Zygmunt III Waza ( ) i wojny z Rosją oraz Szwecją

Transkrypt

1 Zygmunt III Waza ( ) i wojny z Rosją oraz Szwecją Zygmunt III Waza był synem króla szwedzkiego Jana i Katarzyny Jagiellonki. Wybrany został na króla Rzeczypospolitej w r. 1587, jego kontrkandydatem był arcyksiążę Maksymilian Habsburg, który nie uznał zwycięstwa konkurenta. O tym, kto ostatecznie będzie panował w Rzeczypospolitej, zadecydowała bitwa pod Byczyną na Śląsku, rozegrana 24 stycznia1588 r. Wygrały ją wojska królewskie dowodzone przez hetmana Jana Zamojskiego. Wyprawy 1604 i 1608 roku Z chwilą śmierci cara Fiodora I w r w Rosji wygasła dynastia Rurykowiczów. Władzę objął bojar Borys Godunow ( ), najbliższy doradca zmarłego cara, jednomyślnie wybrany na tron przez Sobór Ziemski (zjazd rosyjskich bojarów). Początkowo zyskał sobie opinię dobrego gospodarza i autorytet wśród poddanych. Jednak w r Rosję nawiedziła wielka susza, która powtórzyła się w r i Na ogromnych obszarach kraju zapanował głód oraz towarzyszące mu epidemie. Ta klęska spowodowała, że poddani odwrócili się od cara. Rosja weszła w okres anarchii, określany mianem Wielkiej Smuty. na dworze księcia Adama Wiśniowieckiego w Brahiniu na Ukrainie pojawił się w r człowiek podający się za cudem ocalonego Dymitra, syna Iwana IV Groźnego (prawdziwy Dymitr został zamordowany w r na zamku w Ugliczu nad Wołgą z rozkazu Borysa Godunowa, gdyż był jego konkurentem do tronu); historycy ustalili, że Dymitr Samozwaniec naprawdę nazywał się Grigorij Otriepiew i był prawosławnym mnichem zbiegłym z moskiewskiego klasztoru polscy magnaci, zainteresowani ekspansją na wschód, postanowili wykorzystać nadarzający się pretekst; głównym inicjatorem polskiej wyprawy na Moskwę pod hasłem osadzenia na Kremlu Dymitra był wojewoda sandomierski Jerzy Mniszech, oskarżany o przywłaszczenie kosztowności Zygmunta Augusta; Dymitr Samozwaniec obiecał mu wielkorządztwo ziemi nowogrodzkiej i pskowskiej; wyprawa wyruszyła jesienią 1604 r.; jeszcze w tym samym roku odniosła zwycięstwo pod Nowogrodem Siewierskim, ale na początku 1605 r. doznała klęski pod Dobryniczami, gdzie wojskami rosyjskimi dowodził książę Wasyl Szujski w kwietniu 1605 umarł Borys Godunow, a tron przejął jego 16-letni syn Fiodor II; 10 czerwca młody władca został jednak zamordowany przez wysłanników Dymitra; 20 czerwca Dymitr Samozwaniec triumfalnie wkroczył z polskimi oddziałami do Moskwy; magnaci kresowi Adam i Konstanty Wiśniowieccy oraz Jerzy Mniszech osadzili go na tronie w prywatnej wyprawie na Moskwę uczestniczyła oprócz magnatów liczących na powiększenie swych fortun szlachta zbiedniała w wyniku załamania się koniunktury na zboże 8 maja 1606 r. Dymitr ożenił się z Maryną Mniszchówną, córką wojewody sandomierskiego ceremonia odbyła się według obrządku prawosławnego, lecz Maryna pozostała przy katolicyzmie, co zostało bardzo źle przyjęte przez społeczeństwo rosyjskie; 17 maja w Moskwie wybuchło powstanie przeciwko Polakom; na Kreml wtargnęły oddziały zbrojne bojarów, Dymitr został

2 rozszarpany przez tłum na dziedzińcu kremlowskim, a następnie jego ciało wystrzelono z armaty w kierunku zachodnim, czyli w stronę Rzeczypospolitej; podczas zamieszek życie straciło co najmniej 2 tys. osób Polaków oraz rosyjskich zwolenników Dymitra Samozwańca; ocaleli wojewoda Jerzy Mniszech i jego córka, których wywieziono do Jarosławia nad Wołgą; tron moskiewski z woli bojarstwa objął książę Wasyl Szujski ( ) nie powiodła się druga magnacka wyprawa na Moskwę, zorganizowana w r pod pretekstem osadzenia na tronie kolejnego Dymitra Samozwańca; oddziały polskie ugrzęzły w obozie we wsi Tuszyno pod Moskwą, z którego Polacy grabili okoliczne tereny; w r Tuszyno zostało okrążone przez siły rosyjskie Oficjalna interwencja polska 1609 roku w sierpniu1609 r. wojsko królewskie ruszyło na Smoleńsk, twierdzę należącą niegdyś do Wielkiego Księstwa Litewskiego, zdobytą przez Rosjan za panowania Zygmunta I; twierdza ta miała kluczowe znaczenie dla systemu obronnego państwa moskiewskiego; Rosjanie pod wodzą Michaiła Szeina powstrzymali jednak polski atak i rozpoczęło się długotrwałe oblężenie 4 lipca 1610 r. stoczona została bitwa pod Kłuszynem (około 150 kilometrów na zachód od Moskwy); oddziałami polsko-litewskimi dowodził hetman Stanisław Żółkiewski, udało mu się pokonać wojska rosyjskie idące na odsiecz Smoleńskowi w sierpniu 1610 delegacja bojarów rosyjskich podpisała w polskim obozie traktat z hetmanem Żółkiewskim, ustalający, iż tron moskiewski obejmie syn Zygmunta III Wazy, Władysław; ustalono jednocześnie, że Zygmunt odstąpi od oblężenia Smoleńska i zrezygnuje z pretensji terytorialnych wobec Rosji, a Władysław przejdzie na prawosławie bojarzy odsunęli od władzy Wasyla Szujskiego i umieścili go w klasztorze, a 22 września 1610 r. oddziały polskie wkroczyły na Kreml; Zygmunt III odrzucił wcześniej wynegocjowane porozumienie, gdyż chciał korony carskiej dla siebie w marcu 1611 w Moskwie wybuchło powstanie przeciwko obecności wojsk polskich, które dopuszczały się licznych grabieży; dowódca Kremla Aleksander Gosiewski kazał wówczas spalić Moskwę, by polska jazda nie musiała walczyć z powstańcami w wąskich uliczkach stolicy; powstanie po kilku dniach zostało stłumione; w czerwcu skapitulował broniony przez Rosjan Smoleńsk latem 1612 r. książę Dymitr Pożarski i kupiec Kuźma Minin przystąpili do organizowania rosyjskiego pospolitego ruszenia przeciwko polskiej okupacji; w październiku Rosjanie zaatakowali Kreml i zmusili polską załogę do kapitulacji w styczniu 1613 r. zebrał się w Moskwie zjazd bojarstwa, który wybrał na cara Michaiła Romanowa w ten sposób rozpoczęła panowanie dynastia Romanowów, która utrzymała się na tronie do końca istnienia carskiej Rosji, czyli do r Koniec wojny rosyjskiej w styczniu 1619 r. Rzeczpospolita i Rosja zawarły rozejm w Dywilinie na 14,5 roku; na jego mocy Wielkie Księstwo Litewskie otrzymało ziemie smoleńską, siewierską i czernihowską oraz twierdze Siebież i Newel na ziemi połockiej po śmierci Zygmunta III w r Rosjanie wznowili wojnę, licząc na korzystniejsze dla siebie rozwiązanie terytorialne; w czerwcu 1634 podpisano

3 pokój wieczysty w Polanowie, który jednak potwierdził ustalenia z Dywilina, z wyjątkiem niewielkich korekt granicznych na korzyść Rosji; Władysław IV Waza ( ) zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego, otrzymując rekompensatę finansową w wysokości 20 tys. rubli i uznał Michaiła Romanowa jako cara Rosji Przyczyny wojny ze Szwecją W listopadzie 1592 r. zmarł władca Szwecji Jan III Waza, ojciec króla Rzeczypospolitej Zygmunta III. Zgodnie z zasadami dziedziczenia obowiązującymi w Szwecji, nowym władcą został Zygmunt III. Ujawniła się jednak od razu silna opozycja przeciwko niemu, na której czele stanął brat zmarłego władcy (czyli stryj Zygmunta) książę Karol Sudermański. Wśród społeczeństwa szwedzkiego dominowała już religia luterańska, dlatego perspektywa katolickiego władcy była dla większości Szwedów nie do przyjęcia, tym bardziej, że Zygmunt miał opinię zwolennika kontrreformacji. Na początku 1593 roku zebrał się w Uppsali zjazd luterański, który uznał Szwecję za państwo protestanckie. Domagano się od Zygmunta potwierdzenia praw wyznawców luteranizmu. Zygmunt zatwierdził warunki przedstawione mu przez parlament szwedzki (Riksdag) i w lutym 1594 r. został koronowany w Uppsali na króla. W sierpniu wrócił do Rzeczypospolitej, a rządy w Szwecji miała sprawować w jego imieniu rada państwa na czele z Karolem Sudermańskim. Zygmunt nie zamierzał jednak przestrzegać przyjętych zobowiązań. Rządził autokratycznie, wysyłając dyspozycje za pośrednictwem swych szwedzkich sekretarzy. Spowodowało to otwarty bunt, któremu przewodził Karol Sudermański. Poparła go nie tylko duża część szlachty szwedzkiej, ale i chłopstwo mające swą reprezentację w parlamencie. Król Zygmunt wyprawił się wiosną 1598 r. do Szwecji z zamiarem stłumienia buntu, lecz nie odniósł sukcesu i musiał się wycofać. Rok później Riksdag ogłosił decyzję o detronizacji Zygmunta, a w r powołał na tron Karola Sudermańskiego jako Karola IX ( ). W odpowiedzi na ten akt Zygmunt przyłączył Estonię do Rzeczypospolitej, realizując swoją obietnicę z pactów conventów. To postanowienie wywołało wybuch wojny polsko-szwedzkiej. Wojna o Inflanty w r wojska szwedzkie wkroczyły z Estonii na Inflanty i opanowały wiele tamtejszych miast; inflancka szlachta zajęła postawę proszwedzką ze względu na fakt, iż dominował wśród niej luteranizm w czerwcu 1601 r. wojska Rzeczypospolitej, dowodzone przez hetmana litewskiego Krzysztofa Radziwiłła Pioruna, pokonały armię szwedzką w bitwie pod Kokenhausen; w następnych miesiącach udało się im odzyskać prawie całe Inflanty; 27 września 1605 hetman litewski Jan Karol Chodkiewicz zwyciężył pod Kircholmem na przedpolach Rygi; 2,8 tys. polskiej husarii i tysiąc piechoty pokonało 10 tys. szwedzkiej piechoty i pół tysiąca jazdy; 9 tys. Szwedów poległo na polu bitwy, a Karol IX ledwo zdołał zbiec z pola bitwy w r król Szwecji Gustaw II Adolf ( ), wykorzystując zaangażowanie Polski w walkach z Turcją, zajął Rygę w desancie morskim

4 uczestniczyło 150 okrętów z 12 tys. żołnierzy; do roku 1625 Szwedzi opanowali resztę Inflant Wojna o ujście Wisły Gustaw II Adolf zaatakował w lipcu 1626 roku Prusy Książęce i Królewskie; Szwedzi zablokowali Gdańsk, zajęli Piławę, Elbląg, Malbork, Frombork, Puck, Tczew (w sumie 16 miejscowości); bitwa, do której doszło między wojskami polskimi a szwedzkimi pod Gniewem, okazała się polską porażką wprawdzie szarża husarii rozbiła szeregi szwedzkiej piechoty, ale polskie dowództwo nie potrafiło tego wykorzystać i 1 października 1626 roku nakazało odwrót blokując Gdańsk, Szwedzi ustawili własne komory celne; w roku 1627 polska flota odniosła zwycięstwo w bitwie pod Oliwą; w jego wyniku została usunięta szwedzka blokada Rozejm w Starym Targu (Altmarku koło Sztumu) 1629 rozejm polsko-szwedzki został zawarty dzięki mediacji dyplomacji francuskiej, zainteresowanej udziałem Szwecji w wojnie trzydziestoletniej; w myśl jego postanowień Szwedzi zatrzymali porty w Prusach Królewskich z wyjątkiem Pucka i Gdańska, także Inflanty po Dźwinę w roku 1634 Polacy rozpoczęli z inicjatywy Władysława IV budowę nowego portu, który na cześć króla otrzymał nazwę Władysławowo; przystąpiono także do rozbudowy polskiej floty wojennej Rozejm w Sztumskiej Wsi 1635 Z wojny trzydziestoletniej Szwecja wyszła mocno osłabiona, nie była więc zainteresowana kontynuowaniem konfliktu zbrojnego z Polską. Obie strony zawarły więc rozejm w Sztumskiej Wsi, który miał obowiązywać przez 26 lat. Zgodnie z jego postanowieniami Rzeczpospolita odzyskała Prusy Królewskie, natomiast Inflanty pozostały pod panowaniem szwedzkim. Nie poruszono kwestii pretensji Władysława IV do tronu szwedzkiego. Wojna z Turcją Na stosunki Rzeczypospolitej z Turcją w I połowie XVII wieku wpłynęło zaangażowanie Zygmunta III w wojnę trzydziestoletnią po stronie Habsburgów. O wyprawę turecką przeciwko Polakom zabiegał w Stambule władca Siedmiogrodu Gabor Bethlen, ale i sułtan Osman II ( ) zarzucał Rzeczypospolitej tolerowanie napadów Kozaków na terytorium tureckie i domagał się ich okiełznania. Jednocześnie Tatarzy, wasale sułtana, pustoszyli południowo-wschodnie rubieże Rzeczypospolitej. Ocenia się, że w latach przeprowadzili oni aż czterdzieści łupieżczych najazdów na ziemie Korony. Hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski, chcąc uprzedzić uderzenie tureckiej armii Iskander-paszy, przekroczył w początkach września 1620 roku graniczny Dniestr i wszedł z wojskiem do Mołdawii, będącej tureckim lennem. Miał ze sobą 8400 żołnierzy i obiecaną pomoc ze strony hospodara mołdawskiego Kaspera

5 Grazianiego, który chciał zrzucić zależność od Turcji. Pomoc jednak nie nadeszła, do czego przyczynili się towarzyszący Żółkiewskiemu lisowczycy, rabujący i pustoszący wsie mołdawskie. 19 września 1620 roku pod Cecorą rozegrała się bitwa między oddziałami polskiego hetmana a armią turecką. Część wojska hetmańskiego została przez Turków otoczona i zniszczona, reszta ratowała się ucieczką do obozu. Żółkiewskiemu udało się opanować panikę w oddziałach polskich i 29 września rozpoczął marsz w stronę granicy, od której dzieliło go około 160 km. 6 października niedaleko od Dniestru Turcy zaatakowali polską kolumnę w walce poległ Stanisław Żółkiewski, a hetman polny Stanisław Koniecpolski dostał się do niewoli. Południowo-wschodnia granica Rzeczypospolitej pozbawiona została wystarczającej ochrony, zagony tatarskie docierały aż nad San. Jesienią 1621 roku pod Chocimiem przeprowadzono koncentrację nowo utworzonej armii, na której czele stanął hetman litewski Jan Karol Chodkiewicz. Zgromadziło się tam 22 tys. jazdy i 5 tys. piechoty, a dowódca kozacki Michał Konaszewicz Sahajdaczny przyprowadził ze sobą około 35 tys. Kozaków. We wrześniu na przedpolach Chocimia stanęła armia turecka dowodzona przez sułtana Osmana II, licząca około 100 tys. janczarów i spahisów oraz 20 tys. Tatarów. Bitwa pod Chocimiem trwała sześć tygodni i zakończyła się zwycięstwem sił polskokozackich. 9 października 1621 roku został zawarty traktat pokojowy, który nie przyniósł żadnych zmian terytorialnych, natomiast Rzeczpospolita zobowiązała się w nim do powstrzymywania Kozaków przed wyprawami na terytorium tureckie, zaś Turcja obiecywała zahamować najazdy Tatarów na polskie kresy.