadowymi. Ryby te bytują w wodach przybrzeżnych, najczęściej zagrzebane są w piasku. Zranienie przeważnie jest przypadkowe, objawia się obrzękiem w miejscu zranienia i bólem w kończynie, który powoli obejmuje cały tułów, osłabieniem, gorączką oraz przyspieszonym biciem serca. Czasami kontakt z kolcami jadowymi doprowadza do martwicy tkanek miękkich oraz kości, a w rezultacie wyszczególnionych objaw, nawet śmierć. Morskie bezkręgowce zamieszkujące morza i oceany również mogą okazać się niebezpieczne. Można zwrócić tu uwagę na ślimaki stożki z rodziny Conidae. Stożki wytwarzają przepiękne i wyrafinowane wzory na swoich muszlach, o ciekawych kształtach składających się z zygzaków, linii prostych oraz kropek, przez co uważane są obok porcelanek za muszle najbardziej pożądane i poszukiwane przez kolekcjonerów. Różnice w ubarwieniu oraz kształcie wzorów mogą także występować w obrębie jednego gatunku, dzięki czemu mało prawdopodobne jest znalezienie dwóch identycznych okazów. Mięczaki te licznie występują w morzach tropikalnych w szczelinach raf koralowych, jak i na płytkim dnie niedaleko brzegu. Jad stożków jest tak silny, że potrafi uśmiercić człowieka w ciągu kilku sekund. Przypadki takie zdarzają się często w nadmorskich azjatyckich miejscowościach, gdyż zbieranie i handel muszlami stożków stanowi sporą część dochodów tutejszych mieszkańców. Ślimaki te zaopatrzone są w strzałę jadową, której funkcją jest wstrzyknięcie do ciała ofiary toksyny. Strzała jadowa to długi, zakręcony przewód, który z jednej strony umocowany jest do mięśnia, a z drugiej zakończony kolcem, w kształcie harpuna, w którym wytwarzany jest jad. Po zlokalizowaniu ofiary gwałtownym ruchem zostaje wyrzucona strzała jadowa, która wbija się w ciało zdobyczy, i w ten sposób wstrzykując porcje jadu, unieruchamiając ją w ciągu 2 sekund., w tym kilka śmiertelnych. Każda strzałka jadowa może być użyta tylko raz, po czym jest wymieniana na nową ze specjalnego zasobnika. Aktywnym komponentem jadu jest neurotoksyna peptydowa. Jad ślimaków Conidae różni się swoim składem nawet pomiędzy osobnikami tego samego gatunku. Rocznie notuje się około 30 ukąszeń przez owe mięczaki 9

10 Jamochłon z gatunku Chironex fleckeri, zwana zwyczajowo osą morską lub meduzą Fleckera. Zamieszkuje ona północne wybrzeża Australii i tropikalne wody Oceanu Indyjskiego i Spokojnego. Posiada przejrzyste ciało, zawierające do 60 czułków, które sięgają nawet 5 m długości. Każde z ramion zaopatrzone jest w około 5000 parzydełek. Użądlenie przez tą meduzę jest zarówno bolesne jak i niebezpieczne dla życia. Trucizna zawiera toksyczne substancje wpływające niekorzystnie jednocześnie na skórę, system nerwowy a również serce. Śmierć może nastąpić w kilka minut po ukąszeniu. Każdy z czułków meduzy zawiera taką porcję jadu, jaka wystarczyłaby do uśmiercenia 60 dorosłych osób. Kontakt nawet z jednym ramieniem może okazać się dla człowieka śmiertelny. W gromadzie stawonogów (Arthropoda) bardzo jadowite są skorpiony i niektóre pająki. Skorpiony (Scorpiones) należą do najstarszej, żyjącej odmiany zwierzęcej. Wszystkie gatunki skorpionów są jadowite, ale tylko nieliczne spośród ponad 1050 znanych gatunków tych zwierząt mogą zagrozić człowiekowi. Jady poszczególnych gatunków skorpionów różnią się między sobą i wykazując podobieństwo do jadów węży, nie są z nimi identyczne. Wyizolowana toksyna jest podobna do neurotoksyny jadu węży, ale zawiera również inne, odmienne komponenty, jak: substancje hemolityczne, proteolityczne oraz wpływające na krzepliwość krwi. Najbardziej niebezpieczne skorpiony należą do rodzajów: Buthus, Centruroides, Euscorpius, Prionurus, Scorpio itityus. Użądlenia mniej zjadliwych skorpionów powodują miejscowe odczyny zapalne, bardziej zjadliwych dają w miejscu ukłuć ropiejące ogniska zapalne oraz wymioty, omdlenia, drżenia i drgawki mięśniowe. Zatrucia silne rozwijają się w czasie 10 minut do 20 godzin i najczęściej, bez odpowiedniego leczenia, prowadzą do śmierci, szczególnie u dzieci. Wśród około 20 tysięcy gatunków pająków, wytwarzanie jadów jest powszechne. Nieliczne jednak mają na tyle silny jad, aby zagrozić człowiekowi. Jady pająków nie są jednakowe pod względem immunologicznym i różnią się od jadów skorpionów i węży. Ich skład chemiczny nie jest do końca poznany, stwierdzono obecność silnej neurotoksyny, a także enzymów proteolitycznych i innych niezidentyfikowanych substancji o charakterze zasadowym. Do najniebezpieczniejszych należą pająki gatunków Latrodectus, np. L. geometricus, L. curacaviensis, L. hystrix, L. dahli, L. pallidus, L. mactans i L. tredecimguttatus. Charakterystycznym dla ugryzień tych pająków jest brak odczynu w miejscu ukłucia, natomiast bardzo szybko występują objawy ogólne. Z miejsca ukłucia rozchodzą się promieniujące bóle, występują drżenie mięśni kończyn, poty, dreszcze, uczucie niepokoju, zawroty głowy, zaburzenia, a nawet zahamowanie oddechu, lub obrzęk płuc. Gatunki te określane są bardziej popularną nazwą - czarna wdowa, wynikającą z częstego zabijania i spożywania przez samicę samca po kopulacji. Ukąszenie nie jest bardzo bolesne, a w jego miejscu pozostają widoczne dwa czerwone ślady. Najczęściej na zarumienionej podstawie buduje się mały bąbel. Objawy powstające przez ukąszenie czarnej wdowy związane są z uszkodzeniem części presynaptycznej zakończeń nerwowych przez neurotoksynę. W rezultacie uwalniany jest na zakończeniach adrenergicznych katecholamin i prowadzi do niedoboru acetylocholiny na zakończeniach nerwów ruchowych. Najczęściej występującymi objawami, które zaczynają się po min od ukąszenia to bóle kurczowe w okolicy ukąszenia, bóle głowy, wzmożone napięcie mięśni brzucha, pobudzenie, niepokój oraz nadmierna potliwość. Sporadycznie można zaobserwować zaburzenia rytmu serca, nadciśnienie, duszność, wzrost temperatury ciała czy drgawki. Do odwrócenia działania neurotoksyn oraz zmniejszenia dolegliwości bólowych stosuje się glukonian waniowy (choć występują kwestie sporne wobec skuteczności działania), metokarbamol, diazepam, a także opioidowe środki przeciwbólowe. 10

11 Brązowy pająk pustelnik (Loxosceles) występuje na terenach klimatu umiarkowanego, najczęściej w południowych rejonach USA, nie występuję w Europie. Po ukąszeniu przez ten gatunek może dojść do znacznej nekrozy, czyli martwicy tkanki i mięśni wokół zranionego miejsca, pozostawiając otwarta ranę o szerokości do 10cm. Jad zawiera sfingomielinazę D znaną jako fosfolipaza D, uszkadzającą błony komórkowe. Odpowiedzialna jest za wspomniana już martwice tkanek. Po ukąszeniu stosuje się leczenie objawowe, podając dapson, heparynę, kortykosteroidy (stosowanie tego związku jest kontrowersyjne), fentolamina oraz antytoksyny. Przypadki śmiertelne najczęściej dotyczą dzieci poniżej 7 roku życia i wynikają z masywnej hemolizy. Karakurt, karakurt trzynastokropki (Latrodectus tredecimguttatus) to jeden z najbardziej niebezpiecznych i jadowitych pająków, zamieszkujących południową Afrykę, a także zachodnią Azję (aż po Turcję i Grecję). Często mylony poprzez bliskie pokrewieństwo do czarnej wdowy, jednakże jego jad jest znacznie bardziej niebezpieczny dla człowieka, powodując śmierć, a także dużych zwierząt jak wielbłądy, krowy, czy konie. Atrax robustus (syn.: ptasznik australijski, ptasznik z Sydney, ptasznik błękitny). Jest to relatywnie duży pająk (około 6-7 cm), niezwykle agresywny, a jego masywne żądło jest zdolne przebić nawet paznokieć człowieka. Jad mniejszych samców jest 5 razy bardziej toksyczny niż samic. Pająk ten żyje w otoczeniu człowieka, na terenie i w promieniu 160 km od Sydney w Australii, gdzie zanotowano od 1920 roku kilka wypadków śmiertelnych. Śmiertelność w wyniku ukąszenia pająka Atrax robustus jest raczej niska i wynika z dużej dostępności na terenie jego występowania (duży ośrodek miejski) specyficznej surowicy. Głównym komponentem jadu tego pająka jest atraksotoksyna, która sama, izolowana może wywoływać wszystkie objawy ukąszenia tego pająka. W pierwszej kolejności po ugryzieniu pająka następują skurcze mięśni i nadmierne łzawienie oczu i pocenie. Następnie pojawia się niemiarowe bicie serca i wzrost ciśnienia krwi. Ofiary wymiotują, tracą kontrolę nad ciałem, występują drgawki. Po około 2 godzinach te objawy ustępują i zastępowanie są przez nadmiernie niskie ciśnienie krwi, będące wynikiem uszkodzenia mięśnia sercowego. Ptaszniki dysponują jeszcze jedną bronią, włoskami obrastającymi ich grzbiety. W sytuacji zagrożenia włoski są wyrzucane powodując miejscowe obrzęki i świąd skóry lub objawy ze strony układu oddechowego przy ich inhalacji. Dolegliwości po podziałaniu takiej toksyny utrzymują się nawet przez kilka tygodni a w leczeniu stosuje się m.in. kortykosteroidy. Większość ptaszników produkuje słaby jad, który porównywalny jest z pszczelim. Na Półwyspie Indochińskim ptaszniki są artykułem spożywczym. Na rysunku prażone ptaszniki w Skun w Kambodży Gatunki pająków zamieszkujących tereny Polski nie stanowią niebezpieczeństwa śmierci dla człowieka. Topik (Argyroneta aquatica) jest posiadaczem bardzo bolesnego jadu. Ukąszenie przez najgroźniejsze rodzime pająki można przyrównać do użądlenia pszczoły z odczynem alergicznym, swędzeniem i bólem, dodatkowo mogą powstawać miejscowe zmiany naskórka, które po pewnym czasie zanikają. Groźnym dla zdrowia dla niektórych osób może okazać się ukąszenie pająka kątnika Tegenaria atrica, występującego na terenach naszego kraju. Powikłania po ugryzieniu mogą występować nawet przez kilka lat. Największe niebezpieczeństwo związane zatruciem jadem pająka występuje wtedy, kiedy ofiara ma alergie na składnik toksyny, gdyż istnieje ryzyko wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego. Po ukąszeniu przez pająka mieszkającego w Polsce, u osób wrażliwych i dzieci może wystąpić ból, obrzęk oraz swędzenie w miejscu rany. Zdarzają się także bóle brzucha, klatki piersiowej, nóg, pleców, ze wzmożonym napięciem mięśni jamy brzusznej. Leczenie zatrutego toksyną zawartą w jadzie polega na odkażeniu rany, stosowania miejscowo lodu, natomiast w wyjątkowych przypadkach, jak u osób uczulonych podaje się leki przeciw histaminowe oraz hydrokortyzon, podobnie jak po zatruciu jadem jadowitego węża. Rzadko spotykany w naszym kraju kolczak zbrojny (Chiracanthium punctorium). 11

12 Jad pszczeli zawiera różnorodny materiał białkowy, pośród którego głównymi składnikami toksycznymi są: melityna i apamina. Spośród około 700 tysięcy gatunków owadów tylko stosunkowo niewielka ich liczba należy do zwierząt jadowitych lub trujących. Do najbardziej znanych jadowitych owadów należy rząd błonkówek (Hymenoptera). Zaliczamy do nich pszczoły, trzmiele, szerszenie i osy. Ich użądlenie nie jest niebezpieczne dla człowieka. Może być niebezpieczne jedynie dla osób uczulonych, u których już pojedyncze ukłucie pszczoły miodnej (Apis mellifera) może spowodować wstrząs anafilaktyczny i śmierć, podczas, gdy u zdrowego człowieka dopiero ukąszeń. Melityna to zasadowy polipeptyd zawierający łańcuch składający się z 26 aminokwasów. Bezpośrednio powoduje hemolizę erytrocytową. Udowodniono, iż zwiększa przepuszczalność naczyń krwionośnych, powodując skurcz mięśni szkieletowych, serca i żołądka. Opisywany peptyd degranulujący komórkę w jadzie pszczół oddziałuje na tę komórkę. Badacze sądzą, że jest to typ białych ciałek krwi związanych z produkcją heparyny, uważany za najważniejszego uczestnika procesu krzepnięcia krwi. Peptyd degranulujący powoduje rozproszenie komórek tucznych, czemu towarzyszy uwalnianie histaminy do układu. Apamina składa się z 18 aminokwasów i zawiera w swojej strukturze trzy mostki disulfidowe (-S-S-). Obecność mostków disulfidowych i ich mały rozmiar powoduje, że cząsteczka apaminy zdolna jest do pokonania bariery krew-mózg. Działa przede wszystkim jako trucizna centralnego układu nerwowego, częściowo go pobudzając, a częściowo porażając. Szerszeń (Vespa crabo) Szerszeń należy do największych żądlących owadów, jego długość osiąga nawet 40mm. Jad szerszeni porównywalny jest z jadem pszczół i os, zawiera jednak nieznacznie większą dawkę toksyn. Posiadają żądło tego samego typu, co osy, wynika z tego, że ten sam osobnik może wielokrotnie żądlić. Jest to niebezpieczne, zwłaszcza dla osób wrażliwych, czy też uczulonych na jad. Szerszenie nie są groźniejsze od znacznie mniejszych od nich os, a pogłoski mówiące o kilku użądleniach zabijających dorosłych ludzi są zazwyczaj znacznie przesadzone (oczywiście, jeśli nie ma miejsca reakcja alergiczna). Użądlenie szerszenia jest znacznie boleśniejsze od użądleń pszczół czy os z powodu większego i głębiej penetrującego żądła oraz około 5% zawartości w jadzie acetylocholiny, powodujące silne pieczenie rany. Innymi owadami wytwarzającymi jad, choć stosunkowo niegroźny dla człowieka, są należące również do rzędu błonkówek, mrówki (Formicidae). Uważa się, że mrówki wyewoluowały z os około 100 milionów lat temu. Wtedy to stały się one owadami społecznymi, utraciły żądło lub uległo ono modyfikacji oraz wytworzyły specjalne gruczoły, w których wytwarzają i przechowują jad. Poza rolą obronną, jad mrówek pełni u nich ważną rolę dezynfekującą, gdyż ma działanie bakteriobójcze, dzięki czemu utrzymują mrówki swoje podziemne części mrowiska praktycznie w stanie aseptycznym. U niektórych gatunków żądło zachowało się w stanie niezmienionym, inne natomiast potrafią rozpylać truciznę nawet na odległość 10 cm, jeszcze inne gryzą dotkliwie silnymi, dużymi żuwaczkami. U człowieka mogą powodować lekkie, miejscowe stany zapalne, niegroźne dla życia. Pryszczel lekarski, majka lekarska, kantaryda (łac. Lytta vesicatoria) (znany pod mylną nazwą "hiszpańska mucha") należąca do rodziny Meloidae, jest chrząszczem zawierającym w swoim składzie silnie drażniącą substancję kantarydynę w ilości około 0,7%. Już w starożytności owady te były stosowane w lecznictwie i jako trucizna. Największą wrażliwość na kantarydynę wykazuje człowiek. Wiele ptaków może bez szkody spożywać kantarydy. Już 0,1 mg kantarydyny wywołuje na skórze człowieka zaczerwienienia i uczucie bólu, a po kilku godzinach pęcherze. Przyjęta doustnie w ilości 5 mg wywołuje pieczenie i powstawanie pęcherzy w ustach, obrzmienie gruczołów ślinowych, martwice, bóle w przełyku, kurcze żołądka. Dawka śmiertelna dla człowieka wynosi 2-3 g muchy hiszpańskiej, zawierającej około 2% kantarydyny lub mg substancji krystalicznej. Skolopendra (Scolopendra gigantea) jest największym przedstawicielem rodzaju Scolopedrae (26 cm), żywiącym się jaszczurkami, żabami, a nawet ptakami. Ten duży krocionóg składa się z około segmentów; nogi przystosowane są do szybkiego biegu i chwytania ofiary, którą przytrzymuje przed ukąszeniem i zabiciem. Ukąszenie skolopendry jest bardzo dotkliwe i bolesne, wywołuje opuchliznę, wysoką gorączkę, rzadko jednak kończy się śmiercią człowieka. 12

13 W marcu 1993 roku skradziono pasażerowi w pociągu torbę, w której przewożone były dwa grzechotniki (Trimeresurus kamburiensis). Złodziej zorientowawszy się w zawartości skradzionego bagażu, porzucił węże w miejscach często uczęszczanych przez ludzi. Podobnym przypadkiem było znalezienie grzechotnika w 1995 roku pod mostem Grunwaldzkim w Krakowie. Kolejny przykład to ukąszenie w 2004 w Cieszynie kobiety przez niezidentyfikowanego węża, prawdopodobnie przemycanego. W wyniku ukąszenia kobieta zmarła. Wąż nie został znaleziony. Są też znane przypadki, gdzie węże, nawet w środku zimy pełzają po ulicach lub w domach wielomieszkalnych. Zagrożenie jest tym większe, że policja i straż pożarna często nie są przygotowane do odpowiedniej interwencji, a następnie przechowywania depozytów, zgodnie z ustawą dotyczącą ochrony zwierząt. Wiedza lekarzy rodzinnych, i toksykologów w Polsce, dotycząca rozpoznawania i leczenia ukąszeń, pogryzień przez zwierzęta egzotyczne jest znikoma. 13