Co wiemy po Zdrzadni Tespisa? s. 3 Gdańskie medale s. 36 W NUMERZE PŁYTA ZE SŁUCHOWISKIEM SPIĄCÉ WÒJSKÒ ROK KS. JANUSZA ST.

Transkrypt

1 CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT) NR 12 (471) GRUDZIEŃ 2013 ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA Co wiemy po Zdrzadni Tespisa? s. 3 Gdańskie medale s. 36 W NUMERZE PŁYTA ZE SŁUCHOWISKIEM SPIĄCÉ WÒJSKÒ

2 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: 2 Od redaktora 3 Kaszubska scena Tespisa Daniel Kalinowski 6 Talia i Melpomene w Chònicach kg 8 Krakòwsczé rządë ksążków Red. 9 Rechùnk sëmieniô Dariusz Majkòwsczi 10 Stolëm rodã z Rolbika Stanisłôw Janke 12 Wcyg je pòtrzébnô diskùsjô Z Cezarim Òbracht-Prondzyńsczim gôdô Pioter Dzekanowsczi 14 Miklosz westrzód znitów Tatiana Slowi 15 Kolekcja Amrogowicza (część 1) Rajmund Knitter 17 Takie było moje przeznaczenie Z Ewą Jasińską rozmawia Karolina Serkowska 21 Nieco o relacjach Kaszubów z Polakami Bogusław Breza 23 Òficér (dzél 2) Jerzi Hoppe 27 Promocja Kaszub w Alpach Zbigniew Byczkowski 30 Kobiety z lat Stanisław Salmonowicz 32 Kaszëbsczi dlô wszëtczich. Ùczba 28: Swiecëno 34 Gdańskie Emaus Marta Szagżdowicz I VIII NAJÔ ÙCZBA 35 Listy 36 Medale òd Gduńska Red. 38 Jubileusz u Borowiaków Kazimierz Ostrowski 38 Jubileùsz ù Bòrowiôków Tłom. Bògùsława Gòłąbk 40 Na kociewsko-kaszubską nutę Ewelina Adamczyk, Agnieszka Pogorzelska 42 Na Kociewiu są też Bory... Maria Pająkowska-Kensik 44 Po prostu bajka! (część 2) Maya Gielniak 46 Wiérny słowóm patrona Agnés Łukasik, Kalina Janczewskô 47 Wiérztë. Michôł Piéper 48 Kaszuby i Gdańsk na Targach Książki w Krakowie Monika Białecka 50 Lektury 52 Śladami ewangelickich Kaszubów Zbigniew Byczkowski 52 Ùtczëlë dôwnégò wójta Izabela Truskolawska, tłom. dm 53 Rozëmné bùdowanié tożsamòscë miasta Izabela Truskolawska, tłom. dm 54 Felowati darënk Ana Glëszczińskô 55 Pasierbiana w Redzie Tadeusz Buraczewski 56 Kochał las i ludzi Maya Gielniak 57 Z kaszëbizną w kòżdim dzejanim Dariusz Majkòwsczi 62 Klëka 67 Kòżdémù wòlno pisac Tómk Fópka 68 Jo jedinka! Rómk Drzéżdżónk POMERANIA GÒDNIK 2013

3 Od redaktora Koniec roku sprzyja różnego rodzaju podsumowaniom i ocenom. W naszym redakcyjnym gronie analizujemy czas obchodów 50-lecia Pomeranii (swoisty rachunek sumienia z tego, jak uczciliśmy ten jubileusz, prezentujemy na s. 9). Monika Białecka, organizatorka międzynarodowych i krajowych targów książki w Warszawie, próbuje podsumować Salon Małe Ojczyzny, który promował nasz region w Krakowie. Wreszcie prof. Daniel Kalinowski ocenia chojnicki Przegląd Teatrów Kaszubskich Zdrzadniô Tespisa. Do lektury jego artykułu zachęcamy nie tylko aktorów i reżyserów, którzy brali udział w tym ciekawym wydarzeniu artystycznym. Warto zapoznać się z jego uwagami, czasem krytycznymi, żeby w przyszłości unikać błędów. Zresztą jednym z głównych celów organizowania Przeglądu było podnoszenie poziomu naszych teatrów, a nie da się tego osiągnąć bez wsłuchiwania się w głos profesjonalistów. Większość reżyserów i aktorów doskonale to rozumie, sami prosili o ocenę efektów swojej pracy, a najczęściej powtarzanym w kuluarach postulatem była prośba o zorganizowanie warsztatów teatralnych. Jeśli do tego dojdzie, to będzie można powiedzieć, że Zdrzadniô Tespisa spełniła swoją funkcję. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny sa cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić prenumeratę, należy dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A , ZG ZKP, ul. Straganiarska 20 23, Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres zamówić w Biurze ZG ZKP, tel , wydawnictwo@kaszubi.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie Ewentualne pytania prosimy kierować na adres prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: czynna w dni robocze w godzinach Koszt połączenia wg taryfy operatora. ADRES REDAKCJI Gdańsk ul. Straganiarska tel , red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Danuta Pioch (Najô Ùczba) Karolina Serkowska KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Wiktor Pepliński Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Bogusława Gołąbek Dariusz Majkowski Karolina Serkowska FOT. NA OKŁADCE WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Gdańsk ul. Straganiarska DRUK DRUKARNIA Waldemar Grzebyta Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim, zgodną z obowiązującymi zasadami, odpowiadają autorzy i tłumacze. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. 2 POMERANIA GRUDZIEŃ 2013

4 TEMAT MIESIĄCA Kaszubska scena Tespisa Pierwszej edycji Przeglądu Teatrów Kaszubskich nadano nazwę Zdrzadniô Tespisa. Impreza odbyła się 19 i 20 października 2013 roku w Chojnickim Domu Kultury. Przyjechali wykonawcy tak z północy jak i południa Kaszub, grupy o bogatych doświadczeniach teatralnych i takie, które istnieją stosunkowo krótko. DANIEL KALINOWSKI Tespis wybrany na patrona przeglądu to trafna, ale jednocześnie ambitna decyzja ideowa. Trafna, ponieważ odwołuje się do sytuacji teatru, który stale musi podróżować, by przedstawiać swoje spektakle, i ciągle szuka sposobów na dotarcie do widza. Ambitna, ponieważ teatr amatorski rzadko kiedy ma legendarny wóz Tespisa, dzięki któremu może się swobodnie przemieszczać i w którym znajdują się wszystkie składniki świata przywoływane później w spektaklu. Postać greckiego artysty wywołuje jeszcze jedno: tradycję dramaturgiczną i sceniczną, która przez czasy antyczne, średniowieczne, nowożytne aż do dziś objawia się w teatrze i podczas przedstawień. Krótka historia kaszubskiego życia teatralnego Teatr kaszubski nie ma tak długiej tradycji istnienia, jak z zestawienia z Tespisem by się chciało. Pierwsze przedstawienia w języku kaszubskim to lata dwudzieste XX wieku, pierwsze akty dramaturgiczne młodokaszubów (zwłaszcza Jana Karnowskiego) są niewiele wcześniejsze. Można co prawda widzieć już w pismach Floriana Ceynowy zaczątki dramaturgii czy przywoływać gdańską wersję Historii o bogaczu i Łazarzu z intermediami, w których występuje komiczno-sprytny Kaszuba, czy nawet dopatrywać się w misteriach wielkanocnych kalwarii wejherowskiej najstarszych przykładów kaszubskiego życia teatralnego, ale wciąż pozostanie przy tym wszystkim poczucie, że to jeszcze niepełny teatr. Dopiero lata trzydzieste XX wieku POMERANIA GÒDNIK 2013 przyniosły ze sobą pozytywne zmiany, a od lat sześćdziesiątych ruch teatralny na Kaszubach zaczął być wyrazistszy i bardziej dynamiczny, choć specyficznie tendencyjny. Przy całym pozytywnym znaczeniu folklorystycznego wykorzystywania teatru na Kaszubach, przy cennych inicjatywach grania Sychty, Karnowskiego czy Szefki, pozostała do dziś z tamtych lat predylekcja do ludycznego albo etnograficznego rozumienia teatru, przez co zatraca się jego tożsamościowy oraz artystyczny wymiar. Dlatego też tym bardziej potrzebne są dzisiaj inicjatywy, które umożliwiałyby prezentacje spektakli i ich omówienie. Co więcej należałoby szukać rozszerzenia formuły przeglądu i organizować warsztaty teatralne (dwu-, trzydniowe) czy pokazy studyjne z możliwością dyskusji. Tego typu wydarzenia były już Fot. Maciej Stanke organizowane choćby w Sierakowicach czy Parchowie, a zatem dawne wzorce czekają na dzisiejszą aktualizację. Poszukiwanie nowego wizerunku kultury kaszubskiej To, co zostało pokazane w październiku na deskach Chojnickiego Domu Kultury, w generalnym ujęciu wywołuje pozytywne wrażenie. U wszystkich uczestników przeglądu widać było wysiłek w tworzeniu kaszubskojęzycznego życia teatralnego, zaangażowanie w ożywianiu klasycznych i adaptacji współczesnych tekstów na scenę oraz autentyczne poświęcenie w poszukiwaniu nowego wizerunku kultury kaszubskiej. Twórcy spektakli wystawili się na oceny estetyczne, licząc na określoną reakcję. Widz na chojnickiej widowni nie był biernym oglądaczem, ale również krytykiem, 3

5 TEMAT MIESIĄCA który wypowiadał swoje racje w trakcie spektaklu i w kuluarach. To była bardzo cenna możliwość konfrontacji, podczas której zamysł artystów-amatorów został zestawiony z reakcjami widzów. Stąd więc moje uwagi. Jako pierwszy pojawił się podczas chojnickiego przeglądu Teatr Prostolinijny z Lini ze spektaklem Ala weter jo! powstałym na podstawie opowiadania Jana Drzeżdżona Monika. Wśród aktorów wyróżniał się chłopak odgrywający rolę starego Augusta oraz kobieta interpretująca postać sąsiadki Agneski. Największe wyrazy uznania należą się młodo-staremu Augustowi, który zaistniał w przerysowanym, ale jednak przekonującym ujęciu, gdzie i sposób mówienia, i gestykulacja, a nawet kostium sceniczny utworzyły zabawną i konsekwentną postać. Agneska w odegraniu aktorki z Lini miała w sobie autentyczną vis comica, która objawiała się w świetnych warunkach głosowych, interesującym rysunku ciała oraz rodzaju stylu gry, który nieco karykaturalnie, ale jednak wciąż w dobrym smaku odwzorowywał wiejską mentalność. Zespołowa interpretacja twórczości Jana Drzeżdżona poprzez poetykę komedii przyniosła ze sobą radosną atmosferę całego spektaklu, nie została jednak utrzymana przez wszystkich aktorów. Popełniono tutaj tak podstawowe błędy, jak mówienie bokiem lub zza sceny do publiczności, cicho wypowiadano kwestie dialogów lub nie umiano opanować rekwizytu. Rażące uchybienia to może nie były, lecz skutecznie studziły sympatię do tego spektaklu. Jako drugi pojawił się na przeglądzie Amatorski Zespół Teatralny ze Strzelna, który inną część wspomnianego już opowiadania Jana Drzeżdżona uczynił podstawą do swojej prezentacji. Tym razem August Konewka odgrywany przez Józefa Roszmana zaistniał w konwencji realistycznej czy wręcz naturalistycznej. Nie była to porywająca interpretacja, ale też nie można jej odmówić dbałości o szczegóły postaci. Główna postać miała przejmować widza swoją starością i niedołęstwem, które tylko czasami ustępowały agresywnej zrzędliwości lub twardemu humorowi. Poziom aktorski całego zespołu był zresztą wyrównany. Każdy wiedział, co ma robić, każdy wyraźnie 4 Fot. Maciej Stanke mówił bylacką odmianą języka kaszubskiego, co nadawało spektaklowi walor niemal profesjonalizmu. Zauważone braki dotyczyły wyboru konwencji przedstawienia. Reżyser i aktorzy jakby zapomnieli, że w teatrze nie ma potrzeby, aby przez dłuższą chwilę pokazywać, jak wygląda ubieranie starego człowieka, i wcale nie jest konieczne dokładnie przedstawiać badanie lekarskie. Tego typu elementy realistyczne są zbędne, gdyż nie powinno aktorom zależeć na tym, aby ukazać ilość guzików do zapięcia, lecz by wyrazić emocję, jaka zapinaniu towarzyszy. Zdecydowanie lepszym rozwiązaniem byłoby zmetaforyzowanie naturalizmu i wprowadzenie skrótu scenicznego. Kolejnym przedstawieniem była Roczëzna Stanisława Jankego w interpretacji Amatorskiego Kaszubskiego Teatru z Chojnic. To w sensie doboru tekstu najbardziej trafiona propozycja przeglądu. Aktorzy wyczuwają wagę dojrzałości, głębi psychologicznej i emocji zawartej w dramacie. Jest to przecież historia dziejąca się nie tyle na kartach literatury, ale w dzisiejszej rzeczywistości społecznej, w której wdowy (czy wdowcy), wychowawszy swe dzieci, zostają sami, w samotności i poczuciu zbędności. Te walory zawarte w tekście dramatu nie zostały jednak jeszcze wyzyskane przez chojnickich aktorów. Zbyt duży akcent został położony na główną bohaterkę sztuki Sztazję, której rola w prostej linii prowadzi ku monodramowi, nie zaś spektaklowi zespołowemu. Niewyzyskani scenicznie zostali Franz, zakochany we wdowie rzeźbiarz, czy skłócone ze sobą dzieci Sztazji Marta i Piotr. Nawet postacie drugoplanowe (Listonosz, Woźnica, Diabeł) także mogłyby dobitniej zaznaczyć swoją obecność. Członkowie zespołu zapomnieli o wadze pracy warsztatowej, która przyniesie im wiele radości i poczucia estetycznego sensu w scenach z przyjęciem bożonarodzeniowym czy z odwiedzinami specyficznej kaszubskiej Gwiazdki, jeśli tylko ją potraktują serio. Jako czwarta prezentacja pojawiła się na chojnickim przeglądzie sztuka Bernarda Sychty Spiącé wòjskò. Aktorzy Regionalnego Teatru Dramatycznego z Luzina z wielkim szacunkiem podeszli do klasycznego dla dramatu kaszubskiego repertuaru i zaproponowali inscenizację rodem z lat trzydziestych zeszłego wieku. Można rozumieć ich chęć docenienia Sychty jako etnografa i słownikarza, lecz w sensie dramaturgicznym i teatralnym ten rodzaj inscenizacji jest już jedynie wartością historyczną. Dla członków zespołu najważniejszym zadaniem powinno być nie tyle wyuczenie się tekstu, nie tyle dbanie o kostium świętej Barbary czy śpiącego rycerza, co znalezienie nowego języka artystycznego dla atrakcyjnej inscenizacji Sychty. Dziś nie można już przywoływać tęsknot kaszubskich bohaterów sztuki napisanej siedemdziesiąt lat temu jako wciąż aktualnych pragnień naszego społeczeństwa. Odzyskanie niepodległości przez Polskę już dawno się dokonało a Kaszubów już POMERANIA GRUDZIEŃ 2013

6 nikt nie prześladuje. Partie ideologiczne sztuk znakomitego badacza kultur Pomorza powinny zatem znaleźć nową poetykę. Chyba że twórcy teatru z Luzina chcą grać nad wyraz tradycyjnie. Wówczas jednak nie mogą sobie pozwolić na pomyłki w tekście, niesłużącą postaci charakteryzację czy granie w konwencji patetyczno-akademijnej. Ostatnim spektaklem chojnickiego przeglądu w kategorii teatrów dorosłych była humoreska Gdze je Balbina? Anny Łajming w wykonaniu Teatru Obrzędu Ludowego Zaboracy z Czyczków. Ten dobrze znany w tradycji kaszubskiej tekst był tutaj interpretowany w dość realistyczny sposób, lecz trochę bez wewnętrznego przekonania. Pierwsze dziesięć minut przedstawienia były świetne, aktorzy grali żywo, dialog rozbrzmiewał potoczyście, scenki przechodziły jedna w drugą. Im dalej w czasie trwania spektaklu, tym bardziej tempo gry malało. Dobrze, że w zespole jest tak dynamiczna aktorka jak ta, która odgrywa Matkę, gdyż to dzięki niej przedstawienie miało akceptowalną formę. Szkoda, że nie dotrzymywał jej kroku tak ciekawy momentami Ojciec. Duże zadanie pogłębienia psychologii postaci mają przed sobą tytułowa Balbina i jej kawaler. Cały zespół powinien również zrezygnować z kurczowego trzymania się przestrzeni stołu i szukać możliwości grania w innych częściach sceny, które aż się proszą, aby je ożywić. Koniecznie trzeba przemyśleć kompozycję i napięcie emocjonalne sztuki, ponieważ obecnie nie wybrzmiewa zakończenie przedstawienia i jego humorystyczna pointa. W drugim dniu przeglądu pojawiły się dwa zespoły kaszubskich teatrów dziecięcych, które wniosły ze sobą powiew radości. Dziecięcy Teatr z Lipnicy zrealizował spektakl z niewielką ilością aktorów, lecz z wielkimi możliwościami do stworzenia wyrazistych postaci. Dzieci mają w Lipnicy wzorce teatralne w postaci zespołu Beleco, ale wciąż jeszcze są na wstępnym poziomie tworzenia teatru, na którym trzeba lepiej opanować mówienie oraz bardziej wyćwiczyć postawę czy gestykulację. Nie można jednak zapomnieć o czynniku zabawy, inaczej dzieci będą jedynie dukać wyuczone kwestie. Patrząc na propozycję młodych aktorów z Lipnicy, można mieć nadzieję, POMERANIA GÒDNIK 2013 że kolejne miesiące i lata przyniosą dojrzalsze przedstawienia. Ostatnim przedstawieniem chojnickiego przeglądu była inscenizacja obrzędów marynarskich w wykonaniu Zespołu Artystycznego Wicherki z Kamienicy Szlacheckiej. Przedstawienie jest doskonałym przykładem na to, jak na scenie teatru dziecięcego jednocześnie można się bawić i tworzyć metaforyczny obraz. W spektaklu pojawiły się wieloznaczne elementy scenograficzne (maszt z żaglem), pantomima i piosenka. Można sobie życzyć, aby te użyte już elementy jeszcze lepiej dopracować ku temu, aby spektakl był zabawny i pouczający, a nade wszystko, by nie rezygnował z artystycznych walorów, dzisiaj bowiem teatr dziecięcy nie zawsze kojarzy się z sytuacją szkolną. Wnioski i postulaty Co zatem z kaszubskiego wozu Tespisa trafia nam dziś do oczu, uszu i mózgu? Po pierwsze to, że teatr kaszubski wciąż utrzymuje obrzędową, obyczajową i historyczną tematykę przedstawień. Z jednej strony to dobrze: Kaszubi lubią oglądać na scenie Kaszubów, lecz ze strony drugiej to niedobrze, dlaczego bowiem tak mało w spektaklach problematyki współczesnej? Po drugie okazuje się, że niektórzy z twórców teatralnych Kaszub sądzą, iż publiczność trzeba traktować jako niedouczonych macków. Pewnie dlatego tłumaczą w patetycznym wstępie przed prezentacją, z czego w spektaklu widzowie powinni być zadowoleni, a w którym miejscu powinni się zastanowić nad sobą i życiem. Po trzecie reżyserzy niektórych przedstawień lubią dosłowność, a zatem wykorzystują łopatologiczną muzykę do spektaklu (jakieś kaszubo-disco), aby widz nie miał wątpliwości, że to komedia albo że sceny odgrywają się na wsi (dlatego trzeba włączać muzykę z pianiem koguta czy rechotaniem żab). Po czwarte część zespołów teatralnych nie najada się w domu do syta, dlatego w przedstawieniach za główny element scenograficzny czyni zastawiony jadłem stół, który oczyszcza z zawartości podczas trwania spektaklu. Po piąte niektórzy aktorzy nie utrzymują konwencji teatralności i wprost zwracają się do publiczności, co bierze TEMAT MIESIĄCA Fot. Maciej Stanke w nawias iluzję teatru i niszczy nastrój przedstawienia. Po szóste twórcy kaszubskiego teatru bez pieniędzy, bez instytucjonalnego wsparcia (albo z bardzo niewielkim), poświęcając wolny czas i mnóstwo energii, wciąż pracują nad sobą i własną tożsamością. Po siódme animatorzy życia teatralnego Kaszub coraz śmielej i coraz ciekawiej mówią na scenie w języku kaszubskim, zostawiając sobie możliwość wyeksponowania regionalnych odmian i gwar. Po ósme pojawia się świadomość, że aby wóz Tespisa mógł się toczyć po kaszubskich stegnach, trzeba je budować przez pisanie nowych kaszubskojęzycznych dramatów lub adaptowanie tekstów prozatorskich i lirycznych. Po dziewiąte staje się jasne, że przeglądów i konkursów teatralnych powinno być więcej, na różnych poziomach administracyjnych czy wiekowych, oraz powinny trwać dłużej, aby uczestnicy mogli rzeczywiście się lepiej poznać, a nie tylko przyjechać na swój występ (niektórzy uczestnicy przeglądu nie oglądali propozycji innych grup, przez co stracili możliwość poszerzenia swoich artystycznych horyzontów w zakresie wykorzystania tekstów, technik czy rozwiązań scenicznych). I po dziesiąte nigdy nie jest tak dobrze, aby nie mogło być jeszcze lepiej. 5

7 MIESĄCOWÔ TÉMA Talia i Melpomene w Chònicach Amatorsczi téater rozwijô sã dzysô we wiele placach i czerënkach. W rozmajitëch miescowòscach czëc je ò niewarkòwëch aktorach, jaczim nie je żôl swòjégò wòlnégò czasu na próbë i nôùkã tekstu. Cobë stwòrzëc mòżlëwòtã ùzdrzeniô wszëtczich téatralnëch karnów w jednym placu, w Chònicach òstôł zòrganizowóny I Przezérk Kaszëbsczich Téatrów Zdrzadniô Tespisa. Chònice stałë sã stolëcą amatorsczich kaszëbsczich téatrów na dwa dni òd 19 do 20 rujana. W tim czasu w miesce òdbiwałë sã Dnie Kaszëbskò-Pòmorsczi Kùlturë ( ), tak tej Przezérk Téatrów béł dzélã tegò swiãta. Zdrzódła widzawiszcza Pòzwa I Przezérkù Kaszëbsczich Téatrów Zdrzadniô Tespisa wiele lëdzóm wëdôwa sã dzywnô, òsoblëwô. Ùdbã na taką pòzwã miôł dôwny przédny redaktór cządnika Pomerania i przédnik KPZ Stanisłôw Pestka. Pierszé słowò w pòzwie òznôczô pò pòlskù scena, tj. môl, gdze sã òdbiwają téatralné widzawiszcza, ale mòże òznaczac téż widownia, tj. tëch, co òbzérają zdrzadniowi téater. Titel Zdrzadniô Tespisa nawlékô do zôczątków téatru, do starożëtnégò grecczégò pòétë i aktora Tespisa, jaczégò ùznôwô sã za pierszégò wiejsczégò aktora. Wanożił òn wòzã pò grecczich wsach i wëstôwiôł swòje dramatë, stądka téż mómë òkreslenié wóz Tespisa òznôczającé òbjazdowi téater. Zadanié Artisticzny Kòmisji Òglowim célã I Przezérkù bëła diagnoza stanu kaszëbsczich téatrów, przezdrzenié sã amatorsczim karnóm i temù, co pòkazëją na binie. Nad całim Przezérkã czuwała Artisticznô Kòmisjô, w jaczi zasedlë znajôrzë téatru. Jednym z nich béł Jerzi Gòrzkò, aktór z 25-latnym stażã w Téatrze Pòbrzég (Wybrzeże) we Gduńskù. Drëdżim Grzegòrz Szlanga, reżiséra i aktór, jaczi miôł robioné ze Stanisławã Miedzewsczim i je ùtwórcą Chònicczégò 6 Studia Rapsodicznégò. Razã z nima w Kòmisje béł prof. Daniél Kalinowsczi aktór, znajôrz lëteraturë i téatru a téż profesór na Pòmòrsczi Akademii w Słëpskù. Zadanim nôleżników Artisticzny Kòmisji béł leno òglowi òbsądzënk terôczasny fòrmë téatrowëch karnów na Kaszëbach, bez przëznôwaniô wëstãpùjącym karnóm môlów. Dlôte Przezérk miôł charakter niekònkùrsowi. Miôł téż bëc leżnoscą dlô aktorów i reżiserów do wëmianë doswiôdczeniów. Téatrë robioné przez dozdrzeniałëch Pierszégò dnia dozdrzeniałé téatrë wëstôwiałë przedstawienia òpiarté na znónëch, mòże rzec: klasycznëch tekstach kaszëbsczich ùsôdzców. Repertuar Òdj. Maciej Stanke wszëtczich piãc karnów béł ùrozmajicony, a i ùdbë na robienié téatru rozmajité. Na chònicczi binie mòglësmë tej òbôczëc dwa przedstawienia na spòdlim tekstów Jana Drzéżdżona, jaczé pòkôzałë Téater Prostolinijny z Lëni ( Ala weter jo! ) i Amatorsczé Téatrowé Karno ze Strzélna ( Testament II ). Pierszé karno miało przedstawioné na binie baro wiesołą i chùtką akcjã w tipòwi pòétice kòmédii. Drëdżé téatrowé karno pòkôzało téater kąsk pòwôżniészi, ale téż z nótą hùmòru. Òkróm tëch dwùch pòjawił sã baro realisticzny pòkôzk Roczëzna (na spòdlim dokazu Stanisława Jankegò), jaczi béł zrobiony przez Amatorsczi Kaszëbsczi Téater z Chòniców. Bëła to jednoczasno premiera tegò widzawiszcza ò samòtnoscë człowieka. Pòsobnym téatrã, jaczi wëstą- POMERANIA GRUDZIEŃ 2013

8 pił w Chònicach, béł Regionalny Téater Dramaticzny z Lëzëna. Pòkôzôł òn swòjã interpretacjã Spiącégò wòjska ks. Bernata Sëchtë. Na kùńc pierszégò dnia przezérkù òstała przëbôczonô drama Gdze je Balbina?. Z tim pòkôzkã przëjachôł Téater Lëdowégò Òbrzãdu Zôbòrôcë z Czëczków, jaczi ju cziledzesąt lat dowsladë miôł gróné dokôz Anë Łajming, a latos zadedikòwôł gò sp. Józwòwi Chełmòwsczémù. Pò òbezdrzenim wszëtczich piãc téatrów béł téż czas, żebë òbgadac to, co sã przed sztótã widzało. Pierszi òbsąd mia Artisticznô Kòmisjô, jakô wërażëła swój pòzdrzatk na kaszëbsczé widzawiszcza. Òglowò znajôrzë téatru dosc wësok òcenilë wësłôwianié sã i emisjã głosu ù kaszëbsczich artistów (chòc czasã niejednëch drãgò bëło ùczëc). Jerzi Gòrzkò gôdôł téż ò tim, że widzec bëło we wszëtczich karnach miłotã artistów do swòji robòtë na binie i wiôldżé sparłãczenié z tradicją. Wiele téż pòjawiło sã doradów òd téatroznajôrzów, m.jin. to, żebë sygac pò terôczasné tekstë, barżi zrozmiałé dlô młodëch, a téż żebë kąsk wicy zastanowic sã nad kómpòzycją widzawiszcza, cobë nie pòwstôwałë tzw. pùsté scenë. W diskùsji ò téatrze wzãlë ùdzél zéńdzony artiscë-amatorzë. Bëło gôdóné ò tim, jak z jich starnë wëzdrzi robienié kaszëbsczégò téatru i dlôcze sã to robi. Wiele bë mòżna jesz bëło gadac, ale tegò dnia specjalno dlô zéńdzonëch miôł wëstąpic gòscynno Kameralny Téater PILI- GRIM z Rosji. Karno skłôdającé sã z dwùch aktorów przedstawiło pùpkòwi pòkôzk z czilenôsce rozmajitima marionetkama. Nimò że widzawiszcze bëło w rusczim jãzëkù, wierã nicht ni miôł niżódnégò jiwru ze zrozmienim, ò co jidze w tim téatrze. Òbzérnikóm widzała sã pòkôzónô hùmòristicznô òpòwiésc. Czerowniczka Zôbòrôków, Danuta Miszczik, miała mie rzekłé, że ji zdanim rusczi téater béł dobrim zakùńczenim pierszégò dzélu kaszëbsczich widzawiszczów, bò je bëlnym przikładã, w jaczi spòsób pòkôzac bôjkã i tradicjã, to je tak, żebë cos ta bôjka ze sobą niosła. Wedle mie to przedstawienié bëło dlô wszëtczich pòkòleniów. Widzec bëło, że òpòwiésc wcygała kòżdégò, naju dozdrzeniałëch téż. Drëdżi dzéń téatrowégò swiãta Téater robią téż dzecë òsoblëwò w szkòłach dlôte w Przezérkù ni mògło zabrak- POMERANIA GÒDNIK 2013 nąc téatru môłëch aktorów. Wiele smiéchù przëniósł Dzecny Téater z Lëpińców. Baro wiesoło i żëwò òpòwiésc pt. Jak Kùba diôbła i smierc òszëkôł zagrało trzech aktorów. Ùdba tegò téatru pòlégała na tim, że nie bëło tuwò niżódny scenografii, ale za to wiele dialogów i binowi rësznotë. Béł to pò prôwdze téater słowa, z cëskã na dobrą wëmòwã (dikcjã) aktorów. Tak samò interesującé bëło przedstawienié Artisticznégò Karna WICHERKI ze Szlachecczi Kamiéńcë pt. Krësztofòwé rozegracje. Pòkôzk nawlékôł do mòrsczich òpòwiescë i sparłãczonëch z nima òbrzãdów i zwëków. Bëło w nim wiãcy aktorów a téż wiele scenografii òbrazëjący mòrsczé wałë, bôt i samò mòrze. Jak rzekła mie pò wëstãpie reżiserka Krësztofòwëch rozegracjów Teresa Wejer: dlô nas wôżniészą sprawą je wiedno Krézowi Przezérk Szkòłowëch Téatrów Kaszëbskô Bina, ale baro jesmë rôd, że mòglësmë wëjachac z naszi wsë do prôwdzëwégò téatru. Przede wszëtczim dlô dzecy bëło to czekawé doswiôdczenié, bò czësto jinaczi wëstãpùje sã na wiôldżi binie jak w szkòle. Dzecë przez to mòże są jesz barżi przënãconé do téatru. Dlô mie téż wôrt bëło przëjachac do Chòniców i pòtkac jinszé karna. Na przińdnosc bédowałabëm jesz wiãcy czasu na zéńdzenia z instruktorama i diskùsje ò tim, jak më mómë dobrze robic widzawiszcza. Je wiedzec, że dwa dzecné téatrë wëstãpùjącé w Chònicach to nie są wszëtczé, co dzejają na Kaszëbach. W ti kategórii je wiele karnów, leno tëlé sã ùdało zebrac na chònicczi przezérk. Pò pòkôzkach téatrów z Lëpińców i Szlachecczi Kamiéncë Artisticznô Kòmisjô pòdrechòwała całé wëdarzenié. Wedle ni mòżlëwòta òbzéraniégò kaszëbsczich téatrów bëła na gwës baro pòtrzébnô tak widzóm i kritikóm, jak aktoróm. Zôchãcywelë do òrganizowaniô pòstãpnëch taczich zéńdzeniów. Kùńczącë I Przezérk Kaszëbsczich Téatrów Zdrzadniô Tespisa, jesz rôz pòdczorchnãlë wësoką klasã aktorów. Pòspólnô inicjatiwa na przińdnotã Pierszi przezérk ju za nama. I artistóm, i òbzérôczóm baro sã widzôł. Jeden z bëtników, Pioter Szimańsczi, rzekł mie, że wedle niegò bëło to fantastyczne zdarzenie, dzięki któremu pokazano zapał i pasję MIESĄCOWÔ TÉMA Òdj. Maciej Stanke ludzi na scenie przeobrażające się w sztukę. Potrzebne jest jednak, by rozszerzyć repertuar i sięgać po współczesność, np. bardzo bym chciał zobaczyć Mrożka po kaszubsku. Téatrë mògłë sã na przezérkù sprôwdzëc. Nie bëło letkò, jak òcenia czerowniczka téatru z Lëni, Nataliô Bigùs, bò cãżi je wëstãpiwac przed tima, co sã na téatrze znają, niżle przed lëdzama, co nick ò nim nie wiedzą. Òrganizatorzë chcelëbë nen projekt robic dali nôlepi w Chònicach. Latos nie bëło drãgò ùdostac téatrë do przezérkù. Jak miała mie rzekłé przédniczka chònicczégò partu KPZ Janina Kòsedowskô: Na zôczątku jesmë chcelë wząc pò sztërë dorosłé téatrë i dzecë, ale wëszło, że piãc dorosłëch, bò Czëczkòwë błësnãli Balbiną, i jô mësla, że bez nich to sã nie òdbãdze. Miało bëc wiãcy téatrów szkòlnëch, në ale wëszło, jak wëszło, bò jima termin nie òdpòwiôdôł. Barżi pasowałobë dlô nich na zymkù. Chònicczi part KPZ bãdze miec starã ò to, żebë zrobic pòstãpny przezérk. Miôłbë òn bëc rozszérzwióny ò téatralné warkòwnie sparłãczoné ze studyjnyma pòkôzkama z mòżlëwòtą diskùsjów, bò prawie ò to prosëlë i artiscë, i kòmisjô. Wëdarzenié, jaczim béł I Przezérk Kaszëbsczich Téatrów Zdrzadniô Tespisa, zòrganizowelë Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié i Chònicczi Dodóm Kùlturë. Patronat nad imprezą miałë cządnik Pomerania i Gazeta Pomorska. kg 7

9 MÔŁÉ ÒJCZËZNË Krakòwsczé rządë ksążków Pòd kùńc rujana òbczas Tôrgów Ksążczi w Krakòwie lubòtnicë czëtaniô z całi Pòlsczi mòglë òbzerac i czëtac dokazë pòmòrsczich ùtwórców. Salon Môłé Òjczëznë Kaszëbë i Gduńsk dzejôł baro rëszno. Òb trzë dni ( ) òdbëwałë sã debatë, wëkładë i prezentacje tikającé sã najégò regionu. Ùdzél w nich brelë kaszëbsczi gazétnicë, ùczałi, pòliticë. Westrzód gòscy pòjawilë sã m.jin. ks. abp Henrik Mùszińsczi (Pri- mas z Kaszub), ò. Adóm Sykòra czë Kazmiérz Tischner. Salon òtemklë prezydeńt Gduńska Paweł Adamòwicz, przédnik KaszëbskòPòmòrsczégò Zrzeszeniô Łukôsz Grzãdzëcczi i przédnik Kaszëbsczégò Institutu prof. Józef Bòrzëszkòwsczi. W drobnotach ò impreze, a òsoblëwie ò Salonie Kaszëbë i Gduńsk, pisze w ny Pòmeranii Monika Białecka wielelatnô òrganizatorka Midzënôrodnëch Tôrgów Ksążczi w Warszawie (s ), a w tim placu bédëjemë pôrã òdjimków z tegò wëdarzeniô. Òdjimczi DM 8 POMERANIA GRUDZIEŃ 2013

10 Rechùnk sëmieniô W latosy stëcznikòwi Pòmeranii napisôł jem krótczi tekst: Òsoblëwi rok, òsoblëwé planë. Òstałë tam wëmienioné rozmajité ùdbë, jaczé redakcjô najégò pismiona chcała zjiscëc, żebë bëlno ùtczëc swòje 50-lecé. Dzysô przëszedł czas na rechùnk sëmieniô DARIUSZ MAJKÒWSCZI Òbiecënk pierszi ùroczëzna z leżnoscë jubileùszu i wrãczeniô Òrmùzdowëch Skrów. Ùdało sã jã zòrganizowac w Bôłtëcczi Filharmónie we Gduńskù, gdze kòncertë brzëmiałë nadzwëkòwò pëszno. Nôbarżi jesmë rôd z tegò, że wiãcy jak sztërësta lëdzy wespół z nama swiãtowało 50-lecé najégò cządnika. Dzãkùjemë téż za medal Senatu RP, jaczi wrãcził nama òb czas tegò swiãta senatór Kazmiérz Kleina. Òbiecënk drëdżi pòtkanié z Czëtińcama z leżnoscë nadaniô jedny z gduńsczich szaséjów miona wielelatnégò przédnégò redaktora Pòmeranii Wòjcecha Czedrowsczégò. Nie ùdało sã tegò zjiscëc, ale mómë nôdzejã, że kùreszce szaséja Czedrowsczégò we Gduńskù stónie sã całã i tej wrócymë do ti ùdbë. Òbiecënk trzecy cykl artiklów ò przédnëch redaktorach najégò miesãcznika i lëdzach òsoblëwie zasłużonëch dlô Pòmeranii. Latos jesmë zaprezentowelë najim Czëtińcóm wszëtczich przédnëch, ale je jesz conômni czile wôżnëch pòstacjów, chtërne zasłużëłë na môl w swiãtëjącym 50-lecé cządnikù. Dlôte nen cykel mdzemë cygnąc dali jesz w 2014 r. Òbiecënk czwiôrti wëdanié ksążczi, w jaczi naléze sã 50 wôżnëch tekstów z Pòmeranii z rozmajitëch lat. Mają to bëc artikle, jaczé zmieniwałë Pòmòrzé abò kawle zwëczajnëch lëdzy. Terô, czej piszã ne słowa, ni móm jesz ji w rãkù, ale czej mdzeta czëtac ten tekst, mést ksążka naléze sã ju w drëkarni. 50 tekstów wëbrało karno lëdzy pòd przédnictwã Édmùnda Szczesôka, a wstãp do ksążczi napisôł Kazmiérz Òstrowsczi. Ju terô rôczimë na promòcje, chtërne òdbãdą sã ju w przińdnym rokù. POMERANIA GÒDNIK 2013 Òbiecënk piąti warkòwnie dlô piszącëch pò kaszëbskù. Ten pónkt ùdało sã zjiscëc dzãka dëtkòwi pòmòcë Minysterstwa Administracji i Cyfrizacji. Jesmë rôczelë młodëch i kąsk starszich piszącëch do Chòniców i Bòrowégò Młina. Dzél tekstów, jaczé wnenczas pòwstałë, dało sã ju przeczëtac w Pòmeranii, jinszé ùkôżą sã w nôblëższich miesącach. Òbiecënk szósti wrócenié do żëcô Prozatorsczégò Kònkùrsu m. J. Drzéżdżona. W tim pòmògło nama Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie. Na kònkùrs nadeszło 12 dokazów. Wikszosc nôdgrodzonëch tekstów ju nalazło sã w Pòmeranii i Stegnie. Òbiecënk sódmi wëstôwczi, radiowé aùdicje, debatë sparłãczoné z roczëzną. Z tëch zôpòwiesców wëszło mni, jak jesmë chcelë. Tim barżi mùszimë Warkòwnie w Chònicach. Òdj. Maciej Stanke pòdzãkòwac Andrzejowi Bùslerowi i gdińsczémù partowi KPZ, bò dzãka jich robòce ùdało sã zrëchtowac wëstôwk ò Pòmeranii i jedurną debatã, chtërna òdbëła sã w Òstrzódkù Kaszëbskò- -Pòmòrsczi Kùlturë w Gdini. Na wiãcy nie sygło nama czasu i mòcë. Òbiecënk ósmi farwné starnë w miesãcznikù. Na dzysô je to 16 starnów (wespół z Nają Ùczbą 24). Chcałobë sã wiãcy, ale równak je to krok w dobrą stronã. Chcemë leno wierzëc, że na pòstãpné 16 starnów nie bãdzemë czekac na 100-lecé. Móm nôdzejã, że te wszëtczé wëdarzenia kòljubileùszowé bëłë dobrą promòcją najégò pismiona. Za to, co sã nie ùdało, przeprôszóm, a za to, co jesmë zrobilë, dzãkùjã całi redakcji, nôleżnikóm Redakcjowégò Kòlegium i wszëtczim najim lubòtnikóm. 9

11 Stolëm rodã z Rolbika Òrganizatorzë recytatorsczégò kònkùrsu Rodnô Mòwa w Chmielnie wiedno mie pitają, jaczi mô bëc patrón tegò corocznégò wëdarzeniô. Jô jima zabédowôł, żeby na zymk przińdnégò rokù béł nim Stanisłôw Pestka, pò rôz pierszi w historii kònkùrsu żëwi ùtwórca, jaczi òdcësnął głãbòczi céch na dzysdniowi kaszëbiznie, latos w rujanie za całownotã lëteracczi i spòleczny robòtë nôdgrodzony przez władze Gduńska Medalã Mszczuja II. STANISŁÔW JANKE Pòd kùńc lat sétmëdzesątëch w jednym z krómów z wëdôwiznama Kaszëbskò- -Pòmòrsczégò Zrzeszeniô jô pòstrzégł môłą, żôłto-czôrną ksążeczkã z nôdpisama: Jan Zbrzyca, Południca. Jak sobie mògã wdarzëc, czëtanié czilenôsce wiérztów tamò òpùblikòwónëch szło mie baro grãdo i chòc niejedne słowa bëłë z pôłniowégò dzéla Kaszëbsczi, skądka jô pòchòdzã, jô prawie nick z ti pòézji nie zrozmiôł. Znad Zbrzëcë Dzysô, czej jô przezéróm ten tomik z sétmënôsce wiérztama, widzã z tegò czasu zapisënk òłówka (pò pòlskù) pòd titelowim wiérztã Pòłudnica : niescygnionosc losu, fatalëzna. Tej cos równak jô z tegò rozmiôł, ale widzec za mało, żebë ùchwëcëc jistotã tegò piesniodzejaniô. Zôwadą w rozmienim ti pòézji, czasã i dzysô przez mie, je apartnô słowizna. Niejednëch wiérztów Jana Zbrzëcë bez słowôrza nie dô sã przeczëtac, òsoblëwie, że je tam dosc tëlé neòlogizmów i lokalizmów z pôłniowi Kaszëbsczi. W Pòłudnicë je nadczidka, że ùtwórca Jan Zbrzëca je ùrodzony 8 łżëkwiata 1929 rokù w Rolbikù, ùkùńcził pòlonistikã na Pòznańsczim Ùniwersytece, że wiérztë pùblikòwôł w Pòmeranii a Pòłudnica je jegò ksążkòwą pierszëzną. Dopiérze jak jô sã zrzesził w stëcznikù 1979 rokù gazétnikòwą robòtą z miesãcznikã Pomerania, jô sã dowie- 10 dzôł, że Jan Zbrzëca, to nie je jawerné nôzwëskò ùtwórcë, a lëteracczi pseùdonim Stanisława Pestczi, w tim czasu przédnika całégò Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô i etatowégò pùblicystë wëchôdającégò we Gduńskù tigòdnika Czas. Jô sã téż dowiedzôł, że Rolbik leżi w pôłniowi Kaszëbsczi nad rzéką Zbrzëcą, skądka ten pseùdonim sã wzął. Z pipą w prezesówce Za sprawą robòtë w Pòmeranii jô zaczął corôz lepi pòznôwac dzejanié Stanisława Pestczi w Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim. Przë spòsobnoscë trzeba rzec, że w 1975 rokù za całą regionalną robòtã sztudérowie z klubù Pòmòraniô przëznalë mù Medal Stolema. Stanisłôw Pestka na aùtorsczim pòtkanim w Chònicach. Òdj. Maciej Stanke Colemało Pestka przëchôdôł pò pôłnim do sedzbë Zrzeszeniô kòl Szewsczi we Gduńskù. Tam sôdiwôł w tak pozwóny prezesówce przë stoliczkù z nieòdewstałą pipą i prowadzył dłudżé rozmòwë z Kaszëbama i lubieńcama Kaszëbów, pò pòlskù abò pò kaszëbskù. W tim czasu jô sã òd niegò dowiedzôł, że jegò zaczekawienié kaszëbską ùdbą wzãło sã òd tatka, jaczi béł szkólnym w Rolbikù i w domôcy biblotece miôł dosc tëlé kaszëbsczich ksążków, a pòétny szëk zrodzył sã z czëtaniô wiérztów młodokaszëbë Jana Karnowsczégò (Wôsa Bùdzysza), chtërny pòchòdzył z dosc blëze leżącégò Czôrnowa. Stanisłôw Pestka rzekł mie tej, że chòdzył do liceùm w Kòscérznie, gdze POMERANIA GRUDZIEŃ 2013

12 jô sã prawie ùrodzył, a pò sztudiach w Pòznanim béł przez czile lat szkólnym w Lidzbarkù Warmińsczim i w pomòrsczim Sławnie. W tim samim czasu zaczął wespółdzejac jakò pùblicysta z rozmajitima cządnikama i pismionama. Za sprawą jegò gazétnikòwégò talentu Tadéùsz Bòlduan scygnął gò w 1958 rokù do Gduńska, żebë wespółredagòwôł dwatidzennik Kaszëbë. Redaktorzë Kaszëbów mielë wiedno wiôldżi jiscënk ò papiór do drëkòwaniô cządnika; tej to béł deficytny towôr. Mùszelë sã wiele nachòdzëc do władzów, żebë ten papiór zżorgac do pòsobnégò numra. Tadéùsz Bòlduan mie czedës rzekł, że redaktor Pestka béł nié do zastąpieniô w rozmòwach z władzama. Pòtrafił godzënama cerplëwò czekac w kòritarzu na rozmòwã z zarządcama, żebë w kùńcu gò przëjãlë i pò diplomatnëch gôdkach redaktora dac przëdzél papioru. Krëban z Milochòwa Òd czasu Kaszëbów zaczãło sã nieprzeriwné dzejanié Stanisława Pestczi dlô kaszëbiznë i Pòmòrzô. Czej w 1969 rokù òstôł przédnym redaktorã Biuletinu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, dôł jemù miono Pomerania. Na pòczątkù robòtë w Pòmeranii jô z ùlubienim przezérôł roczniczi tegò pismiona z lat szescdzesątëch i pierszi pòłowë lat sétmëdzesątëch, tej mie zaczekawiłë felietónë podpisóné przez Krëbana z Milachowa, jak sã òkôzało téż Stanisława Pestczi. Jak më wiémë, Krëbanama zwią Kaszëbów, chtërny mieszkają na Zôbòrach, a Milachòwò pòchòdzy òd nazwë jezora, jaczé tam leżi. Wiedno pąktã wińdzeniô tëch dokôzów bëłë sentimentalné òpisënczi swòji krôjnë dzectwa a żëjącëch tam lëdzy i òd tegò nawlékanié do bieżnëch sprôw Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Sztudérowanié tëch felietónów wiele mie dało do pòznaniô kòrzéniów pòétë i dzejôrza. Òrganicznô robòta w KPZ Jakno przédnik Kaszëbskò-Pomòrsczégò Zrzeszeniô Stanisłôw Pestka béł barżi intelektualistą i mëslëcelã niżle dzejôrzã. W tim czasu Zrzeszenié ni miało, tak jak dzysô, mòżlëwòscë òrganizérowac wiôldżich wëdarzeniów. Temu téż S. Pestka kòncentrérowôł sã na robòce òrganiczny, prôcë kòl pòdspòdlô; wôżné bëło dlô niegò dzejanié kùlturalné i pòùczënowé dlô môłëch i wikszich grëpów lëdzy. Charakterowé dlô tegò czasu bëłë doroczné zetkania kaszëbskò-pòmòrsczich ùtwórców i pùblicystów, òdsłoniwanié pamiątkòwëch tôflów na wdôr historicznëch dzejôrzów i wëdarzeniów. Baro wôżné bëłë zéńdzenia partów i Òglowégò Zarządu Zrzeszeniô, chtërne wiedno tikałë sã jaczis kònkretny sprawë i same w se òkôzywałë sã przikłôdã samòrządnoscë i lokalny demòkracji, co w czasach PRL-ù bëło czims òsoblëwim. Pamiãtóm, że za kadencji Stanisława Pestczi mógł nawetka wząc ùdzél w zéńdzenim na témã esteticzi w Kaszëbsczi; dzejôrze tej pòstulowelë, żebë lëdze nie betonowelë pòdwòrzëch i domôctwa. Dzysô ògardë z brukòwi kòstczi są wszedné... Przédny redaktor Pòmeranii W 1990 rokù, na progù naszi wòlnoscë, Stanisłôw Pestka òstôł w Pòmeranii mòjim szefã. Przejął spòsobną spôdkòwiznã pò Wòjcechù Czedrowsczim, nôpierwi jakno zastãpca przédnégò redaktora, a pózni jakno sóm przédny jaż do 1994 rokù. Czas prowadzeniô przez niegò Pòmeranii jô wdarzã sobie jakò cząd nieùstónkòwégò rozmiszlaniô, jak w zdrzadle miesãcznika pòkazac historiã i dzysdniowòsc Kaszëbów. Sejmikòwanié na redakcyjnym kòlegium dërało colemało czile gòdzyn. Redaktor miôł wiedno czas, rozmiôł słëchac jinëch, béł czekawi wiédzë z terenu, mało co przeriwôł wëpòwiedzë, a wiedno na kùńcu bëlno pòdsumòwiwôł całé sejmikòwanié. Cerplëwi jak jegò pón béł dzys ju kùltowi pies Bómba, chtërny wiedno wiedzôł, czedë sã skùńczi redakcyjné pòsedzenié, tedë pierszi pòdchôdôł do dwiérzi. Great old man kaszëbsczi lëteraturë W 2002 rokù jô miôł pòczestnotã redagòwac trzecą pòéticzną ksążkã Jana Zbrzëcë pò Pòłudnicë i Wizrach ë dëchach Wieczórny widnik. Bëłë to miesące przestôwaniô z pòézją piesniodzeja rodã z Rolbika: czëtanié, przepisywanié z rãkòpisów, bò Stanisłôw Pestka całé żëcé pisze òdrãcznie, redagòwanié wiérztów zapisónëch piãkną, òkrągłą kaligrafią. To przestôwanié z jegò dokôzama zrodzëło ù mie rozmiszlanié, chtërno jô zapisôł w noce ò ùtwórcë hewò taczima słowama (òriginalno po pòlskù): Pòézjô Jana Zbrzëcë òtemkła nowé widzenié przed kaszëbską lëteraturą. Mòcno zrzeszonô z przeszłotą miticzną, historią i tradicją lëteracką kaszëbiznë, òczarziwô bògactwã metafòrów, wzbùdzô pòdzyw òdwôgą mëslë i zòbrazëną. Namikłô trôpichą intelektualną i wmakliwanim filozoficznym aùtora, je jednoczasno pełnô liricznégò cepła, chtërno wëpłiwô z tesknotë za rodną zemią, lëdzama i widnikama òkòlégò Rolbika i rzéczi Zbrzëcë. Pón Pestka mie sã zwierził, że ta ksążka, jak titëlowi Wieczórny widnik, je jegò òddzãkòwanim ze swiatã i gwôsnym ùtwórstwã. Jak sã równak òkôzało, niedôwno wëdôł swòje widzałé W stolëcë chmùrników. Jak rzeczą lëdze z òbiégù anglosasczi kùlturë, Stanisłôw Pestka je dzysdnia great old man kaszëbsczi lëteraturë. Nimò swòjégò wiekù, na zymkù 2014 rokù bãdze miôł 85 lat, wcyg biwô na rozmajitëch kaszëbsczich wëdarzeniach. Gwës jesz niejedno ò nim ùczëjemë. Ju wiémë, że òrganizatoróm Rodny Mòwë ùwidzôł sã bédënk Aùtora w 2014 rokù S. Pestka bãdze patronã tegò kònkùrsu dop. red. POMERANIA GÒDNIK

13 Wcyg je pòtrzébnô diskùsjô Z Cezarim Òbracht-Prondzyńsczim gôdómë ò latach w naszim miesãcznikù, czej béł przédnym redachtorã. Czej jes òstôł przédnym redachtorã, nie béł jes jesz 30 lat stôri, w naddôwkù do Gduńska do robòtë, to je do robòtów, jes jezdzył z Bëtowa, i dochtorat... Nié za wiele? Pò prôwdze jô wszëtczégò w nômniészich drobnotach ju nie pamiãtóm. Jak so wdarziwóm, ò tim, że móm òstac przédnym, bëło ùgôdóné na jeseni 1994 r. I òd tedë wzął jem sã za gazétną robòtã na Straganiarsczi, kò dopiérkù òd 1995 r. fòrmalno zrobilë mie tam szefã. Na zaczątkù na pół etatu, a pò tim czasã jem robił téż na ùmòwã-zlecenié. Doch to nie bëło wôżné, bò miesãcznik tak abò jinaczi mùszôł bëc wëdóny. Ni miôł jes strachù, że to równak za wiele na jednã głowã? (smiéch) Në, jô nie wiém... Lëdze, co mie w tim czasu rëchtowelë zawòdową, żëcową stegnã, nié baro sã czerowelë za czims tak. Pewno ùdbelë, że ten człowiek to zmògnie, tak jem robił. A chòc kąsynk jes sã nie strachòwôł brac fónkcjã pò taczim redachtorze, jak wasta Stanisłôw Pestka? Jo, pò prôwdze. Ale tedë më mielë swiądã, że Pomerania brëkùje pòzmianë, bò wkół sã wszëtkò chùtkò òdjinaczało. Finansowò-òrganizacyjnô stojizna pismiona mùszała sã zmienic. I jô szedł na przédnika, żebë nôbarżi za to sã wząc. Mni jem miôł redagòwac tekstë, a barżi pilowac projektów, jaczé dôwałë dëtczi, szëkac za aùtorama, decydowac, w jaczim czerënkù miôł jic miesãcznik, ò jaczich témach pisac itd. Tu wôrt pòdsztrichnąc, że w redakcje kòżdi jasno wiedzôł, co 12 mù nôlégô robic. Jô na gwës bë ni mógł zajimac sã swòjim, czejbë nié Kristina Pùzdrowskô. To bëła wespółredakcjô, më sã téż dzelëlë òbrzészkama. Rówizna Pomeranie z nëch czasów to we wiôldżim dzélu ji dokôz. Kòle kòżdégò numra më razã wiele sejmikòwelë, mëslelë, ùsadziwelë ùdbë, bédowelë. Kò w naszim karnie më jesz mielë Staszka Janke. Wasta Stanisłôw Pestka téż béł krótkò z doradą. I Pomerania sã zmieniała: wëzdrzatk, farwnô òbkłôdka, wiãcy stronów, reklamë... Òbkłôdka dosta farwë ju w rujanie 1994 r. Bëlno jã pamiãtóm. Ju jem tedë czãsto zazérôł do redakcji. Razã z farwą przëszedł nowi layout, do projektowaniô më zgòdzëlë nôpierwi Arkadiusza Staniszewsczégò, a pò nim zajimôł sã tim Jan Miszek [Misiek]. Tekstë, barżi mòdernym mòdłã, zwëskałë wiãcy rëmù, a to cygnãło zwiãkszenié wielënë starnów. Jak pamiãtóm, nôwiãkszi latowi dëbeltny numr më zrëchtowelë ze sto pôrãnôsce starnów! Wiãcy tekstów òznôczało dlô nas wiãcy robòtë kòl jich redagòwaniô. Równak wôżny jawi sã nowi szëk, nowé mòdło, jaczé më tedë stwòrzëlë. Chòc to dało kąsynk trzôskù. Na przëmiar Tadéùsz Bòlduan òstro taczémù szëkòwi przékòwôł. Ale ta diskusjô bëła fëjn. Më wprowadzëlë mònograficzné numrë, jaczich deja pòwsta z leżnoscë pisaniô grantów do minysterstwa kùlturë i wòjewódzczégò ùrzãdu. Temù më bédowelë témë na całi rok w przód. A kòżdé wëdanié tikało w wiôldżim dzélu jedny przédny sprawë. Òkróm te më wëmësliwelë całé rédżi témów. Terô wôrt wrócëc do nëch cyklów, np. do Béł sobie Gduńsk. Ten, chòc pòzebróny, w pismionie sã nie pòkôzôł, ale pò latach wëdôł gò Kaszëbsczi Institut. W Farwach pòmòrsczich regionów ma piselë ò Nordze, ò Gôchach, Zabòrach, strzédnëch Kaszëbach, në kò téż i ò Pòmòrsczi, Vorpommern, Chełmińsczi Zemi. Drëkòwelë më téż całi cykel ò naszich pòmòrsczich mniészëznach, ò wielekùlturowim i wieleetnicznym Pòmòrzim. Òkróm tegò jesmë pòkazywelë mniészëznë za grańcama, np. Frizów. To sã nie widzało Tadéùszowi Bòlduanowi. Jô równak béł jem dbë, że taczich pòdzéraniów, przërównaniów baro më pòtrzébòwelë. Taczé planowanié na całi rok sprôwiało, że më mielë lżi z zamôwianim tekstów. A jak z promòcją? Òdj. K. Rolbiecczi Tedë internet nie dzejôł jak dzysô. Më równak mielë starã, żebë kòżdi numr kòmentowelë w pòmòrsczich gazétach. Pomerania jezdzëła z nama na rozmajité spòtkania, na spłiwë. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013

14 Wôżną nowizną jawi sã téż pòczątk wëdôwaniô ksążków. Mòcą Pomeranie na pòlëce weszłë tomiczi pòézji Staszka Janke, Alojza Nôgla, bôjczi Anë Łajming, ji trilogiô. Całé mòje doswiôdczenié z wëdôwanim ksążków i nié leno jich móm prawie z tëch czasów. Pòzmieniało sã téż kòlegium redakcji. Òdeszlë Jerzi Czedrowsczi i Eùgeniusz Gòłąbk, doszlë Wiktor Peplińsczi, Tomôsz Wicherkiewicz i... Donald Tusk. Jo, kò kòlegium sã zmieniało nié le za mòjich czasów. Czësto nowi zwëk, jaczi jem wprowadzył, to sprawòzdania. Skòrno bëłë projektë, tej më mùszelë dolmaczëc, jak a co z nima. Sprawòzdania jesmë skłôdelë i do wòjewódzczégò ùrzãdu, i minysterstwa, i przédnikóm Zrzeszeniô, i kòlegium. Òne tikałë dzejaniô i dëtków. Tedë jesmë wszëtczé projektë rëchtowelë ù se, jem je pisôł i jem ùchòdzył za jich rozrechùnkã. Mielë jesmë wiele aùtonomie, ale téż wiãkszą òdpòwiedzalnotã za pismiono. Robiło ù nas dosc taczé karno lëdzy i jô miôł òbrzészk sprawic, żebë dostôwelë dëtczi. To béł jeden jiwer, stres. Prôwdac jô dostôwôł wzątk téż z jinëch placów, ale jinszim w redakcji Pomerania dôwała nôwôżniészi zôróbk. Temù baro jesmë pilowelë promòcji, reklam, przedôwaniô. Z tim òstatnym béł dopiérkù ùczink, tec kòlpòrtaż wëzdrzôł czësto jinaczi jak dzysô. Lëdze wiele kùpòwelë w ksãgarniach, a téż na zrzeszeniowëch zéńdzeniach. Na tëch zéńdzeniach dało téż czëc głosë, że Pomerania je za baro ùczałô. Jô béł dbë, że nasz miesãcznik mùszi trzëmac spòleznowò-kùlturalny szëk z taczim artisticznym akceńtã. Jem chcôł magazynu z dobrima infòrmacjama. Tedë ju dzejało lokalné gazétnictwò. Tegò, co òni piselë, më ni mùszelë pòwtarzac. Pomerania mia miec starã ò fòrmacjã, ùchòdzëc za wôżnyma sprawama dlô naszi rësznotë. Wdarziwóm so, jak na jaczim zéńdzenim naczelny radzëznë Zrzeszeniô na kritikã wzął jem pismiono w rãkã i spitôł, chto nie je w sztãdze zrozmiec 60 70% jegò tekstów? Tec w karnie piszącëch òkróm badérów mielë më téż wiele gazétników i lëteratów. Niejedne wëstôwczi (dramatë) jesmë drëkòwelë POMERANIA GÒDNIK 2013 w strzódkù, żebë lëdze mòglë sobie je wëjąc i zgrodzëc ksążeczkã. Ti, co sã tedë wëprzédniwelë w kaszëbsczi lëteraturze, pòkazywelë swòje tekstë na naszich kôrtach. Jesmë téż przëbôcziwelë kaszëbską klasykã. Do grëpë przëmërgło bez starnë Pomeranie pôrãdzesąt aùtorów, co ùsadzywelë w rodny mòwie. Jak dzysô zdrzisz na te 5 lat w naszim pismionie? Jem baro rôd z ùczbë redagòwaniô i pisaniô, òsoblëwie to zawdzãka Kristinë Pùzdrowsczi. Wiele jem napisôł. Pòznôł jem téż hùrmã lëdzy i rozmajitëch placów, pòzdrzatków na Kaszëbë i Pòmòrzé. To béła téż cekawô leżnosc przëzdrzec sã na Zrzeszenié òd jiny stronë. A wedle czegò jes szedł z przédnictwa? Czej jem béł za przédnégò w 1996 r., zaczął jem chùtkò pisac dochtorat. W lëpińcu 1997 r. jem gò òbronił, a pòtemù jô wrócył do robòtë na Gduńsczi Ùniwersytet. Tedë przëszła dba ò habilitacje. Miôł jem swiądã, że parłãczëc nôùkòwą robòtã z tą w Pomeranie sã nie dô. Dobrze pamiãtóm, jak jesmë jachelë do KUL-u z tedëczasnym przédnikã Zrzeszeniô Brunonã Synakã. Jem mù rzekł, że òd stëcznika 2000 r. chcã skùńczëc swòjé przédnictwò, bò mùszã całą dôgã dac na mòje badérsczé sprawë, zakùńczoné habilitacyjną ksążką. Profesor, chtëren doch wiedzôł, że dlô mie òznôczô to téż mni wzątkù, òdpòwiedzôł: rozmiejã. I jesz doszmërgnął, że nôpierwi mùszi bëc gòrzi, żebë pózni przëszło lepi. To béł kùńc 1999 r. Jesz jesmë ùmëslëlë przińdné numrë, napiselë wniosczi do projektów i jem sã òdwitôł z redakcją. Nie bëło mie letkò, ale wëbrôł jem nôùkã. W 2002 mòjã ksążkã òpùblikòwelë, a na drëdżi rok miôł jem habilitacjã. Wcyg czëtôsz Pomeraniã. Co w pismionie dzysôdnia widzy sã Tobie, a co nié? Jô bë nie chcôł pùbliczno taksowac Pomeranie. Tec za czim to wëzdrzi, jak przeszłi szef, przédnik, mądrzi sã, òbsądzywô to, co òstawił? Nie znaczi to, że ni móm swòjégò pòzdrzatkù. Je widzec, jak bez te pôrãnôsce lat wiele sã zmieniło technologiô, łómanié, òrganizacjô. Zdôwô mie sã, że równak Pomerania szukô swòji drodżi, je wcyg w gòńbie za pasowną fòrmą, témama. Jak jô bë miôł radzëc, dzysô më brëkùjemë w Pomeranie taczégò kòńtrapùnktu, jaczi bë stanął przék temù, co nazéwóm dezintelektualizacją naszégò strzodowiska. Jidze mie ò lëdzy naszi rësznotë. Wcyg je nama pòtrzébnô diskùsjô, prôwdzëwé rozprawianié ò nas samëch, ò naszi juwernoce. Ale nié taczé akademicczé, bò to i tak jidze swòją stegną. Mëszlã ò pùblicznym rozprawianim, pùblicysticznym. Jo, chto bë mógł rzec, że jô sóm za mało tak rozprôwióm, mòże. Në równak nimò to zdôwô mie sã, że òkróm tegò, co je w Pomeranie, mùszi bëc plac na tekstë programòwé, co bédëją przińdnotã, co òbsądzywają, co sã stało, co sã dzeje. Niejednyma témama mia bë bùdzëc do mësleniô, pòdskacac. Temù w niejednëch placach òna ni mùszi dac sã letkò czëtac. Przecã tak cos jidze nalezc w lokalnëch mediach, na pòrtalach internetowëch. Nie wiém, mòże to znanka tegò, że wëstrzód nas je mało lëdzy, co bë chcelë sã dac na taczé rozprawianié. Równak pitanié ò rówiznã pòmòrsczich diskùrsów wcyg nie dôwô mie pòkù. Je to wôżné, bò donąd jesmë sobie nie rzeklë, co chcemë dobëc, jaczi plac na Pòmòrzim westrzód jinëch jegò mieszkańców. Më téż tegò nie rzeklë jinym. Jô bë tu nie chcôł tegò łączëc z gôdanim, że zôs Kaszëbi sã òbzérają na kògò, miast mëslec le ò se, bò jednégò a drëdżégò nie jidze òddzelëc. Przińdnota Kaszëb zanôlégô òd przińdnégò sztôłtu Pòmòrzô. Doch téż nie je mòżlëwé Pòmòrzé bez Kaszëb. Czejbë chto bez nas bédowôł, jak mô wëzdrzec nasz region, to dlô nas bë bëła tragediô. Ale téż, żebë cos tak sã nie stało, to më mùszimë ùchòdzëc za swòjim, pòkazac swòjã wôrtnotã i dawac cos jinym. Kaszëbsczé sómstwò doprowadzy nas do zgùbë. Czej za mòjich lat niejedny gôdelë, że Pomerania je za pòmòrskô a za mało kaszëbskô, baro mie to kòlało, bòlało. Tec i dzysô czëjemë jistné głosë. Jak tedë, tak terô jem dbë, że to nama nie pòmôgô, je procëm nam. Abò razã z jinyma bãdzemë ùsadzywelë Pòmòrzé, abò chtos zrobi to bez nas, niekònieczno wedle naszégò pòzdrzatkù. Gôdôł Pioter Dzekanowsczi 13

15 JIDĄ GÒDË Miklosz westrzód znitów Jednégò dnia z rena, a bëło to w pòłowie pajicznika (rujana), czedë na drzéwiãtach jesz szëmiałë lëstë, wëbra jem sã do wiôldżégò krómù znóny zagrańczny sécë. Jaczé bëło mòje zdzëwienié, czej ùzdrza jem na pôlëcach... szokòladowé swiąteczné miklosze! * TATIANA SLOWI Pierszé, co jem so pòmësla, to: wiele jô spała?! Pòtemù zaczãła jem wëzgódëwac, czë to ju rëchtowanié sã na Gòdë, jaczé mają dopiérze przińc, czë mòże jakô zaòstałosc pò nëch, co bëłë. Pò pierszim ògłëpienim scwierdza jem, że do mikloszów, jaczé pòjôwiają sã w krómach na wnetka dwa miesądze przed Gòdama, jem ju przënãconô, ale stôwianié na krómòwëch pôlëcach adweńtowëch kalãdôrzów, czej lëdze jesz zastanôwiają sã nad znitama, je czësto bùten szëkù. Zaczãła jem bëc nerwés na wszëtczé te marketingòwé chwëtë, jaczé mają nas zachãcëc do te, żebë më jak nôchùdzy wëdelë wiele dëtków na kùgle, lampczi, plastikòwé reniferë, stréfle, jaczé w Americe wiészô sã nad kòminkã. Na rozmajité reklamòwé strategie, jaczé mają nas przekònac do te, że szokòladowé miklosze nót je kùpic na dwa miesądze przed Gòdama, bo w gòdnikù w krómach ju jich nie bãdze. Ejle! Że niczégò nie bãdze! Że na krómòwëch pôlëcach òstónie leno òct i mòzdrëch. Rozgòrza jem sã na mëslã ò tim, że wiôldżé kòncernë chcą naji przekònac do te, że bez swiecącëch plastikòwëch snieżélców chińsczi produkcje, bez bómków w sztôłce chójczi i bez cetnara apfelzinów i mandarinków nie bãdze Gòdów. Widzec skòrno mómë krizys, to i reklamòwô strategiô mùszi nas ju w pajicznikù ùswiądnic, cobë mëslec ò sprawùnkach na kùńc gòdnika! I w nym sztóce, czej jem ò tim pòmësla, do głowë mie przëszło, że ne wiôldżé, bezòsobòwé kòncernë, ne wiôldżé zagrańczné hipermarketë ze swòjima area sales managers mają prôwdã! Ò swiątecznym kùpiwanim nót je mëslec jak nôchùdzy. Wôrt je pòsłëchac doradë nëch hiperkrómów i ùdbac przedswiąteczné sprawùnczi tak, cobë dlô wszëtczich bëło z nich jak 14 nôwiãcy pòżëtkù i cobë w slédnym przed Gòdama czasu nie bëc skôzónym na kùpiwanié prawie w superkrómach. Wôrt je ju terô pòmëslec, co taczégò jô mògã kùpic ù môlowégò lëdowégò ùtwórcë. Gdze mògã dostac òriginalné kaszëbsczé wësziwë? Abò tasze z kaszëbsczim wzorã? Mòże dzôtkóm w mòji familie przëdô sã jakô richtich kaszëbskô glingòtka w môl amerikańskò-chińsczi Barbie pùpë? Abò nalinka na scanã z kaszëbsczim mòtiwã? Bëlną ùdbą na swiąteczny darënk je téż knéga na przëmiar z kaszëbsczima bôjkama abò jaczi ksążkòwi prowadnik pò Kaszëbach. Ale doch swiãta to nié leno darënczi, ale téż jestkù! Mòże latos wôrt je kùpic sprawùnczi w krómie ù sąsada? Gwësno dzãka temù ùńdzemë przed régama do kasë i tropama na sztrasach, a téż ùszpórëjemë dëtczi na paliwie. A mòże bë tak w te swiãta kùpic dobré, regionalné produktë ù gbùra? Jôjka, masło i mlékò òd hewòtnégò produceńta abò chléb czë kùchë ùpiekłé przez sąsôdkã czë môlowé Karno Wiejsczich Gòspòdëniów? Jô wiém, że swiãta to nié leno kùpiwanié, ale bëcé razã, ùbëtny czas blës- Òdj. Krësztof Kùsniersczi kòscë a mòdlëtwë, ale nie znajã lëdzy, cobë nie robilë przed Gòdama wiôldżich sprawùnków. W wiãkszim dzélu kùpiwómë wnetka tëlé, jakbë niedługò miôł sã zacząc nié nowi rok, ale jakô zombie-apokalipsa. Tej jô kùńczã mało dëchòwim, ejle! richtich kònsumencczim zawòłanim: Chceta wëdac całą wëpłatã na darënczi, kùgle a môltëchë? Chceta so najesc na całi rok? Chceta zabrac familiã w jaczis piãkny môl? Tej róbta to! Są swiãta i nama sã téż cos òd żëcô nôleżi. Ale w tim swiątecznym krómòwim trzôsku zróbmë tak, cobë ne dëtczi ùcekającé z najich miészków òstałë w najim nôblëższim òkòlim ù lëdowëch artistów, w môlowëch wëdôwiznach, w hewòtnëch pòdjimiznach, gbùrstwach i krómach, w kaszëbsczich mùzeach, skansenach i kùlturalnëch ceńtrach. A jak nama za wiele dëtków pò tëch Gòdach òstónie i bãdzema sã z tim bògactwã lëchò czëlë, tej dôjmë te pieniãdze Gwiżdżóm abò Trzem Królóm w naji wsë abò miesce òni bãdą wiedzelë, co z tim zrobic. I tegò a téż zdrowiô, szczescô a ùbëtkù chcã nama wszëtczim żëczëc na ne swiãta. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013

16 SYLWETKI POMORZAN Kolekcja Amrogowicza (cz. 1) Pomorski patriota, działacz narodowy i społecznik, a przede wszystkim kolekcjoner i numizmatyk, który pozostawił po sobie cenny zbiór zabytków kultury materialnej Kaszub oraz numizmatów i innych okazów pochodzących z całego świata, od starożytności po współczesność Walery Cyryl Amrogowicz ( ). W tym roku minęło 150 lat od dnia jego narodzin. RAJMUND KNITTER Przyszły pomorski kolekcjoner przyszedł na świat (wraz z siostrą bliźniczką Walerią) 8 kwietnia 1863 r. w Nowogrodzie pod Golubiem-Dobrzyniem. Oboje rodzice, Amelia z Kamińskich i Konstanty Amrogowicz, pochodzili z ziemiańskich rodzin zamieszkujących Prusy Zachodnie. Rychła śmierć ojca, w roku 1869, spowodowała, że rodzina Amrogowiczów przeprowadziła się do Chełmży, do brata matki, tamtejszego proboszcza ks. Antoniego Kamińskiego. Po kolejnych 6 latach Amrogowiczowie przenieśli się do Torunia. Tutaj Walery uczęszczał do gimnazjum, którego z przyczyn zdrowotnych (przez całe życie zmagał się z chorobą serca) nie udało mu się ukończyć, doszedł do ostatniej klasy prymy. W szkole angażował się w pracę tajnego kółka filomackiego działającego wśród nielicznych polskich uczniów, zgłębiał literaturę i historię Polski. Zdobyta wówczas wiedza wraz z wyniesionym z domu patriotyzmem ukształtowały charakter i narodową postawę młodego Amrogowicza. Działalność filantropijna Po opuszczeniu szkoły Walery objął posadę sekretarza sądowego najpierw w Toruniu, a następnie w Brodnicy, Lidzbarku, Chełmży i Pucku, by ostatecznie trafić do Kościerzyny. Przez lata pracy w sądzie cieszył się opinią rzetelnego i dobrego urzędnika szanowanego przez współpracowników i przełożonych. Stabilna sytuacja finansowa wraz POMERANIA GÒDNIK 2013 z poczuciem patriotycznego obowiązku oraz fakt nieposiadania własnej rodziny wpłynęły na zaangażowanie się Walerego w działalność filantropijną. Poprzez Towarzystwo Pomocy Naukowej im. Karola Marcinkowskiego, na którego rzecz corocznie wpłacał 300 marek, wspomagał zdolną młodzież z ubogich rodzin w zdobywaniu wiedzy. Pośród osób, na których wykształcenie łożył, znalazł się Aleksander Majkowski, późniejszy przywódca ruchu młodokaszubskiego, którego Amrogowicz wspierał bezpośrednio także podczas jego studiów medycznych w Niemczech, opłacając jego czesne. (Przeznaczył na wykształcenie Majkowskiego ogólnie 13 tys. marek, które częściowo chciał odzyskać po zakończeniu przez niego studiów i podjęciu praktyki lekarskiej. W późniejszym czasie doprowadziło to do antagonizmów pomiędzy nimi). Fot. ze zbiorów autora Wspieranie patriotycznych inicjatyw Przebywając w Kościerzynie, Amrogowicz nie pozostawał obojętny wobec rodzących się tam na początku XX wieku patriotycznych inicjatyw społeczno-regionalnych. Włączył się finansowo m.in. w budowę Domu Kaszubskiego Bazaru w Kościerzynie, ofiarowując na ten cel 1000 marek. Na potrzeby tworzącego się w tym mieście Towarzystwa Czytelni Ludowej z wielką biblioteką przekazał darowiznę w postaci książek. Od 1908 r. włączył się jako członek zwyczajny w działania Verein für kaschubische Volkskunde Kaszubskiego Towarzystwa Ludoznawczego założonego rok wcześniej w Kartuzach przez Izydora Gulgowskiego i Friedricha Lorentza. W tym też roku został przyjęty do prestiżowego Towarzystwa Naukowego w Toruniu, najpierw jako członek zwyczajny, a rok później jako członek dożywotni. Należał także do Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Sztuki w Gdańsku, Towarzystwa Numizmatycznego w Poznaniu oraz zorganizowanego przez siebie w Gdańsku towarzystwa pn. Guldenrunde, zrzeszającego pomorskich pasjonatów numizmatyki. Tworzenie polskiej administracji na Pomorzu Walery Amrogowicz zakończył pracę zawodową z tytułem radcy sądowego w 1919 r. (w Kościerzynie), czyli w czasie, gdy podejmowano działania mające na celu ukształtowanie powojennych granic i stworzenie nowej administracji w odrodzonej Polsce. Po reaktywowaniu 15

17 SYLWETKI POMORZAN w sierpniu 1919 r. w Gdańsku Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej Amrogowicz zgłosił się tam z propozycją podjęcia natychmiastowej służby w zakresie szkolenia nowych kadr urzędniczych. Niedługo później otrzymał od wojewody pomorskiego Stefana Łaszewskiego najpierw nominację na starostę kościerskiego, a po jej odrzuceniu propozycję objęcia stanowiska burmistrza w Pucku. Tej także nie przyjął, tłumacząc się złym stanem zdrowia. Aktywnie zaangażował się natomiast w organizację starostwa w Kościerzynie oraz zarządu miejskiego w Pucku. W tym czasie również wraz ze Stefanem Tempskim, przyszłym wojewodą pomorskim, współtworzył Urząd Wojewódzki w Toruniu. W urzędzie tym pozostawał do czerwca 1920 r., po czym powrócił do Sopotu, gdzie po przejściu na emeryturę zamieszkał z siostrą w zakupionej już w 1907 r. Villa Rosa przy Ernststrasse 6. Ten niezmiernie aktywny człowiek także na wybrzeżu znalazł pole do działania dla sprawy społecznej, będąc pracownikiem Lasów Państwowych w Gdańsku. Między innymi założył Bank Ludowy w Sopocie (przez kolejne lata był jego prezesem), niosący pomoc polskim drobnym kupcom i rzemieślnikom, oraz organizował zbiórki pieniężne dla wsparcia spraw narodowych. Dopiero w 1923 r. przestał się zajmować działalnością społeczną. Odtąd, przez ostatnie 8 lat życia, oddał się bez reszty swej życiowej pasji kolekcjonerskiej. Pasja kolekcjonerska U Walerego Amrogowicza zacięcie kolekcjonerskie zrodziło się podczas nauki w toruńskim gimnazjum, a niemały wpływ na to miał wykładający tamże Ryszard Nadrowski, pochodzący z Mazur nauczyciel historii i geografii, zapalony numizmatyk, który wprowadził Walerego w arkana ulubionej dziedziny. Ta znajomość wywarła wielki wpływ na Amrogowicza, pasja kolekcjonerska zdominowała bowiem prawie całą pozazawodową sferę jego życia. W 1911 r. przyszło Amrogowiczowi (najprawdopodobniej po raz pierwszy) publicznie zaprezentować swoją kolekcję w Kościerzynie, mieście, w którym wówczas żył i pracował, na Wystawie Ludoznawczej Kaszubsko-Pomorskiej. O jego 16 Odrestaurowany w 2013 r. pomnik Białego Anioła wykonany we Włoszech z marmuru kararyjskiego, znajdujący się w Kościerzynie na grobie Walerego Amrogowicza i jego matki Amelii. Fot. J. Łudzik numizmatycznej kolekcji dowiadujemy się z wydanego na potrzeby wystawy katalogu, w którym Amrogowicz pod pseudonimem Wakowicz zamieścił kilkustronicowy wykaz eksponowanych monet (czasem także z wizerunkiem) wraz z krótkim szkicem pt. Monety Słowiańszczyzny przedhistorycznej. Zamysłem autora było pokazanie pieniędzy użwanych od najdawniejszych czasów po współczesność i znalezionych na obszarze Pomorza, począwszy od Gdańska aż po Toruń (pośród nich znajdowało się 14 monet rzymskich, średniowieczne denary, krzyżackie szelągi, nowożytne grosze Zygmunta III oraz kilka monet polskich, rosyjskich i saskich z XVIII w. znalezionych w powiatach kościerskim i kartuskim). Ponadto uzupełnieniem ekspozycji były monety specjalne gdańskie, niektóre monety polskie, ważne dla dziejów ojczystych, oraz monety używane w Polsce porozbiorowej we wszystkich trzech zaborach. Amrogowicz gromadził swe zbiory przez lata, w dwojaki sposób. Część monet uzyskiwał dzięki lokalnym znaleziskom, które trafiały w jego ręce jako znawcy tej dziedziny, oraz poprzez zakupy w wyspecjalizowanych firmach i u innych kolekcjonerów (także z Niemiec, Holandii, Francji, Austrii, Włoch i Anglii). Oprócz tego ciągle powiększał swą bogatą biblioteczkę zawierającą przede wszystkim fachową literaturę dotyczącą numizmatyki. POMERANIA GRUDZIEŃ 2013

18 Fot. ze zbiorów E. Jasińskiej PAGINA PRAWA Takie było moje przeznaczenie Wychowała się w Straszynie, w powiecie gdańskim. Ale los zrządził, że dotarła do Chile, gdzie zrobiła karierę pianistki i kompozytorki. Latem tego roku odwiedziła rodzinne strony i w studio Radia Gdańsk nagrała bajkę do trzeciej płyty z Najpiękniejszymi bajkami i baśniami kaszubskimi. Korzystając z okazji, postanowiliśmy przyjrzeć się jej życiu i twórczości. Z Ewą Jasińską, odznaczoną w 2008 r. przez Prezydenta RP Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej za wybitne zasługi w popularyzowaniu polskiej muzyki, rozmawiała Karolina Serkowska. Popularyzuje Pani w Chile twórczość Karola Szymanowskiego, Artura Malawskiego i Henryka Mikołaja Góreckiego, to dzięki Pani Koncert na fortepian i orkiestrę Góreckiego został po raz pierwszy wykonany w tym kraju. Dlaczego właśnie ci kompozytorzy? Ponieważ ich muzyka jest żywa, witalna, górska. A ja już od młodości lubiłam muzykę gór. Gdy jako szesnastolatka wyjechałam na Podhale, to miejsce zrobiło na mnie duże wrażenie. Dlatego w swojej twórczości wykorzystuję elementy podobnych brzmień. W ogóle folklor jest bliski mojemu sercu. Zwłaszcza kaszubski. W dzieciństwie mieszkałam w Straszynie, mój ojciec urodził się w Gdyni, jest myśliwym. Sporą część naszego życia spędzaliśmy na Kaszubach, dlatego uwielbiam te tereny. POMERANIA GÒDNIK 2013 Można więc powiedzieć, że kaszubszczyzna zajmuje szczególne miejsce w pani życiu? Jak najbardziej. Gdy byłam mała, przychodziło do nas wielu Kaszubów. Mówili w języku ojców. Przysłuchiwałam się im i śpiewałam po kaszubsku. Próbowałam lepić garnki i naczynia z gliny, rzeźbiłam. Uczyłam się też wyszywać kaszubskie wzory. Mam jeden taki obrus haftowany w regionalne kwiaty. Trzymam go w swoim domu w Chile i wykładam na ważne spotkania i okazje. Mój najstarszy syn też jest zafascynowany tym regionem, uczy się języka kaszubskiego. Jakie widzi pani wspólne cechy Kaszubów i Górali? Jedni i drudzy są silni i wytrwali. Czy pani też taka jest? Sądzę, że tak. Mam czwórkę dzieci, rozwijam się zawodowo, chodzę po górach. Potrafię przezwyciężać swoje słabości. Wyznaczam sobie cele. Wspomniała pani o dzieciach. Czy poszły w pani ślady? Poniekąd tak. Są wspaniałe. Najstarszy syn, Jonatan, który ma dwadzieścia osiem lat, jest designerem, dyrektorem produkcji jednej z chilijskich firm. Drugi, dwudziestojednoletni José studiuje prawo. Jest bardzo spokojny i wyważony, zupełnie inaczej niż ja. Oprócz tego mam dwie córki dwunastoletnią Helenkę, która dopiero niedawno poznała Kaszuby i od razu się w nich zakochała, oraz sześcioletnią Claritę. Helenka ma 17

19 SYLWETKI POMORZAN po mnie żądzę poszukiwania i zabawy z dźwiękiem, a Clarita uwielbia tańczyć i śpiewać. Wszystkie moje pociechy grały albo grają na instrumentach, często też wspólnie śpiewamy. Nie chcę ich naciskać i sugerować, żeby robiły to, co ja. Niech to będzie ich wolny wybór. Muzykę mają w sercu. Nawet jeśli żadne z nich nie zechce wykonywać tego samego zawodu, to muzyka i tak będzie im towarzyszyć w życiu. Przynajmniej mam taką nadzieję. Rozumieją to, że ich mama musi poświęcać sporo czasu na granie? Myślę, że tak. Uczestniczą w moich próbach, bo ćwiczę w domu. Nie narzekają, cieszą się nawet, że są blisko mnie i muzyki. Nigdy nie musiałam z powodu dzieci rezygnować ze swojej pasji, nie przestałam grać. Kiedy urodziłam Jonatana, mieszkałam w Niemczech, wówczas mogłam liczyć na pomoc przyjaciół w pilnowaniu dziecka. Jestem wdzięczna, że mogę być matką i muzykiem jednocześnie, bo wiem, że niekiedy trudno jest pogodzić te dwie sprawy. I nigdy nie trzeba było iść na żadne kompromisy? Raz. Moim ukrytym marzeniem było wzięcie udziału w Konkursie Chopinowskim. Ale gdy rozważałam tę możliwość, byłam już matką. A żeby przygotować się do takiego konkursu, musiałabym całkowicie odciąć się od świata. Świadomie zrezygnowałam z kariery wirtuozowskiej w klasycznym tego słowa znaczeniu na rzecz macierzyństwa. Ale nie żałuję tej decyzji. Każdy występ z pewnością wymaga wielu przygotowań? Tak, aby móc dawać koncerty, muszę regularnie ćwiczyć. To moja rzeczywistość. Na koncerty kameralne przygotowuję się trochę mniej, ale przed koncertami z orkiestrą lub recitalami fortepianowymi odbywam próby po wiele godzin dziennie. To praca i fizyczna, i umysłowa. Bo podczas koncertu, kiedy jestem około półtorej godziny na sali, muszę być w doskonałej formie, nie mogę czuć się słaba. Wtedy daję z siebie wszystko. Ten zawód 18 wymaga ode mnie doskonałej koncentracji, czujności, a jednocześnie wewnętrznego spokoju. Ani na moment nie wolno mi się zdekoncentrować, bo już nie będę miała szansy na powtórzenie danego dźwięku. Ćwiczę też siłę woli, przezwyciężam ból, odbywam medytacje. Gdy gram, staram się pokazać swoją indywidualność. Pianistę można porównać do skoczka narciarskiego. On też musi być odpowiedzialny i zdyscyplinowany. Należy otworzyć się na wiele form myślenia. Razem z kolegą ze studiów doszliśmy kiedyś do wniosku, że trzeba myśleć naprzód, żeby cały czas iść z dźwiękiem, który się rozwija, by zbudować wyjątkową, architektoniczną formę. Czy mimo to zdarzyła się pani pomyłka podczas koncertu? Niestety tak. Pamiętam, że ćwiczyliśmy wtedy bez powtórek. Na występie pomyliłam się i nawet nie zdawałam sobie z tego sprawy, bo orkiestra doskonale dopasowała się do zmienionego przeze mnie rytmu. To też dowód na to, że razem z orkiestrą musimy być, dosłownie i w przenośni, zgranym zespołem. Niektórzy artyści wciąż są niezadowoleni ze swojej twórczości. Uważają, że można było wykonać coś jeszcze lepiej. Czy pani też miewa takie stany? Raczej nie. Myślę, że zbyt duża autokrytyka wpływa na nas niekorzystnie. Należy od siebie dużo wymagać, ale trzeba zachować w tym umiar. Konfrontacja dwóch różnych kultur, tej, w której się wychowałam, z tą, którą zastałam w Chile, pomogła mi w samoakceptacji. Poczułam, że przecież nie muszę być perfekcyjna. Trzeba umieć wybaczyć sobie popełniane błędy. Myślę, że dzięki temu odnalazłam samą siebie. To duży krok pomocny w prowadzeniu niestresowego życia. Muzyka zawsze była najważniejsza? Zdecydowanie tak. Udzielałam się w ogniskach muzycznych, chodziłam a właściwie dojeżdżałam do szkoły muzycznej w Gdańsku. Było mi trudno, ale to nie miało znaczenia. Kochałam tę szkołę. Później studiowałam w Akademii Muzycznej w Gdańsku. Z tego okresu bardzo ciepło wspominam wspaniałą nauczycielkę fortepianu, profesor Katarzynę Popową-Zydroń, odegrała jedną z najważniejszych ról w mojej edukacji. Muzyka jest dla mnie ogromnie ważna. Mam naturę poszukiwacza, więc chętnie otwieram się na nowe pomysły i realizacje. Chciałabym stworzyć mieszankę muzyki współczesnej z klasyczną, zmiksować ją, na przykład do tradycyjnych dodać brzmienia elektroniczne. Za pomocą takiego wymieszania sztuk można stworzyć ciekawe, wielowymiarowe rozwiązania. Komponowanie i granie daje mi spełnienie na różnych polach. Nie ma chwili, bym była tym zmęczona. Fizycznie może tak, ale duchowo nigdy. Wręcz przeciwnie. Jakie jeszcze ma pani zainteresowania? Interesuję się sztuką, teatrem, medycyną. Ciekawi mnie ziołolecznictwo. Zbieram zioła, nie tylko jak jestem na Kaszubach, również w Chile. Pasjonuję się nauką księdza Andrzeja Czesława Klimuszki, który był zielarzem. Czytuję filozofię Rudolfa Steinera, szukającego związku człowieka z kosmosem. Lubię pływać, jeździć konno. Jest pani również wykładowcą. Tak, uczę dzieci i studentów. Wszystko pomyślnie dopasowuje się do mojego życia, ponieważ najpierw prowadziłam zajęcia dla sześciolatków i wówczas sama miałam dziecko w podobnym wieku. Teraz prowadzę zajęcia dla dzieci od dziesiątego roku życia i również zgadza się to z trybem dorastania moich pociech. Studentów mam na uczelni i jednego w domu. Dawniej wymyślała pani bajki muzyczne. To dlatego, że gdy trafiłam do Chile, zauważyłam, że nie ma tam podręczników do nauczania podstaw muzyki. Przez dwa lata nie miałam po prostu z czego uczyć. Najpierw więc materiały ściągałam z Nowego Jorku. Później postanowiłam sama coś wymyślić. Opowiadałam bajki swoim dzieciom, a potem je spisywałam. W jednej z nich główną bohaterką jest moja córka. Można powiedzieć, POMERANIA GRUDZIEŃ 2013

20 SYLWETKI POMORZAN że własne latorośle rozbudzały we mnie pedagogiczne zainteresowania. Bajki świetnie rozwijają wyobraźnię dzieci. Komponowałam również utwory muzyczne dla swoich uczniów. Cieszyło mnie, gdy wykonywali na różnych instrumentach skomponowane specjalnie dla nich utwory. Był to ciekawy sposób na rozwijanie u nich kreatywności. Wcześniej studiowałam pedagogikę, więc jest mi blisko do tych tematów. Marzę o założeniu przedszkola muzycznego. Pani rodzice popierali wybór takiego zawodu? Oczywiście. Pochodzę z muzyczno- -humanistycznej rodziny. Moja mama bardzo się z tego cieszyła, bo sama jest pianistką. Często śpiewa dla siebie, dla rodziny, mimo że ma już siedemdziesiąt trzy lata. Muzyka była u nas w domu codziennie. Mój wujek grał na fortepianie, kiedy jako czterolatka stałam przy nim i słuchałam jego popisów, byłam przekonana, że zostanę pianistką. I był też czas na przeżywanie własnego dzieciństwa? W miejscu, w którym się wychowywałam, na wsi, odczuwałam zupełną wolność. Właściwie to sama narzucałam sobie dyscyplinę grania, miałam własny rytm. Chciałam grać już od trzeciego roku życia. Kiedy miałam szesnaście lat, ćwiczyłam dziesięć godzin dziennie. Nie miałam problemów z nauką, więc wszystko układało się po mojej myśli. Znajdowałam też czas na spacery po lesie. Przyroda zawsze była dla mnie ważna. Nie mam poczucia straconego dzieciństwa. Jestem za to wdzięczna losowi. Zawsze starałam się znaleźć równowagę w swoich działaniach. Co ciekawe, muzyka tak bardzo mnie pochłaniała, że bliscy mówili: Ona ma klawiaturę na głowie. Nie trzeba było mnie zmuszać. Sama kupowałam sobie nuty i siadałam do fortepianu. To siedziało głęboko we mnie. POMERANIA GÒDNIK 2013 Zastanawiała się pani nad tym, kim by pani została, gdyby nie udało się w zawodzie pianistki? Pewnie wypełniałabym wolę mojej babci. Bardzo chciała, żebym została rolnikiem i prowadziła rodzinne gospodarstwo. Zawsze zapraszała mnie do prac na roli. Lubiłam to, chętnie uczyłam się nowych czynności. Dzięki temu umiem rozróżniać ziarna, doić krowy, jeździć traktorem. Babcia czytała mi swoje wiersze, w których opiewała przyrodę. Chyba w ten sposób chciała przekazać mi miłość do natury. Nikt oprócz mnie nie wiedział o tym, że babcia pisze. Nie zdawałam sobie wówczas z tego sprawy. To był w pewnym sensie taki rodzinny sekret. Gdy miałam piętnaście lat, babcia radziła, bym poszła na studia rolnicze do Olsztyna. Ale sprzeciwiłam się i wybrałam muzykę. Rodzice cieszyli się z mojej decyzji, ale babcia chyba nie. Rok po tym, kiedy zdecydowałam o wyborze zawodu, sprzedała gospodarstwo. Nikogo więcej nie przeszkoliła tak, jak Fot. K. Serkowska mnie, więc pewnie nie chciała nikomu tej ziemi powierzać. Nigdy o tym nie rozmawiałyśmy. Babcia przeżyła ponad dziewięćdziesiąt lat. Pani rodzina jest mocno zakorzeniona w kaszubskiej tradycji i kulturze. Tak. Moi krewni prowadzą ośrodek agroturystyczny w Otominie, gdzie jest szkoła jazdy konnej i restauracja z regionalnymi potrawami. Poza tym synowie mojej siostry Patrycji uczą się języka kaszubskiego w miejscowych szkołach. Ona sama jest aktywną członkinią łęczyckiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Moja druga siostra, Małgorzata, prowadzi kaszubski dworek w Jaworach. Zatrudnia w nim Kaszubów, jest z nimi bardzo zintegrowana. 19