Kruszywa naturalne wirowo-piaskowe w pó³nocno-wschodniej Polsce

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk nr 83, rok 2012 Katarzyna GUZIK*, Jaros³aw SZLUGAJ* Kruszywa naturalne wirowo-piaskowe w pó³nocno-wschodniej Polsce Streszczenie: Artyku³ prezentuje szczegó³owe informacje na temat trendów rozwoju wydobycia i produkcji kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w pó³nocno-wschodniej Polsce w latach W granicach administracyjnych trzech województw, tj. mazowieckiego, podlaskiego i warmiñsko-mazurskiego wytypowano powiaty wiod¹ce pod wzglêdem iloœci pozyskiwania tych kopalin oraz wskazano po³o enie najwiêkszych kopalñ. Przedstawiono g³ównych producentów kruszyw wraz z asortymentem ich produkcji. Rozpatrywane województwa dostarczaj¹ ³¹cznie oko³o 30% krajowego wydobycia kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych. Najwiêksze iloœci kruszyw, g³ównie piasków i pospó³ek, pochodzi³y w 2010 r. z kopalñ woj. mazowieckiego (³¹cznie oko³o 28 mln ton). Z kolei w województwie podlaskim i warmiñsko-mazurskim, gdzie prowadzona jest w przewadze produkcja kruszyw klasyfikowanych ( wirów, mieszanek), poziom wydobycia by³ rzêdu oko³o 20 mln ton/r. Obecnie eksploatacja z³ó kruszyw w woj. mazowieckim skoncentrowana jest g³ównie w powiatach: yrardowskim, ostro³êckim, soko³owskim, p³ockim oraz uromiñskim. W województwie podlaskim najwa niejsze kopalnie po³o one s¹ w powiatach: sokólskim, suwalskim oraz grajewskim, a w województwie warmiñsko-mazurskim w powiatach: ostródzkim, dzia³dowskim oraz olsztyñskim. W artykule przeanalizowano ponadto zwi¹zki rozwoju produkcji kruszyw z g³ównymi kierunkami ich u ytkowania. Wskazano najwiêkszych dostawców wirów i mieszanek klasyfikowanych dla potrzeb produkcji betonu towarowego i wyrobów betonowych oraz wymieniono Ÿród³a dostaw piasków i pospó³ek dla budownictwa drogowego (budowa nasypów i podbudowa dróg). Ponadto szczegó³owo przedstawiono zakres realizowanych w ostatnich latach w pó³nocno-wschodniej Polsce inwestycji drogowych w ramach Programu Budowy Dróg Krajowych. S³owa kluczowe: kruszywa naturalne piaskowo- wirowe, pó³nocno-wschodnia Polska, wydobycie kruszyw, zastosowania Natural sand and gravel aggregates of North-eastern Poland Abstract: This paper presents detailed information about tendencies in sand and gravel aggregates extraction and production in three voivodeships of North-eastern Poland (Mazowieckie, Podlaskie, and Warmiñsko-Mazurskie Voivodeships) in the years Districts where the extraction of sand and gravel aggregates is most * Mgr in., Zak³ad Badañ Rynku Surowcowego i Energetycznego, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; szlugaj@min-pan.krakow.pl 19

2 intensive have been selected and the biggest mines have been indicated. Moreover, the paper identifies the major producers of such aggregates and characterizes the range of manufactured products. North-eastern Poland provides around 30% of the volume of domestic sand and gravel extraction. The most important supplier, especially of raw sand and non-classified mix, is the Mazowieckie Voivodeship with output of around 28 million tpy in A slightly lower level of extraction, approximately 20 million tpy, is reported in the Podlaskie and Warmiñsko-Mazurskie Voivodeships where particularly classified sand, gravel, and mix are obtained. The exploitation of sand and gravel deposits in the Mazowieckie Voivodeship is conducted primarily in yrardów County, Ostro³êka County, Soko³ów County, P³ock County, and uromin County. In the Podlaskie Voivodeship, the largest output of sand and gravel comes from Sokó³ka County, Suwa³ki County, and Grajewo County; whereas in the Warmiñsko-Mazurskie Voivodeship, the most important mines are situated in Ostróda and Dzia³dowo counties, as well as in Olsztyn County. The next section of the paper analyzes relations between the production level of sand and gravel aggregates and their main consumption directions. It points out the main companies delivering gravel and mixes for ready-mix concrete and concrete prefabricates production, and summarizes the main sources of sands and sand-gravel mixes utilized in road construction. Moreover, the paper describes in detail new road construction in the examined voivodeships of North-eastern Poland over the last six years (according to the National Road Construction Programme). Key words: natural sand&gravel aggregates, North-eastern Poland, aggregates extraction, aggregates utilization Wprowadzenie Pó³nocno-wschodnia Polska jest wa nym obszarem pozyskiwania kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych. W trzech województwach, tj. podlaskim, warmiñsko-mazurskim oraz mazowieckim czynnych jest ponad 750 kopalñ piasków i wirów, z których pochodzi oko³o 30% krajowego wydobycia tych kopalin (rys. 1). Dominuj¹ tu ma³e wirownie, dostarczaj¹ce najczêœciej kilka lub kilkadziesi¹t tysiêcy ton/r. pospó³ek, a z woj. mazowieckiego g³ównie piasków. Du e kopalnie produkuj¹ce p³ukane kruszywa klasyfikowane, a niekiedy równie grysy (otrzymywane z kruszenia otoczaków) po³o one s¹ w rejonie: Sokó³ki, Rys. 1. Udzia³ województw pó³nocno-wschodniej Polski w ³¹cznym wydobyciu krajowych kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w 2011 r. (Bilans zasobów ) Fig. 1. Share of North-eastern Poland voivodeships in total domestic sand&gravel aggregates extraction in 2011 (Mineral Resources Datafile, 2012) 20

3 Rys. 2. Wydobycie kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w woj. pó³nocno-wschodniej Polski w latach (Bilans zasobów 2012 i wydania wczeœniejsze) Fig. 2. Extraction of sand&gravel aggregates in voivodeships of North-eastern Poland in the years (Mineral Resources Datafile, 2012 and previous editions) Suwa³k, Grajewa i Zambrowa w woj. podlaskim; Ostródy, Dzia³dowa, Olsztyna w warmiñsko-mazurskim oraz Ostro³êki, Soko³owa Podlaskiego i yrardowa w mazowieckim. Wielkoœæ wydobycia kruszyw w pó³nocno-wschodniej Polsce zwiêkszy³a siê w latach ponad trzykrotnie, z 21 do 69 mln ton/r., a najwiêkszy wzrost (o 21 mln ton) notowany by³ w ci¹gu ostatnich dwóch lat (rys. 2). Zapotrzebowanie na piaski i pospó³ki zwi¹zane by³o przede wszystkim z inwestycjami drogowymi (m.in. budowa odcinków autostrady A2 przed Mistrzostwami Europy w pi³ce no nej w 2012 r., odcinków drogi S7 i szeregu obwodnic w ci¹gu drogi S8, DK50 i S17). Z drugiej strony w zwi¹zku z szybkim rozwojem produkcji betonu towarowego i wyrobów betonowych (szczególnie w woj. mazowieckim, gdzie wielkoœæ tej produkcji wzros³a w latach z 5 do 13 mln ton), nast¹pi³o zwiêkszone zapotrzebowanie na wiry i mieszanki klasyfikowane. 1. G³ówne obszary wydobycia piasków i wirów Najwiêksze wydobycie kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w pó³nocno-wschodniej Polsce, a tak e w skali kraju, notowane jest w woj. mazowieckim (rys. 2). W 2011 r. jego wielkoœæ przekroczy³a 28 mln ton, podczas gdy jeszcze dziesiêæ lat wczeœniej wynosi³a niewiele ponad 9 mln ton/r. (Bilans zasobów ). W woj. mazowieckim czynnych jest oko³o 400 kopalñ dostarczaj¹cych g³ównie piaski i piaski z domieszk¹ wiru, przy czym w oko³o 100 z nich wielkoœæ wydobycia przekracza 50 tys. ton/r. Najwiêksze iloœci (powy ej 1 mln ton, rzadziej oko³o 2 mln ton) wydobywane s¹ w kopalniach: Wrêcza-Olszówka II w powiecie yrardowskim, Rostki Borowce pole œrodkowe i Rostki Borowce pole NIIA 1 Dla lat dane GUS dla poszczególnych województw s¹ niedostêpne. 21

4 w powiecie ostro³êckim, Kutyski II w powiecie soko³owskim, Kobylniki III i Kobylniki IV w powiecie p³ockim oraz w uruchomionej w 2011 r. wirowni Ruda 1 w powiecie uromiñskim. Do nieco mniejszych kopalñ z wydobyciem 0,5 1 mln ton/r. piasków i wirów nale ¹ kopalnie: Sitno w powiecie makowskim, Michalinek VIII w powiecie p³oñskim oraz nowa kopalnia Zbiro a VIII w powiecie yrardowskim. W 2011 r. w przewa aj¹cej wiêkszoœci powiatów woj. mazowieckiego notowany by³ wzrost wydobycia (rys. 3), najwiêkszy w powiecie uromiñskim (ponad czterokrotny), p³ockim (ponad trzykrotny), yrardowskim (ponad dwukrotny), grójeckim i p³oñskim (niemal dwukrotny). W latach g³ównym dostawc¹ piasków i wirów by³ powiat ostro³êcki, gdzie w zasadzie ca³oœæ pozyskiwanej kopaliny pochodzi³a z czterech wirowni po³o onych w miejscowoœciach Rostki i Borowce. Eksploatowane w tym rejonie z³o a charakteryzuj¹ siê najwiêkszym udzia³em frakcji wirowej w województwie maksymalnie 40 50% (Objaœnienia ). W 2011 r. na pozycjê lidera wysun¹³ siê jednak powiat yrardowski, w którym wielkoœæ wydobycia wzros³a ponad dwukrotnie w stosunku do roku poprzedniego (z 1,9 do 4,4 mln ton), w zwi¹zku z uruchomieniem eksploatacji z³ó w okolicach Zbiro y oraz zwiêkszeniem iloœci pozyskiwanej kopaliny w czynnej od siedmiu lat wirowni Wrêcza-Olszówka II. Znacz¹cymi dostawcami kruszyw s¹ równie powiaty: p³ocki (do 3,3 mln ton), p³oñski (do 2,4 mln ton), uromiñski (do 2,2 mln ton), ostrowski (do 1,8 mln ton), przasnyski (do 1,5 mln ton), pu³tuski (do 1,7 ton), soko³owski (do 1,5 mln ton), grójecki (do 1,5 mln ton), miñski (do 1,4 mln ton) i makowski (do 1,0 mln ton) rys. 3. W ostatnich latach z dwunastu wymienionych powiatów pochodzi³o 60 80% pozyskiwanych w woj. mazowieckim kruszyw piaskowo- wirowych. Jednym z najwa niejszych obszarów wydobycia piasków i wirów w kraju jest województwo podlaskie. Jest to region samowystarczalny pod wzglêdem iloœci pozyskiwanej kopaliny, z którego nadwy ki produkowanych wirów kierowane s¹ do wytwórni betonu Rys. 3. Struktura wydobycia kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w woj. mazowieckim w latach r. (Bilans zasobów i wydania wczeœniejsze) Fig. 3. Structure of sand&gravel aggregates extraction in Mazowieckie voivodeship in the years (Mineral Resources Datafile, 2012 and previous editions) 22

5 po³o onych w s¹siednich województwach, g³ównie w obrêbie aglomeracji warszawskiej i lubelskiej. Wielkoœæ wydobycia kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w woj. podlaskim wzros³a w latach ponad trzykrotnie, z oko³o 6 mln ton/r. do rekordowych 20 mln ton/r. (rys. 2, 4). Przedmiotem eksploatacji s¹ g³ównie z³o a kruszyw wirowo-piaskowych (punkt piaskowy poni ej 50%) i kruszyw piaskowo- wirowych (punkt piaskowy 50 75%), a tylko sporadycznie z³o a piasku (punkt piaskowy powy ej 75%) (Objaœnienia ). Najwiêksze iloœci kopaliny pozyskiwane s¹ w powiecie sokólskim (do 8,2 mln ton/r.), suwalskim (do 6,1 mln ton/r.), grajewskim (do 2 mln ton/r.) i zambrowskim (do 1,5 mln ton/r.) (rys. 4). Pochodzi z nich 69 88% wydobywanych w woj. podlaskim kruszyw. Do najwiêkszych spoœród oko³o 160 czynnych kopalñ nale ¹: Drahle III w powiecie sokólskim (dostarczaj¹ca ponad 3 mln ton/r.), Sobolewo-Krzywe w powiecie suwalskim (dostarczaj¹ca ponad 2 mln ton/r.) oraz Kamionka-Drahle 2 i Zadworzany III w powiecie sokólskim, a tak e Wierzbowo-Mareckie w powiecie grajewskim (dostarczaj¹ce ponad 1 mln ton/r. ka da). Nieco mniejsze kopalnie, z wydobyciem miêdzy 0,5 a 1 mln ton/r. piasków i wirów to: Kuków Folwark III i Kuków IV w powiecie suwalskim, Drahle V, Geniusze II i Racewo w powiecie sokólskim oraz Szumowo IV w powiecie zambrowskim. Siódme miejsce w kraju pod wzglêdem wielkoœci wydobycia kruszyw wirowo-piaskowych zajmuje obecnie woj. warmiñsko-mazurskie (rys. 1). Na jego obszarze czynnych jest oko³o 190 kopalñ, z których w 2011 r. pozyskano oko³o 20 mln ton/r. piasków i wirów (rys. 2, 5). Stanowi to 44% wzrost w stosunku do 2010 roku i ponad trzykrotny wzrost w porównaniu do roku W wiêkszoœci kopalñ w woj. warmiñsko-mazurskim wielkoœæ wydobycia nie przekracza 50 tys. ton/r. (ok. 140 wirowni); w dwunastu mieœci siê w przedziale 0,5 1,0 mln ton/r., a w dwóch siêga ponad 1,0 mln ton/r. G³ównymi dostawcami kopaliny piaszczysto- wirowej s¹ powiaty ostródzki (1,6 5,6 mln ton/r.) i dzia³dowski (2,0 4,8 mln ton) rys. 5. W pierwszym z nich wydobycie prowadzone jest w kilku Rys. 4. Struktura wydobycia kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych woj. podlaskim w latach (Bilans zasobów i wydania wczeœniejsze) Fig. 4. Structure of sand&gravel aggregates extraction in Podlaski voivodeship in the years (Mineral Resources Datafile, 2012 and previous editions) 23

6 Rys. 5. Struktura wydobycia kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych woj. warmiñsko-mazurskiego w latach (Bilans zasobów i wydania wczeœniejsze) Fig. 5. Structure of sand&gravel aggregates extraction in Warmiñsko-Mazurskie voivodeship in the years (Mineral Resources Datafile, 2012 and previous editions) du ych kopalniach, m.in.: abi Róg, Kalbornia-Mosznica, Gardyny III oraz Bramka Wschód II, IV, V, a tak e w otwartej w 2011 r. wirowni Sambród III. Najwiêksza w woj. warmiñsko-mazurskim kopalnia abiny dzia³a w powiecie dzia³dowskim z wydobyciem 0,9 2,5 mln ton/r. Znacz¹ce iloœci piasków i wirów w tym powiecie (powy ej 0,5 mln ton/r.) dostarczaj¹ ponadto wirownie: Bia³uty 2, Grzybiny IV i abiny 1. Z pozosta³ych powiatów woj. warmiñsko-mazurskiego wydobycie powy ej 1 mln ton/r. notowane jest w powiecie e³ckim (skokowy wzrost z 0,2 mln ton w 2009 r. do 2,1 mln ton w 2011 r.), elbl¹skim (wzrost z 6 tys. ton w 2008 r. do 1,7 mln ton w 2011 r.) oraz oleckim (wzrost z 0,7 mln ton w 2009 r. do 1,1 mln ton w 2011 r.) rys G³ówni producenci i asortymenty produkcji Wiêkszoœæ wydobywanych w pó³nocno-wschodniej Polce kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych (52%) pochodzi z du ych przedsiêbiorstw, dostarczaj¹cych z regu³y kruszywa klasyfikowane, a czasami równie kruszywa ³amane z kruszenia otoczaków (rys. 6, tab. 1, 2, 3). Najwa niejszymi producentami s¹ zarówno miêdzynarodowe koncerny, jak irlandzka grupa CRH (Olsztyñskie Kopalnie Surowców Mineralnych Sp. z o.o. w Olsztynie), niemiecka Heidelberg Cement (Góra d e Kruszywa Sp. z o.o.) i meksykañski Cemex, jak te polskie, m.in.: Budokrusz Sp. z o.o., Suwalskie KSM Sp. z o.o., Trans- wir Jan Kitowicz, oraz PPMD Kruszbet S.A. (rys. 6). Ostatnio do grona g³ównych dostawców kruszyw w tym regionie do³¹czy³ przedsiêbiorca ZPK Rupiñscy s.j., zwiêkszaj¹cy liczbê kopalñ oraz wydobycie, bêd¹c w 2011 r. drugim co do wielkoœci dostawc¹ kruszyw w pó³nocno-wschodniej Polsce (rys. 6, tab. 1, 2, 3). Wielu producentów kruszyw jest równoczeœnie w³aœcicielami 24

7 Rys. 6. G³ówni producenci kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych w pó³nocno-wschodniej Polsce w 2011 r. (Bilans zasobów ) Fig. 6. Major producers of sand&gravel aggregates in North-eastern Poland in 2011 (Mineral Resources Datafile, 2012) wytwórni mas betonowych (np. Cemex Polska Sp. z o.o. i Grupa Góra d e z wytwórniami betonu towarowego w Warszawie, Budokrusz Sp. z o.o., Kruszbet S.A. eksploatuj¹ca na potrzeby Zak³adu Produkcji Kruszywa i Prefabrykatów Suwa³ki z³o a Sobolewo C i Krzywe w pow. suwalskim, ZPK Rupiñscy s.j. z Zak³adem Prefabrykacji Osowa zaopatrywanym w kruszywa produkowane w kopalni Kuków Folwark II), b¹dÿ firm budownictwa drogowego, np. PBDiM Sp. z o.o. w Miñsku Maz. W woj. mazowieckim najwiêkszym producentem kruszyw klasyfikowanych (ok. 4 mln t/r.) jest Cemex Polska Sp. z o.o., eksploatuj¹cy z³o a: Rostki Borowce pole œrodkowe i Rostki Borowce pole N IIA w pow. ostro³êckim, a do koñca 2011 r. prowadzi³a wydobycie ze z³o a Sitno w pow. makowskim (tab. 1). Drugim du ym producentem piasków p³ukanych i ró - nych frakcji wirów by³a w 2011 r. firma Budokrusz Sp. z o.o. z dwoma kopalniami w okolicach miejscowoœci Wrêcza w pow. yrardowskim. Znacz¹cym dostawc¹ kruszyw klasyfikowanych by³y równie w ostatnich latach ZPK Rupiñscy s.j. (powy ej 1 mln ton/r.), jednak zasoby eksploatowanych z³ó w Kutyskach pow. soko³owski oraz Jelonki i Przyborowie pow. ostro³êcki s¹ na wyczerpaniu. Wysoki poziom wydobycia w woj. mazowieckim notowany by³ ponadto w 2011 r. przez Dagra s.c. z Pu³tuska (ok. 2 mln ton), FH Nicaro z Grudzi¹dza (ok. 1 mln ton), PPH Darimex z Warszawy (0,8 mln ton), PPUH Techno- wir s.j. (0,8 mln ton) oraz PBDiM Sp. z o.o. z Miñska Maz. (0,6 mln ton), dostarczaj¹ce g³ównie pospó³ki i piaski z domieszk¹ wirów dla budownictwa drogowego (tab. 1). W woj. podlaskim liderami wœród siedmiu najwiêkszych producentów dostarczaj¹cych kruszywa klasyfikowane s¹: ZPK Rupiñscy s.j. i Olsztyñskie KSM Sp. z o.o. z wydobyciem powy ej 3 mln ton/r., Suwalskie KSM Sp. z o.o. z wydobyciem oko³o 3 mln ton/r., a tak e Bia³ostockie KSM Sp. z o.o., i Budokrusz Sp. z o.o. z wydobyciem 1 2 mln ton/r (tab. 2). 25

8 TABELA 1. G³ówni producenci naturalnych kruszyw wirowo-piaskowych (powy ej 0,5 mln ton/r.) w woj. mazowieckim w latach (Bilans zasobów i wydania wczeœniejsze) TABLE 1. Major producers of sand&gravel aggregates (above 0.5 million tpy) in Mazowieckie voivodeship in the years (Mineral Resources Datafile 2012 and previous editions) Producent Kopalnia Obszar produkcji (powiat) Asortyment produkcji Wydobycie [tys. t] CEMEX Polskia Sp. z o.o. Rostki Borowce p. N IIA, Rostki Borowce p. œr., Sitno ostro³êcki, makowski p,, ³, m BUDOKRUSZ Sp. z o.o. Wrêcza-Olszówka, Wrêcza-Olszówka II yrardowski p, Dagra s.c. M. Brzeziñski & W. Szczêsny Kobylniki III, IV p³ocki p, ps ZPK Rupiñscy s.j. Kutyski II, Jelonki Przyborowie 3, I, W¹sewo soko³owski, ostrowski p,, ³ FH NICARO T. Mielczarek Ruda 1 uromiñski p, PPH Darimex D. Paj¹k Michalinek VIII, Przyborowice VII, VIII, IX p³oñski ps PPUH Techno- wir s.j.,s.sobolewski, C.WoŸniak Kobylniki V, Komsin IV, ubienica VIII, XI, Zaborze, Paulinowo II p³ocki, p³oñski pu³tuski, nowodworski ps PBDiM Sp. z o.o. Góry X, XI, XIV, XV, XVI, Kruki I, II, Niedzia³ka Druga II, Olszewice III-p.A, Przytoka VI, VII miñski ps Ogó³em ³ kruszywa ³amane z otoczaków, m mieszanki, p piaski, ps pospó³ka, wiry Najwa niejszym producentem kruszyw by³y w 2011 r. ZPK Rupiñcy; po zakoñczeniu wydobycia kruszyw z dwóch z³ó w okolicach Szumowa w pow. zambrowskim rozpoczêto eksploatacjê kolejnego, nowego z³o a w tym rejonie oraz dwóch w powiatach suwalskim (Kuków Folwark II) i grajewskim (Wierzbowo-Mareckie). Najwiêksza kopalnia kruszyw w woj. podlaskim i zarazem w ca³ej pó³nocno-wschodniej Polsce jest w³asnoœci¹ Olsztyñskich KSM Sp. z o.o. kopalnia Drahle III w pow. sokólskim, która jako jedna z nielicznych w pó³nocno-wschodniej Polsce (obok kopalni Sobolewo Krzywe Suwalskich KSM Sp. z o.o., Zadworzany III Bia³ostockich KSM Sp. z o.o. oraz abiny Olsztyñskich KSM Sp. z o.o. w woj. warmiñsko-mazurskim) posiada dostêp do bocznicy kolejowej. Trzeci g³ówny dostawca kruszyw w woj. Podlaskim Suwalskie KSM Sp. z o.o. dzia³a w powiecie suwalskim 26

9 TABELA 2. G³ówni producenci kruszyw wirowo-piaskowych (powy ej 0,5 mln ton/r.) w woj. podlaskim w latach (Bilans zasobów i wydania wczeœniejsze) TABLE 2. Major producers of sand&gravel aggregates (above 0.5 million tpy) in Podlaskie voivodeship in the years (Mineral Resources Datafile 2012 and previous editions) Producent Kopalnia Obszar produkcji (powiat) Asortyment produkcji Wydobycie [tys. t] ZPK Rupiñscy s.j. Kuków Folwark II, III, Szumowo IIIA, IV, V, Wierzbowo Mareckie suwalski, zambrowski, grajewski p,, ³ Olsztyñskie KSM Sp. z o.o. Drahle III sokólski p,, ³, m Suwalskie KSM Sp. z o.o. Kuków IV, Potasznia I, Sobolewo-Krzywe suwalski p,, ³ Bia³ostockie KSM Sp. z o.o. Budokrusz Sp. z o.o. Racewo, Zadworzany III sokólski p,, ³ Kamionka-Drahle 2 sokólski p, PPMD Kruszbet S.A. Krzywe I, Potasznia III, Sobolewo C, Sobolewo A-p.II. suwalski p,, ³, m Lech Ambro ewski Geniusze II sokólski p,, m 615 Ogó³em ³ kruszywa ³amane z otoczaków, m mieszanki, p piaski, wiry z dwoma zak³adami przeróbczymi przetwarzaj¹cymi kopalinê ze z³ó Sobolewo-Krzywe, Kuków IV i Potasznia I. Znacz¹cy wzrost wydobycia notowany by³ równie w ostatnich latach przez Bia³ostockie KSM Sp. z o.o. z kopalñ Racewo i Zadworzany w pow. sokólskim. Nowym dostawc¹ kruszyw w tym rejonie jest Budokrusz Sp. z o.o.; od 2011 r. eksploatacja z³o e Kamionka-Drahle 2. W woj. warmiñsko-mazurskim g³ównymi dostawcami kruszyw by³y w ostatnich latach: Olsztyñskie KSM Sp. z o.o. (do 4 mln ton/r) z dziewiêcioma kopalniami rozproszonymi w piêciu powiatach oraz Trans- wir Jan Kitowicz (do 2,5 mln ton/r) z dziewiêcioma kopalniami po³o onymi w szeœciu powiatach (tab. 3). Trzecim du ym producentem by³ w 2011 r. przedsiêbiorca Jan Karpiuk z Zielonej Pas³êckiej, znacz¹co zwiêkszy³ iloœæ pozyskiwanych kruszyw z wirowni po³o onych w miejscowoœci Bramka w powiecie ostródzkim. Wa nym dostawc¹ kruszyw (powy ej 1 mln ton/r) z kopalñ po³o onych w miejscowoœciach Filice i Bia³uty w powiecie dzia³dowskim by³ w ostatnich latach równie Budokrusz Sp. z o.o. Pozosta³ych siedmiu przedsiêbiorców z wydobyciem w 2011 r. 0,5 1 mln ton dzia³a na obszarze powiatu e³ckiego, elbl¹skiego, ostródzkiego, oleckiego i dzia³dowskiego. Wiêkszoœæ z nich dostarcza wiry i kruszywa ³amane z otoczaków (tab. 3). 27

10 TABELA 3. G³ówni producenci kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych (powy ej 0,5 mln ton) w woj. warmiñsko-mazurskim (Bilans zasobów i wydania wczeœniejsze) TABLE 3. Major producers of sand&gravel aggregates (above 0.5 million tpy) in Warmiñsko-Mazurskie voivodeship in the years (Mineral Resources Datafile 2012 and previous editions) Producent Olsztyñskie KSM Sp. z o.o. TRANS- WIR J. Kitowicz J. Karpiuk BUDOKRUSZ Sp. z o.o. Kopalnia Kalbornia Mosznica, abi Róg, Kazanice IV, Grzybiny I, IV, abiny, Rasz¹g, Ruœ, Rusek Guzki, apka I, 2, Mielno, Mielno 2, Sambród, III, Sierpin, Œwidry, Szymki I Awajki, Bramka Wschód II, V Bia³uty 2, Filice II, III Obszar produkcji (powiat) dzia³dowski, i³awski, olsztyñski, ostródzki, szczycieñski elbl¹ski, e³cki, gi ycki, olszyñski, ostródzki, piski elbl¹ski, ostródzki Asortyment produkcji Wydobycie [tys. t] p,, ³, m p,, ³ p,, ³ dzia³dowski p, ZPK Rupiñscy s.j. Ro yñsk Wielki I e³cki p,, ³ 827 COIN K. Bucholski GENERAL WIR Sp. z o.o. PPMD Kruszbet S.A. DIREX I i D. Prudzyñscy s.j. ECO-TER Sp. z o.o. PHT Auto-Transport, L. Plichta Nowa Wieœ I, II, III, IV, XI, XII elbl¹ski ps Gardyny II, III ostródzki p,, ³ êgowo, Sto ne V, VI olecki p,, ³ abiny 1 dzia³dowski p,, ³, m Kronowo Kolonia, Kronowo Kolonia I, II, III olsztyñski p,, ³ Bramka Wschód IV ostródzki ps Ogó³em ³ kruszywa ³amane z otoczaków, m mieszanki, p piaski, ps pospó³ka, wiry 3. Rozwój produkcji i g³ówne kierunki zastosowania kruszyw Zu ycie kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych jest nierozerwalnie zwi¹zane ze stanem budownictwa ogólnego i komunikacyjnego. Kruszywa mineralne, g³ównie wiry 28

11 i mieszanki klasyfikowane, stanowi¹ wa ny sk³adnik betonu towarowego i wyrobów betonowych (65 80%) ca³kowitej objêtoœci masy betonowej (Piasta, Piasta 2002). Z kolei piaski stosowane s¹ przede wszystkim do produkcji zapraw budowlanych, w tym suchych mieszanek, a ostatnio w rosn¹cym stopniu tak e do budowy nasypów oraz na podbudowy dróg i innych robót in ynieryjnych. Rys. 7. Wystêpowanie najwiêkszych kopalñ piasków i wiru w pó³nocno-wschodniej Polsce na tle stanu budowy autostrad, dróg ekspresowych i obwodnic wed³ug stanu na r. (Program Budowy ) Fig. 7. Major sand&gravel mines in North-eastern Poland in relation to the current state (as of ) of motorways, express roads and ring roads construction (Programme of motorways and expressways construction) 29

12 Szacuje siê, e do 20% ³¹cznego krajowego zu ycia kruszyw naturalnych wirowo- -piaskowych przypada na aglomeracjê warszawsk¹, 50% na pozosta³e du e aglomeracje miejskie, a pozosta³e oko³o 30% zu ywane jest na mniejszych rynkach regionalnych (Bilans Gospodarki 2011). Popyt aglomeracji warszawskiej, zw³aszcza na kruszywa klasyfikowane, zaspokajany jest w znacznej czêœci dostawami z pó³nocno-wschodniej i po³udniowo-zachodniej Polski. Natomiast woj. podlaskie i mazursko-warmiñskie s¹ samowystarczalne, pod wzglêdem iloœci produkowanych i zu ywanych kruszyw (Smakowski i in. 2011). W zwi¹zku z organizacj¹ w 2012 r. Mistrzostw Europy w pi³ce no nej zrealizowano w latach szereg inwestycji infrastrukturalnych, skutkuj¹cych zwiêkszonym zapotrzebowaniem na rozpatrywane kruszywa. Produkcja betonu towarowego w Polsce utrzymywa³a siê wówczas na bardzo wysokim poziomie mln ton/r. (wzrost do ok. 50 mln ton/r. w 2011 r. wg szacunków Europejskiej Organizacji Betonu Towarowego ERMCO), podczas gdy jeszcze w 2004 roku poziom ten by³ ponad trzykrotnie ni szy (tab. 4). Podobny trend zanotowano równie w przypadku woj. mazowieckiego, o najwiêkszym udziale w ³¹cznej krajowej produkcji, siêgaj¹cym nawet 35%. Z kolei w woj. podlaskim i warmiñsko-mazurskim, gdzie produkcja betonu towarowego prowadzona jest na mniejsz¹ skalê, zanotowano dynamikê jej wzrostu, dochodz¹c¹ nawet do 360% (tab. 4). TABELA 4. Produkcja betonu towarowego w woj. pó³nocno-wschodniej Polski w latach (Rocznik Statystyczny i wydania wczeœniejsze, ERMCO) TABLE 4. Concrete production in North-eastern Poland in the years (Statistical Yearbook of the Republic of Poland, 2010 and previous editions; ERMCO) Wyszczególnienie tys. ton ¹czna produkcja krajowa s woj. podlaskie woj. warmiñsko-mazurskie woj. mazowieckie Udzia³ woj. mazowieckiego [%] 32,0 28,2 32,1 31,7 33,1 35,0 34,9 s szacunkowo Zwiêkszone zapotrzebowanie na beton towarowy w woj. mazowieckim zwi¹zane by³o, oprócz budownictwa mieszkaniowego, bezpoœrednio z budow¹ licznych obiektów, jak: Stadion Narodowy, nowe terminale na lotniskach Okêcie i Modlin, nowy pas startowy na lotnisku Okêcie, linia metra I i II wraz ze stacjami w Warszawie, liczne hotele oraz szereg obiektów mostowych i wiaduktów dla nowych dróg. Na terenie województw podlaskiego i warmiñsko-mazurskiego nie prowadzono adnych inwestycji zwi¹zanych z organizacj¹ Mistrzostw Europy w pi³ce no nej, a zwiêkszona produkcja betonu towarowego zwi¹zana by³a m. in. z budow¹ obiektów mostowych i wiaduktów w ramach budowy nowych dróg (tab. 4). 30

13 Produkcja wirów i mieszanek kwalifikowanych na potrzeby produkcji betonu towarowego i wyrobów betonowych prowadzona jest g³ównie na terenie powiatów: sokólskiego, suwalskiego, grajewskiego i zambrowskiego w woj. podlaskim, dzia³dowskiego, ostródzkiego, olsztyñskiego, e³ckiego oraz szczycieñskiego w woj. warmiñsko-mazurskim, ostro³êckiego, ostrowskiego, soko³owskiego, a tak e czêœciowo uromiñskiego i yrardowskiego w woj. mazowieckim. W zdecydowanej wiêkszoœci produkcja wirów i mieszanek kwalifikowanych ze z³ó po³o onych na terenie ww. powiatów kierowana jest na potrzeby ch³onnego rynku aglomeracji warszawskiej, gdzie w latach produkcja betonu towarowego wzros³a ponad dwukrotnie (tab. 4). W tym samym czasie wydobycie z tych z³ó by³o równie oko³o dwukrotnie wy sze. Dalszy wzrost wydobycia w 2011 roku (rys. 3, 4, 5), pozwala wnioskowaæ, e produkcja betonu towarowego mog³a w tym roku osi¹gn¹æ historyczne maksimum. Obszar pó³nocno-wschodniej Polski charakteryzuje siê zró nicowanym stopniem rozwoju infrastruktury drogowej. Najwiêksz¹ iloœæ dróg notuje siê w woj. mazowieckim 92,7 km na 100 km 2 powierzchni, natomiast woj. warmiñsko-mazurskie i podlaskie charakteryzuj¹ siê znacznie mniejsz¹ gêstoœci¹ sieci drogowej odpowiednio 51,4 i 58,7 km/100 km 2 (Rocznik Statystyczny, 2010). Najwiêksze natê enie znacz¹cych inwestycji drogowych, realizowanych w ramach Programu Budowy Dróg Krajowych na lata (Program Budowy ) mia³o miejsce w ostatnich latach w woj. mazowieckim, w zwi¹zku z budow¹ dróg ekspresowych S7 (odcinek Grójec-Jedliñsk oraz obwodnica P³oñska), S8 (odcinek Radzymin-Wyszków), S17 (obwodnica Garwolina), dróg krajowych DK 50 (obwodnice yrardowa, Mszczonowa, S³omczyna, Drwalewa, Chynowa i Miñska Mazowieckiego), DK 60 (obwodnica Gostynina), DK 61 (obwodnice Jab³onny i Serocka), autostrady A2 (posiadaj¹cy obecnie status przejezdnoœci odcinek od granicy województwa do Warszawy wêze³ Konotopa oraz obwodnica autostradowa Miñska Maz.) i w pewnej mierze autostrady A1 niewielki odcinek przebiega przez powiat gostyniñski (Program Budowy ). ¹cznie w latach zbudowano i oddano do u ytkowania niemal 240 km nowych dróg (rys. 7, 8), przy czym niemal po³owa ogólnej d³ugoœci dróg zosta³a, b¹dÿ zostanie ukoñczona w 2012 roku. W ramach realizacji Narodowego Programu Przebudowy Dróg Lokalnych, na 2012 rok zatwierdzono 44 wnioski (17 dotycz¹cych dróg powiatowych i 27 gminnych) o ³¹cznej d³ugoœci niemal 75 km, podczas gdy w 2011 roku przebudowano 248,8 km dróg, a w 2010 roku przebudowano ³¹cznie 152,2 km dróg (Narodowy Program ). W woj. warmiñsko-mazurskim zakres budowy nowych dróg by³ nieznacznie mniejszy. W ostatnich latach realizowano przede wszystkim odcinki drogi ekspresowej S7: obwodnicê Elbl¹ga, odcinki Elbl¹g-Pas³êk, Pas³êk-Mi³om³yn, a tak e drogi ekspresowej S22 Elbl¹g-Grzechotki. Ponadto z koñcem 2012 roku planowane jest ukoñczenie odcinka drogi S7 Olsztynek-Nidzica oraz rozbudowy 8 km odcinka drogi DK 16 Biskupiec-Borki Wielkie do standardu drogi g³ównej przyspieszonej GP. Zrealizowano tak e budowê obwodnic Go³dapi i Mr¹gowa, a w lipcu 2012 r. ukoñczono obwodnice E³ku i Olecka (Program Budowy ). ¹cznie w latach zbudowano i oddano do u ytkowania niemal 201 km nowych dróg (rys. 7, 8), przy czym ponad po³owa ogólnej d³ugoœci dróg zosta³a b¹dÿ zostanie ukoñczona w 2012 roku. W ramach realizacji Narodowego Programu 31

14 Rys. 8. Iloœæ kilometrów nowych dróg krajowych, ekspresowych i autostrad oddawanych do u ytkowania w woj. pó³nocno-wschodniej Polski w latach Fig. 8. Amount of new national roads, express ways and motor ways constructed (in kilometers) in North-eastern Poland in the years Przebudowy Dróg Lokalnych, na 2012 r. zatwierdzono 26 wniosków (14 dotycz¹cych dróg powiatowych i 12 dotycz¹cych dróg gminnych) o ³¹cznej d³ugoœci niemal 78 km. Z kolei w 2011 r. do realizacji wy³oniono 24 projekty powiatowe oraz 35 gminnych. Skutkowa³o to przebudow¹ ³¹cznie 184 km dróg, a w 2010 roku przebudowano ³¹cznie a 272,5 km dróg: 28 odcinków dróg powiatowych i 42 odcinki dróg gminnych (Narodowy Program ). W woj. podlaskim w ostatnich latach zakres budowy dróg by³ zdecydowanie mniejszy, a zakoñczone inwestycje to: odcinek drogi krajowej DK 19 obwodnica Wasilkowa w 2010 r., a w drugiej po³owie 2012 r. dwa odcinki drogi ekspresowej S8 obwodnica Zambrowa i Wiœniewa oraz Je ewo-bia³ystok (Program Budowy ). ¹cznie w latach oddano do u ytku niemal 41 km nowych dróg (rys. 7, 8). W ramach realizacji Narodowego Programu Przebudowy Dróg Lokalnych, na 2012 rok zatwierdzono 19 wniosków dotycz¹cych: (9 dróg powiatowych i 10 gminnych) o ³¹cznej d³ugoœci 36 km. Z kolei w 2011 r. do realizacji wy³oniono 16 projektów powiatowych oraz 34 projekty gminne, dziêki ich realizacji przebudowano ³¹cznie 173,6 km dróg, a w 2010 roku ³¹cznie 185,9 km dróg 21 odcinków dróg powiatowych i 46 gminnych (Narodowy Program ). Kruszywa naturalne piaskowo- wirowe zu ywane w procesie budowy dróg nie podlegaj¹ transportowi na znaczne odleg³oœci (przewa nie do 35 km, a w szczególnych przypadkach do 50 km) i w zwi¹zku z tym pozyskiwane s¹ blisko miejsca budowy drogi. Ponadto du a intensywnoœæ prac w procesie budowy drogi skutkuje znacznym wzrostem wydobycia ze z³ó w stosunkowo krótkim czasie. Dobitnym tego przyk³adem jest powiat elbl¹ski, w którym w latach wydobywano jedynie 6 17 tys. ton/r. kruszyw, a po rozpoczêciu prac przy budowie drogi krajowej S7 na odcinku Elbl¹g-Pas³êk oraz Pas³êk- -Mi³om³yn wydobycie w 2011 r. wzros³o do niemal 1,7 mln ton (rys. 5). W bezpoœrednim 32

15 s¹siedztwie tej drogi podjêto eksploatacjê nowych z³ó w rejonie miejscowoœci Majki, Nowa Wieœ, Nowina i Pasieki. Podobna sytuacja wyst¹pi³a w ostatnich latach w innych powiatach, a m.in. w: ostródzkim, gdzie w 2011 r. wydobycie uleg³o niemal podwojeniu (w stosunku do roku 2010), a tylko z jednego z³o a Sambród III wydobyto 1 mln ton kruszyw (rys. 5), miñskim w woj. mazowieckim, gdzie w trakcie budowy autostradowej obwodnicy Miñska Mazowieckiego (w ci¹gu autostrady A2) w latach wydobycie by³o 3 4-krotnie wiêksze w stosunku do lat poprzednich, a nowe z³o a eksploatowano w rejonie miejscowoœci Góry, Kruki, Przytoka i Olszewice po³o onych w bezpoœrednim s¹siedztwie budowanej autostrady (rys. 3), p³ockim i gostyniñskim, w pobli u których w latach budowano autostrady A1 i A2, co skutkowa³o nawet niemal 7-krotnym wzrostem wydobycia, w szczególnoœci ze z³ó w rejonie miejscowoœci Kobylniki i Barcik (rys. 3), yrardowskim, gdzie w latach budowa autostrady A2 oraz obwodnic yrardowa i Mszczonowa w ci¹gu drogi krajowej DK 50 doprowadzi³y do ponad czterokrotnego wzrostu wydobycia (rys. 3), zw³aszcza ze z³ó w rejonie miejscowoœci Zbiro a i Wrêcza, grójeckim i bia³obrzeskim, gdzie w latach realizowano przebudowê drogi krajowej S7, a wydobycie wzros³o 3 5 razy. Podobne tendencje obserwowano w latach poprzednich w powiecie garwoliñskim i wyszkowskim w woj. mazowieckim, kiedy budowano obwodnice tych miast, a tak e w woj. podlaskim w powiecie bia³ostockim, zambrowskim, sokólskim i grajewskim w zwi¹zku z budow¹ obwodnicy Wasilkowa oraz odcinków drogi S8 Zambrów-Wiœniewo i Je ewo- -Bia³ystok, a w powiecie siemiatyckim w zwi¹zku z budow¹ obwodnicy Miêdzyrzeca Podl. (odcinek o d³ugoœci 6,6 km w ci¹gu drogi S19) w woj. lubelskim. Podsumowanie Z trzech województw pó³nocno-wschodniej Polski, tj. mazowieckiego, podlaskiego i warmiñsko-mazurskiego, pochodzi oko³o 30% krajowego wydobycia kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych. wiry i mieszanki klasyfikowane wykorzystywane do produkcji betonu towarowego i wyrobów betonowych produkowane s¹ g³ównie w woj. podlaskim i warmiñsko-mazurskim, a tak e w nielicznych zak³adach woj. mazowieckiego (rejon miejscowoœci Rostki i Borowce w pow. ostro³êckim oraz okolice Wrêczy w pow. yrardowskim). Z kolei piaski stosowane na nasypy i do wykonania podbudowy dróg dostarczane s¹ zwykle z kopalñ po³o onych w niewielkiej odleg³oœci od miejsc ich u ytkowania, w celu minimalizacji kosztów transportu. Najwiêksze iloœci kruszyw, w przewadze piasków i piasków z domieszk¹ wirów, pozyskiwane s¹ w woj. mazowieckim, gdzie wydobycie wzros³o w latach z 9 do ponad 28 mln t. Najwa niejsze kopalnie po³o one s¹ w powiatach yrardowskim (Wrêcza-Olszówka II Budokrusz Sp. z o.o.), ostro³êckim (Rostki, Borowce pole œrodkowe i Rostki Borowce pole NIIA Cemex Polska Sp. z o.o.), soko³owskim (Kutyski II ZPK Rupiñscy s.j.), p³ockim (Kobylniki III i Kobylniki IV Dagra s.c.) oraz uromiñskim (uruchomiona w 2011 r. kopalnia Ruda 1 FH NICARO). W woj. podlaskim, 33

16 gdzie wielkoœæ wydobycia kruszyw wzros³a w latach z oko³o 6 mln t do powy ej 20 mln ton, eksploatacja z³ó tych kopalin skoncentrowana jest g³ównie w powiatach sokólskim, suwalskim i grajewskim. W pierwszym z ww. dzia³a najwiêksza w pó³nocno- -wschodniej Polsce kopalnia kruszyw Drahle III Olsztyñskich KSM Sp. z o.o., a ponadto dwie du e kopalnie Racewo i Zadworzany Bia³ostockich KSM Sp. z o.o. oraz uruchomiona w 2011 r. kopalnia Kamionka-Drahle 2 Budokruszu Sp. z o.o.. W powiecie suwalskim do najwa niejszych wirowni zaliczyæ nale y: Sobolewo-Krzywe i Kuków IV Suwalskich KSM Sp. z o.o. oraz Kuków Folwark III ZPK Rupiñscy s.j., a w powiecie grajewskim kopalniê Wierzbowo-Mareckie ZPK Rupiñscy s.j. W woj. warmiñsko-mazurskim ³¹czna iloœæ pozyskiwanych kruszyw wirowo-piaskowych wynosi³a w latach do 20 mln ton/r. Najwiêkszy poziom wydobycia wykazywa³y powiaty: ostródzki z kopalniami Sambród III Jan Kitowicz, abi Róg i Kalbornia Mosznica Olsztyñskich KSM Sp. z o.o., Gardyny III General wir Sp. z o.o.; dzia³dowski z kopalniami abiny i Grzybiny IV Olsztyñskich KSM Sp. z o.o., Bia³uty 2 Budokruszu Sp. z o.o. oraz abiny 1 DIREX s.j.; a tak e olsztyñski z licznymi œredniej i ma³ej wielkoœci kopalniami, m.in. w miejscowoœci Kronowo, apka i Witramowo. W zwi¹zku z organizacj¹ w 2012 r. Mistrzostw Europy w pi³ce no nej realizowano w ostatnich latach szereg inwestycji infrastrukturalnych, skutkuj¹cych zwiêkszonym zapotrzebowaniem na kruszywa. Znalaz³o to odbicie w zwiêkszonej produkcji betonu towarowego wykorzystywanego m. in. do budowy Stadionu Narodowego, rozbudowy lotnisk w Warszawie i Modlinie, dwóch linii metra, hoteli oraz szeregu obiektów mostowych i wiaduktów. Znacz¹co wzros³o równie zapotrzebowanie na piaski do budowy nowych dróg (podbudowa, nasypy) g³ównie w powiatach yrardowskim (autostrada A2 i obwodnice yrardowa oraz Mszczonowa w ci¹gu drogi krajowej DK 50) i miñskim (obwodnica Miñska Maz. w ci¹gu autostrady A2) w woj. mazowieckim; powiecie elbl¹skim i ostródzkim w woj. warmiñsko-mazurskim (droga krajowa S7); w pow. bia³ostockim, zambrowskim, sokólskim i grajewskim (obwodnica Wasilkowa oraz odcinki drogi S8 Zambrów-Wiœniewo i Je ewo- -Bia³ystok) w woj. podlaskim. W latach najwiêcej nowych dróg krajowych, ekspresowych i autostrad zbudowano w woj. mazowieckim niemal 240 km, w woj. warmiñsko-mazurskim oddano do u ytkowania niemal 201 km, natomiast w woj. podlaskim inwestycje drogowe by³y prowadzone na znacznie mniejsz¹ skalê zbudowano oko³o 41 km nowych dróg. Praca powsta³a w ramach projektu pt. Strategie i Scenariusze Technologiczne Zagospodarowania i Wykorzystania Z³ó Surowców Skalnych (Nr POiG /09), realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, lata , Priorytet 1, Dzia³anie 1.3, Poddzia³anie 1.3.1, Projekty Rozwojowe Literatura Bilans Gospodarki Surowcami Mineralnymi Polski i Œwiata Praca pod redakcj¹ T. Smakowskiego, R. Neya i K. Galosa. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Stan na dzieñ 31 grudnia Wyd. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa, 2012 (oraz edycje wczeœniejsze). ERMCO 34

17 Narodowy Program Przebudowy Dróg Lokalnych Etap II htttp://bip.msw.gov.pl/portal/bip/175/20029/ /Narodowy_Program_Przebudowy_Drog.html Objaœnienia do Mapy Geoœrodowiskowej Polski w skali 1: PIG Warszawa (wybrane arkusze). Piasta J., Piasta W., 2002 Rodzaje i znaczenie kruszywa w betonie. Materia³y XVII Ogólnopolskiej Konferencji Warsztat Pracy Projektanta Konstrukcji, Ustroñ Program Budowy Dróg Krajowych na lata Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010 Zak³ad Wydawnictw Statystycznych GUS, Warszawa 2011 (oraz wydania wczeœniejsze). Smakowski T. i in., 2011 Rynek kruszyw wirowo-piaskowych w Polsce pó³nocno-wschodniej. Górnictwo Odkrywkowe nr 6. Wroc³aw.

18