Tu sã gôdô pò kaszëbskù! s. 3

Transkrypt

1 CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT) NR 3 (463) MARZEC 2013 Rok Ks. Janusza St. Pasierba MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA Tu sã gôdô pò kaszëbskù! s. 3 Chojnice coraz piękniejsze s. 57 Etnofilologia czeka s. 13 w numerze BEZPŁATNY DODATEK KASZUBSKOJĘZYCZNY

2 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. W NUMERZE: 2 Od redaktora 3 ZIELONE ŚWIATŁO PO SPISIE Łukasz Grzędzicki 4 JIC ÒD CZŁOWIEKA DO CZŁOWIEKA Z Jerzim Stachùrsczim gôdô Karolëna Serkòwskô 7 LIST Z OKAZJI KASZUBSKIEJ PIELGRZYMKI DO ZIEMI ŚWIĘTEJ Ks. bp Wiesław Śmigiel 8 KASZËBIZNA DËRCH MŁODÔ Matéùsz Bùllmann 10 REPORTER: ZAWÓD I PASJA (CZĘŚĆ 2) Andrzej Busler 13 NA TO JESMË ŻDELË! Danuta Pioch 15 NIÉ LENO REKÒRD Z Béjatą Jankòwską gôdô Dariusz Majkòwsczi 16 PRZYWRACAMY PAMIĘĆ. DR JÓZEF GIERSZEWSKI ( ) Maria Ollick 18 Ò PRZEZWACH Môłi Bùllmann 19 CHLUBA TCZEWA, KASZUB I POMORZA Jan Kulas 21 NA SPIÉWË DO LËPIŃC A.G. 22 POLIS I ETNOS (CZĘŚĆ 8) Jacek Borkowicz 24 NOWÒROCZNÉ PÒSTANOWIENIA ZAROBIAŁËCH Hinzów Jurk 25 TINTOWNIK rd 26 O KARCZMIE Bogusław Breza 28 DZE JES, KASZËBSKÔ KARIN STANEK? Tómk Fópka 30 NA ŻIWCA MIE WËPÔLËLË ZGNITÉ MIÃSO Francëszk Bòllin 32 Listy 33 ÙCZBA 20. BRUTKA I BRUTMAN Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch I VIII Najô Ùczba 35 MEDYCZNYM SZLAKIEM Marta Szagżdowicz 36 U KASZUBÓW W KANADZIE (CZĘŚĆ 2) Motoki Nomachi 37 Działo się w marcu 38 CZŁOWIECZY LOS BLASKI I CIENIE Maria Pająkowska-Kensik 39 MAŁI BJAŁI DÓMEK Zyta Wejer 40 O KSZTAŁCENIU KARTUSKIEJ MŁODZIEŻY Jerzy Nacel 43 WSZYSTKO POŚWIĘCIŁ OJCZYŹNIE Roman Robaczewski 45 WZOROWAŁEM SIĘ NA SYCHCIE Z Walerym Jermołą rozmawia Magda Świerczyńska-Dolot 46 Z drugiej ręki 47 Z dwutygodnika Kaszëbë 48 Lektury 55 Wiérztë. Jerzi Stachùrsczi 56 ZROZMIEC BIAŁKÃ Ana Glëszczëńskô 57 SPADEK PO JEZUITACH Kazimierz Ostrowski 57 SPÔDKÒWIZNA PÒ JEZËJITACH Tłom. Ida Czajinô LECÉ CZĄDNIKA POMERANIA I ÒRMÙZDOWÉ SKRË Red. 61 Klëka 67 BIAŁCZI DO WÒJSKA! Tómk Fópka 68 LËST DO DONALDA Rómk Drzéżdżónk POMERANIA STRËMIANNIK 2013

3 Od redaktora Główny Urząd Statystyczny dba o to, byśmy ćwiczyli się w cnocie cierpliwości, i bardzo niespiesznie podaje kolejne wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 r. W lutym (ponad półtora roku po zakończeniu etapu zbierania informacji) poznaliśmy bardzo interesujące dla nas dane dotyczące używania języka kaszubskiego w poszczególnych gminach. 19 gmin przekroczyło próg 20% tylu mieszkańców deklarujących posługiwanie się kaszubszczyzną gwarantuje możliwości prawne, o których na 3. stronie tego numeru Pomeranii pisze prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Łukasz Grzędzicki. Do zapoznania się z jego słowami zachęcam zwłaszcza samorządowców i liderów stowarzyszeń działających na Kaszubach. W dużej mierze to od nich zależy, czy dobry wynik spisu przekujemy w rzeczywisty sukces. Na pewno jednak trzeba podziękować tym wszystkim, którzy włączyli się w akcję spisową i przekonali Kaszubów, że warto się przyznać do swojego języka. Wiôldżé Bóg zapłac należy się również uczestnikom gali zorganizowanej w Filharmonii Bałtyckiej z okazji 50-lecia Pomeranii. Jesteśmy wdzięczni, że przyszło Was tak wielu. To znak, że nasz wspólny miesięcznik ciągle zajmuje ważne miejsce w sercach Czytelników, byłych i obecnych autorów, współpracowników oraz miłośników Pomorza. Dziękujemy też wszystkim, którzy przyczynili się swoją pracą i obecnością do uświetnienia tej uroczystości, zwłaszcza artystom z chóru Discantus oraz zespołu Almost Jazz Group. Jesteśmy wdzięczni za życzenia, kwiaty, listy z gratulacjami i medal Senatu RP. Postaramy się nie przynieść Wam wstydu i dbać o dobry poziom Pomeranii w każdym kolejnym numerze. Dariusz Majkowski Zaprenumeruj nasze pismo na 2013 rok otrzymasz ciekawą książkę. Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny sa cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Zamawiający roczną prenumeratę obejmującą co najmniej 6 miesięcy 2013 roku otrzymają jedną z atrakcyjnych książek. Listę pozycji do wyboru prezentowaliśmy w styczniowym numerze na stronie 8, można ją także znaleźć na stronie internetowej www. miesiecznikpomerania.pl. Książki wyślemy we wrześniu 2013 roku. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A , ZG ZKP, ul. Straganiarska 20 23, Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres zamówić w Biurze ZG ZKP, tel , wydawnictwo@kaszubi.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie Ewentualne pytania prosimy kierować na adres prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Telefonicznym Biurem Obsługi Klienta pod numerem: lub czynne w godzinach Koszt połączenia wg taryfy operatora. ADRES REDAKCJI Gdańsk ul. Straganiarska tel , red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Danuta Pioch (Najô Ùczba) Karolina Serkowska Maciej Stanke (redaktor techniczny) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Wiktor Pepliński Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Ida Czaja Karolina Serkowska NA OKŁADCE rys. Maciej Stanke WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Gdańsk ul. Straganiarska DRUK Firma Fotograficzno-Poligraficzna AGNI Zbigniew Rogalski Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim, zgodną z obowiązującymi zasadami, odpowiadają autorzy i tłumacze. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. 2 POMERANIA MARZEC 2013

4 KASZUBSZCZYZNA W SFERZE PUBLICZNEJ Zielone światło po spisie ŁUKASZ GRZĘDZICKI Na początku lutego br. dowiedzieliśmy się, że w 19 gminach na Pomorzu, zgodnie z ustaleniami GUS, więcej niż 20% mieszkańców deklaruje posługiwanie się w kontaktach domowych również językiem kaszubskim. Wyniki spisu powszechnego z 2011 r., na podstawie którego poczyniono te ustalenia, będą materiałem do analiz dla naukowców zajmujących się problematyką kaszubską, ale przekroczenie przez te gminy progu 20% deklaracji języka kaszubskiego ma dla nas konkretne znaczenie. Można w nich bowiem na podstawie obowiązującej od 2005 r. ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym wprowadzić bez konsultacji społecznych tradycyjne nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych w języku kaszubskim oraz ten język uznać za pomocniczy w gminie. Decyzje, czy z tych uprawnień skorzystać, pozostawiono w ręku wspólnot lokalnych. Wejście w życie ww. ustawy, poparte jeszcze ratyfikacją Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych, dało przed laty zielone światło na drodze do kolejnego etapu urządzania wspólnot gminnych na Kaszubach zgodnie z oczekiwaniami osób je tworzących. Niektóre społeczności w naszym regionie ruszyły się z miejsca i wprowadziły tablice z tradycyjnymi nazwami miejscowości w języku kaszubskim (11 gmin: Stężyca, Chmielno, Sierakowice, Linia, Szemud, Sulęczyno, Parchowo, Somonino, Bytów, Brusy Gminy, w których według wyników spisu powszechnego z 2011 r. ponad 20% mieszkańców mówi po kaszubsku: Chmielno Czarna Dąbrówka Dziemiany Jastarnia Kartuzy Krokowa Linia Lipnica Lipusz Luzino Parchowo Przodkowo Puck Sierakowice Somonino Stężyca Sulęczyno Szemud Żukowo i Kartuzy), a 3 zdobyły się na symboliczny gest uznania języka kaszubskiego za pomocniczy w gminie (Parchowo, Sierakowice, Linia). A co na to mieszkańcy innych gmin kaszubskich? Czy nie widzą potrzeby, aby w ich otoczeniu funkcjonowały przynajmniej nazwy miejscowe również w języku kaszubskim? Z prawa polskiego i opublikowanych niedawno wyników spisu z 2011 r. płynie wyraźny sygnał, że mieszkańcy kaszubskich gmin, jeśli tylko tego chcą, mogą upowszechniać obecność języka kaszubskiego w sferze publicznej. No właśnie: jeśli tylko mieszkańcy tego chcą. Publikację wyników ostatniego spisu powszechnego możemy uznać tylko za zakończenie jednego z etapów, Rys. Maciej Stanke wcale nie najważniejszego ani najtrudniejszego, w staraniach o urządzenie regionu zgodnie z programem wypracowanym przez środowisko kaszubsko-pomorskie. W naszych działaniach powinniśmy jeszcze większą uwagę zwrócić na poszerzanie i wzmocnienie aprobaty społecznej dla szeroko pojętej kaszubszczyzny. Dlatego musimy dalej i skuteczniej przekonywać mieszkańców nie tylko naszego regionu do proponowanych przez nas rozwiązań, tłumaczyć je i edukować. Jeśli chcemy, aby Kaszuby zachowały i rozwijały swój niepowtarzalny charakter, warto to wyzwanie podjąć, a właściwie kontynuować, bo Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie robi to już ponad 50 lat. Główny Urząd Statystyczny przekazał informację, że na podstawie spisu powszechnego z 2011 r. urzędowo ustalił listę gmin, w których więcej niż 20% mieszkańców posługuje się językiem regionalnym kaszubskim. Na informacje te od długiego czasu wyczekiwała społeczność kaszubska, ponieważ właśnie od nich zależy możliwość wprowadzenia dodatkowych tradycyjnych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych w języku kaszubskim i języka kaszubskiego jako pomocniczego w gminach. Polskie prawo uznaje, że w gminach, w których odsetek mieszkańców należących do mniejszości lub posługujących się językiem regionalnym kaszubskim jest na tyle wysoki (20% ogółu mieszkańców), bez konieczności przeprowadzania konsultacji społecznych można wprowadzić dwujęzyczne tablice z nazwami miejscowości i obiektów fizjograficznych (nazwa urzędowa w języku polskim jako pierwsza, a po niej dodatkowa tradycyjna nazwa po kaszubsku). Zgodnie z wynikami spisu z 2002 r. w skali Polski gmin przekraczających wskaźnik 20% ujawnionych mniejszości i użytkowników języka regionalnego było 51 (w tym 10 kaszubskich, tj. Przodkowo, Stężyca, Somonino, Sierakowice, Sulęczyno, Parchowo, Chmielno, Linia, Szemud, wiejska gmina Puck). Upublicznione właśnie przez GUS dane wskazują, że w skali Polski nadal mamy 51 gmin przekraczających ww. wskaźnik, ale co ważne, zwiększyła się w tym liczba gmin z językiem kaszubskim: z 10 do 19. Kaszubi to jedyna społeczność, która zanotowała przyrost pomiędzy spisem z 2002 a spisem z 2011 i od razu podwoiła swój stan posiadania. Warto przypomnieć, że właśnie w zakresie tematyki językowej w spisach z 2002 i 2011 były takie same pytania. W związku ze spisem z 2011 r. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie zaplanowało, przygotowało i przeprowadziło akcję społeczną pt. JO/TAK Jem Kaszëbą! zachęcającą do tego, by deklarować posługiwanie się językiem kaszubskim również w kontaktach domowych. Przebieg tej akcji i liczne materiały z niej dostępne są na POMERANIA STRËMIANNIK

5 J. Stachùrsczi z białką i sënã Wòjcechã r. Òdj. Krësztof Jakùbòwsczi KARTUZY PERŁA KASZUB Ò magii téatru, kaszëbiznie i ùczenim dzôtków gôdómë z Jerzim Stachùrsczim, kòmpòzytorã, pòétą, aùtorã dokazów na binã, pedagògã, chtëren latos swiãtëje 60. roczëznã i 40-lecé artisticzny robòtë. Twòrzenié mùzycznëch, pisarsczich i téatralnëch dokazów, a do tegò jesz fùnkcja direktora szkòłë. Ni mòże Wasta ùsedzec w jednym môlu? Jô jem z tegò pòkòleniô, chtërno stôwiało so wiele zadaniów. Chcôł jem nalezc swój plac, cos, co dô mie zjiscëwac snienia. Pierszą wiérztã jô napisôł w spòdleczny szkòle, pòtemù dali jem ùsôdzôł, le blós dlô se. Bëłë téż pierszé dialogòwé próbë, téater w sklepie, chór, kòncertë. Jem òbzérôł wszëtczé dzejania i to bùdzëło mòjã wëòbrazniã. Jô chcôł w to weńc nié leno jakno biwôcz, chcôł jem bëc krótkò ùtwórstwa i stac sã ùtwórcą. Czedë jô miôł dzesãc lat, jô ju wëmiszlôł nótë, jaczé jô próbòwôł zapisëwac. Grôł jem téż tej na akòrdionie. Ju tej jô czuł jem brëkòwnotã zapisywaniô swòjich mës- lów. Pierszi rôz swój dokôz miôł jem leżnosc pùbliczno pòkazac, czej jem béł w ósmi klase spòdleczny szkòłë. Miôł jem tedë wëstãp na Dzéń Białków razã z mòjim bracyną. Jesmë wëkònelë spiéwã, jakô dosta wiôldżé brawa. Bëło to dlô mie baro wôżné wëprzédnienié, bò słëchałë nas tedë aùtoritetë, taczé jak kòmpòzytór Stanisłôw Kwiatkòwsczi. Jegò pòchwała bëła dlô mie jakbë certifikatã do dalszégò dzejaniô. I Wasta dzejôł Jo. W liceùm jô pisôł mùzykã do piãc téatrów pòézji. Za tim szłë nôdgrodë, zwiedzanié swiata. Bëło to dlô mie prôwdzëwim ùniwersytetã. Miôł jem tej mòżnosc pòstawieniô sã naprocëm pùbliczi skłôdający sã z wôżnëch dlô mie pòétów, pisarzów, reżiserów. To wiôldżé przeżëcé móc pòkazac jima swòje dokazë. Dobiwôł jem tedë kònkùrsë, dzãka czemù móm kòl sztërdzescë òglowòpòlsczich nôdgrodów. Wcyg zwëskiwôł jem doswiôdczenié, co brzadowało tim, że òd 1979 rokù napisôł jem mùzykã dlô warkòwëch téatrów do sto trzëdzescë przedstôwków, a téż słowa do spiéwów ò rozmajitëch témach dlô solëstów, estradowëch karnów, spiéwôków, dzôtków. Razã bëło jich kòl trzësta sztërësta sztëk. Ùłożił jem pôrãnôsce szkòłowëch himnów, midzë jinszima dlô szkòłów z Bòrkòwa, Wiôldżi Wsë, Kartuz, Dzerżążna, Niestãpòwa, Przedkòwa, Czeczewa, Wiela. Taczi himn je jednym z nôbarżi drãdżich zadaniów. Mùszą w nim sã nalezc tematiczné sprawë, a téż wëchò- 4 POMERANIA MARZEC 2013

6 wawczé, patrioticzne elementë. Melodiô i tekst téż ni mògą bëc za baro ùdzywnioné. Fëjn, że niejedne mòżna òdsłëchac na jinternetowëch starnach szkòłów, to są miłé wspòminczi. Czëjã sã achtniony, że to prawie jô béł proszony ò jich napisanié. Ùdbë na dobri dokôz same wpôdają do głowë? A co, jeżlë felëje natchnieniégò? Nié wiedno je to blós sprawa natchnieniô. Jak je fëjn ùdba, to mùszi włożëc përznã robòtë i wëzwëskac spòsobnosc, jaką sã mô do zjisceniô zadaniô. Rôz chcôł jem napisac kaszëbsczé wiérztë na I Kònkùrs Kaszëbsczich Wiérztów w 1977 rokù òrganizowóny przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Jô prawie béł tej w Łodzë. To béł dzéń mòjich jimieninów. Më bëlë w jednym z hòtelów. Tej przeprosył jem drëchów, z chtërnyma jô tam sedzôł, i rzekł, że mùszã wińc na sztót, żebë je napisac. I tak jem zrobił. Jak sã mô tã pòtrzebã, to chùtczi mòżna zrobic to, ò czim sã mësli. Pisôł jem mùzykã, a téż tekstë do spiéwów, gdze blós sã dało. Rôz jak jô béł w Bielskù-Biôłi, reżiser pòprosył mie ò dopisanié jesz dwùch spiéwów do dwadzesce ju rëchli napisónëch. Jô to mùszôł zrobic òb jednã noc. Delë mie tedë jizbã bez łóżka, z jinstrumentã, i jô pisôł. Wërobił jem w sobie stón gòtowòscë pisaniô, żebë wiedno mòżna bëło cos stwòrzëc. W kùńszce je mùsz brac na sebie wëzwania i je wëkònëwac. Òbzérôł jem wiôldżich, òsoblëwie zasłużonëch lëdzy, chtërny są baro zdiscyplinowóny i rzeczowi. Tej mòżna pòwiedzec, że talent to jedno, le jesz do te trzeba rozmiôc narzucëc so discëplinã, bëc téż baro robòcym, dzejac wszëtkò na czas. A czë wiedno ten skùtk je taczi, jak Wasta so zaplanowôł? Jak wiele razy je mùsz pòprawiac brzôd swòji robòtë? Jeżlë je to cos zabédowónégò, to nierôz robiã nawetka trzë wariantë dokazu. Ale czasã sygnie le jedna wersjô. Na przëmiar przedstôwk w téatrze zamikô swiat, jaczi më twòrzimë, i jak kùrtina òpôdô, to ten swiat ju òstôwô, nick sã nie ùlepsziwô. Òstôwają mie pòtemù przemëszlenia, szëkòwné doznania, że ùdało mie sã ten swiat ùfarwnic, piãkni pòkazac. Nie mëszlã nad tim, czë mógłbëm zrobic to lepi, bò to je ju ùszłi czas. Jô swòje rzekł, a terô òdbiér słëchô pùblice. Ju òd malinczégò chcôł Wasta òstac ùtwórcą teatralnym? Czekawił mie wiedno sóm proces pisaniô i wszëtkò, co zrzeszoné bëło z téatrã. Chcôł jem widzec mòje ùdbë na binie, przełożëc je na jãzëk téatru. Pòcygała mie jegò magiô, czarzenié òbzérnika, ùżëcé widu, słowa, gestu, a téż kùszenié do òdbiéraniégò tegò téatrowégò swiata. A gazétnictwò? Òkróm PWSM (Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna) we Gduńskù skùńcził Wasta téż m.jin. pòdiplomòwé sztudia w Wëższi Szkòle Gazétnictwa w Gdini. Skądka zaczekawienié tim warkã? Òd 90. lat XX wiekù jem wespółrobił z regionalną prasą. Móm ùznanié dlô ti robòtë, bò pòlégô òna na dokùmentowanim swiata. Òd wiedna jem zaczekawiony lëdzama. Wierã dlôte jô sztudérowôł jaż sédmë czerënków, z czegò skùńcził jem piãc. Westrzód nëch sztudérowónëch bëła etnografiô, jakô wzãła sã z chãcë pòznaniô ùszłotë lëdzy, jich zwëczajnotë. Chcôł jem to ùmòcniwac, zatrzëmëwac w czasu. Tak je téż z gazétnictwã, zatrzëmiwô i ùpamiãtniwô sã zjawiszcza, lëdzy, wëdarzenia. Jak w mòjim tomikù pòd titlã Procesje, gdze jidzemë òd wôłtôrza do wôłtôrza. W żëcym jistno, jidze sã òd człowieka do człowieka. Lubiã czekawé żëcopisë, òpòwiôdanié ò sobie. Dlôte, wespółrobiącë z gazétama, zrobił jem taczi swój katalog pôrãnôsce czë nawetka pôrãdzesąt sztëk lëdzy. Wôżné je pòdług mie, co gôdają, co mëszlą, i jich òsadzenié w strzodowiskù. To apartny lëdze, na jaczich nié wiedno dôwómë bôczënk, a czãsto są dëchòwò baro bògati. Dlôte dobrze mie sã z nima gôdô. Pitóm tedë ò nich samëch, ò jich żëcé, zajimnotë. Mój doróbk, jaczim je przëszëkòwanié kòl 300 pùblikacjów, to prawie jedna z mòżlëwòsców òstawieniégò pamiãcë ò jinszich lëdzach. Mieszkóm na zberkù gminë i jeżlë nié jô, to mòże nie bëłobë kògòs, chto bë ò nich napisôł. Òkróm tegò ti ROCZËZNË lëdze mie znają i mie wierzą, tej lepi je sã jima przede mną òtemknąc. A czedë sã Wasta òtemknął na kaszëbiznã? Jô sã wëchòwôł w Kłosowie, na pùstkach. W latach 50. i 60. gôdało sã ù nas blós pò kaszëbskù, nawetka we Gduńskù, tej jem wiedno czuł ten jãzëk, téż òd starka, z chtërnym jo béł baro mòcno zrzeszony. Òkróm tegò brôł jem ùdzél w kaszëbsczich òbrzãdach. Kaszëbizna wcyg bëła wkół mie. Ten region chcã kùlturowò rozkòscérzac, z bògactwã òbrzãdów, snôżotą nôtërë, môłëch môlów, gdze są lëdze, chtërny mają cos czekawégò do pòwiedzeniô, gdze są kòldrogòwé krziże i kaplëczczi, wszëtkò to są bògactwa wôrtné zmerkaniégò. Widzą mie sã téż historie całëch familiów, wëdarzeniów, wiôldżich kòscelnëch procesjów, abò z jedny starnë pòswiãtnosc, a z drëdżi codniowòsc, chtërna dlô mieszkańców tëch môłëch môlów je czims baro wôżnym. Ceniã tëch lëdzy, jich robòtã i pòchilóm sã nad tim swiatã. Noszã w sobie te wszëtczé mëslë i chcôłbëm sã jesz nima zając w swòjim ùtwórstwie. Dzysô wôżnym dzélã Wastë dzejaniô je ùczenié jinëch. Jak sã zaczãła ta pedagògicznô przigòda, chtërna dérëje do dzys? Pòczątczi sygają 1989 rokù, czedë bëła ùdba rozwijaniô môłëch regionów i samòrządnoscë. Brëkòwelë tej lëdzy, jaczi mòglëbë wniesc w to dzejanié cos òd sebie. W tim czasu zaczãłã sã mòja znajemnota z Izabellą Trojanowską. Jesmë nagriwelë spiéwë z dzôtkama z Przedkòwa dlô Radia Gduńsk. Pózni jesmë zaczãlë wespółrobic téż ze szkòłama, a pòtemù jem czuł ò kònkùrsu na direktora w Czeczewie. Jô sã zgłosył i dostôł ten môl. Òkróm te, że sóm piszã dlô dzecy i ò dzecach, chcôł jem pòkazac, że òne téż są baro zdolné, dobrze spiéwają i piszą, tej wôrt dac jima mòżlëwòscë. Dzysô je ju widzec ù wiele dzecy, że te pòczątczi mają skùtczi w jich dalszim żëcym i dzejanim, bò ò niechtërnëch czëc, że robią, piszą, spiéwają. Terô regionalnô edukacjô brëkùje nowëch, dopasowónëch do dzysészich POMERANIA STRËMIANNIK

7 ROCZËZNË czasów témów, tej włącziwóm sã w ten żoch i to mie dôwô redosc. Jem téż rôd z tegò, że mòje tekstë wëzwëskiwóné są w kaszëbsczich ùczbòwnikach, téż w tim slédno wëdónym dlô licealëstów. Czej widzã, że mòje piesnie są na festiwalach i to fùnkcjonëje, czëjã szëk i brëkòwnotã tegò dzejaniô. Szukô przë tim Wasta nowëch artisticznëch czerënków. Tak bëło chòcle w przëpôdkù szpëtôkla pòd titlã Gwiazdy, Gwiżdże i muzykanci zrechtowónégò razã z Mieczisławã Abramòwiczã w 1992 rokù. Tedë to pò prôwdze bëła nowòsc. Zrobilë jesmë przedstôwk òpiarti na zdrzadniowim, regionalnym widzawiszczu. Jesmë mielë starã pòkazac kaszëbsczé òbrzãdë na téatralny zort. Bëłë pòstacje z Gwiżdżów, regionalné rekwizytë i mùzykańcë. Priwatno, z psã Dëziã, r. Òdj. Zofia Stachùrskô Do wespółrobòtë Wasta czãsto rôczi lëdowëch wëkònôwców-amatorów Bierzã przikłôd z Léòna Schillera, chtëren robił w nôlepszich téatrach dzysdniowi Pòlsczi, a téż z amatorama. Lubiã czerpac z jich bògactwa. Òni mają bëc sobą, jô leno móm starã włączëwac sã w ten przebiég twòrzeniô, brac jich prôwdzëwòsc, witalnosc, redosc... i rozmiôc to w nich ùrësznic. Mùszã wiedzec, jak z kònkretnym człowiekã mòżna razã cos zrobic. Jak sã dzejô z kims, chto jidze robic w téatrze, tedë sã psychiczno, fizyczno i dinamiczno żłobi człowieka na téatralną òsobòwòsc. Chtërna z dostónëch nôdgrodów je dlô Wastë nôwôżniészô? Wszëtczé są baro wôżné, nie hierarchizëjã jich. Wôrt równak wëmienic Pòmòrską Artisticzną Nôdgrodã czë Medal Nôrodny Edukacji za regionalną robòtã z dzôtkama. Ju wnet wôżné jubileùsze: skùńczi Wasta 60 lat i mdze to téż 40. roczëzna Wastë ùsôdzkòwi robòtë. To dobri czas na pòdrëchòwania. Tej czë są jesz sprawë, jaczich nie ùdało sã zjiscëc, a jaczé Wasta planowôł? Na gwës cos bëm zmienił. Na taczim szeroczim dzejanim wiedno chtos tracy. Je to familiô. Mùszi pòmëslec, czë wôrt gòdzëc sã na taczé stratë i pòswiãcëwac blisczich na rzecz artisticzny robòtë. Dzysô zmieniłbëm propòrcje wëzwëskiwaniégò czasu w niejednëch etapach żëcô. Jaczé są Wastë snienia i planë na przińdnotã? Snieniów móm wiele, tëch artisticznëch, edukacyjnëch, żëcowëch... I prawie snienia trzimają mie w kòndicji, w jaczi jem. Jeżlë jidze ò robòtã, chcôłbëm wëremòntowac stôri bùdink szkòłë w Czeczewie, pòszerzëc gò ò edukacyjny, terôczasny segment. W ùtwórstwie sni mie sã pòstãpny tomik wiérztów. Do tegò czasu miôł jem tomiczi ò Kaszëbach z perspektiwë całégò regionu, pòtemù pisôł jem ò procesjach w gminie Przedkòwò, a terô chcôłbëm ùsadzëc cos ò Czeczewie, môlu, z jaczim czëjã sã zrzeszony. W priwatnym żëcym chcôłbëm miec dobré zdrowié. A jak chcôłbë Wasta bëc zapamiãtóny? Ni móm na to wpłiwù. Nie wiém téż na przëmiar, chtërne z mòjich dokazów wôrtné są pamiãcë, chòc chcôłbëm wiedzec. Chcã, żebë lëdze widzelë mie jakno kògòs, chto miôł starã robic dlô swòjégò òkòlégò. Wiele jesmë razã ze starszima mòjich ùczniów zrobilë dlô szkòłë w Czeczewie, dzãka czemù wëzdrzi òna terô ò wiele lepi jak przódë. Mëszlã, że ùdało sã to dzãka parłãcznémù dzejaniémù, pòmôganiémù so nawzôj i z tegò jem bùszny. Dzãkùjã za pòtkanié. Gôda Karolëna Serkòwskô Aùtorizowôł Jerzi Stachùrsczi, r. 6 POMERANIA MARZEC 2013

8 KASZUBSKIE MAGNIFICAT Umiłowani w Chrystusie bracia i siostry! Drodzy Kaszubi! Bł. Jan Paweł II w czasie homilii w Gdyni w 1987 roku wypowiedział znamienne słowa, które wiernie zachowujemy w pamięci: Drodzy bracia i siostry Kaszubi! Strzeżcie tych wartości i tego dziedzictwa, które stanowią o waszej tożsamości. Różne są elementy składające się na ową tożsamość, ale zapewne przede wszystkim to bogata kultura, przywiązanie i szacunek dla ziemi oraz żywa wiara w Boga. Przecież zapisano w refrenie Marsza kaszubskiego, który często bywa określany kaszubskim hymnem, że ludzie żyjący na tej ziemi pokładają ufność w Bogu. Dbałość o tożsamość przejawia się również w tym, że społeczność kaszubska nieustannie podejmuje wysiłki, aby wiara nie była tylko podtrzymywana tradycją, ale płynęła z przekonania i była dojrzała, czyli oparta na osobistej relacji do Chrystusa (por. Ecclesia in Europa, nr 47). Służą temu różnego rodzaju rekolekcje, publikacje, pielgrzymki i nieustanne starania, aby nasze rodziny stawały się Kościołem domowym. Swoistym świadectwem wiary oraz jej pogłębieniem były historyczne pielgrzymki Kaszubów. Wyjątkową była pielgrzymka do Ziemi Świętej w 2000 roku z okazji Wielkiego Jubileuszu Chrześcijaństwa. Wtedy udało się umieścić w kościele Pater Noster na Górze Oliwnej w Jerozolimie tablicę z tekstem Modlitwy Pańskiej w języku kaszubskim. Tamtej, pamiętnej pielgrzymce przewodniczył J.E. ks. abp Tadeusz Gocłowski, ówczesny metropolita gdański. Społeczność kaszubska, posłuszna wskazaniom Kościoła, pragnie owocnie przeżyć Rok Wiary i po raz kolejny odbyć pielgrzymkę do Ziemi Świętej, miejsca związanego z obecnością Jezusa, Zbawiciela, i Maryi, Jego Matki (Kongregacja Nauki Wiary, Nota zawierająca wskazania duszpasterskie na Rok Wiary, nr 2). Mamy nadzieję, że pozwoli to nam na nowo odkryć treść wiary, którą wyznajemy, celebrujemy, przeżywamy i przemadlamy (Porta Fidei, nr 9). Tegoroczna pielgrzymka odbędzie się w dniach marca br., a jej punktem kulminacyjnym będzie odsłonięcie i poświęcenie tablicy z tekstem Magnificat w języku kaszubskim w sanktuarium Nawiedzenia św. Elżbiety w Ain Karem. W Ziemi Świętej podziękujemy Dobremu Bogu za lata wolności i przemiany, jakie zaszły w Polsce, a w szczególności na Kaszubach. Poprosimy o błogosławieństwo dla wszystkich Kaszubów żyjących w Polsce i poza jej granicami. W odpowiedzi na znaki czasu podziękujemy za pontyfikat Benedykta XVI i będziemy prosili o wybór nowego świętego papieża, który odważnie poprowadzi Kościół w XXI wiek. Pragnę wyrazić wdzięczność J.E. ks. abp. Sławojowi Leszkowi Głodziowi, metropolicie gdańskiemu, oraz J.E. ks. bp. Ryszardowi Kasynie, biskupowi pelplińskiemu, za umożliwienie mi przewodniczenia tej kaszubskiej pielgrzymce to dla mnie wyróżnienie, zaszczyt i wielka radość. Metropolicie gdańskiemu oraz J.E. ks. abp. Henrykowi Muszyńskiemu, prymasowi Polski seniorowi, dziękuje również za objęcie honorowego patronatu nad pielgrzymką. Dla mnie osobiście przewodniczenie pielgrzymce Kaszubów do Ziemi Świętej w Roku Wiary jest ważne jeszcze z jednego powodu: w pierwszym roku swojej biskupiej posługi chcę podziękować za wszelkie łaski i prosić o siły do dalszej pokornej i owocnej pracy w Winnicy Pańskiej. Drodzy Kaszubi! Z odwagą i radością pielgrzymujmy do Ziemi Świętej, aby dotknąć śladów Jezusa Chrystusa i przez to umocnić naszą wiarę. Jeszcze raz proszę, podziękujmy Bogu za dar wolności, za wszelkie otrzymane łaski w życiu rodzinnym, społecznym i osobistym. Polećmy Bogu losy naszej Ojczyzny. Prośmy o siłę i entuzjazm, by nikt nie był leniwy w wierze (Porta Fidei, nr 2) i nie ustał w pielgrzymce wiary. Pelplin, 12 II 2013 Bp Wiesław Śmigiel, Biskup Pomocniczy Diecezji Pelplińskiej Fot. Maciej Stanke 7

9 Òdj. Maciej Stanke KASZËBIZNA dërch młodô MATÉÙSZ BULLMANN Na szasé w Mechòwie, przed kònkùrsã kaszëbsczi mòwë, szkólnô pitô sã z pòlska knôpa ze szkòłë w Starzënie. Wojtku, a ty masz tutaj rodzinę? Sporo wiesz o Mechowie. Jo, zycher! òdpòwiôdô knôp ju czëstą domôcą kaszëbizną w belacczim zorce mòja ómka stądka pòchòdô. I jô tu tej-sej zazdrzã do naszi familie. Mechòwò jô znajã. A jô znajã twòjã ómkã białka ju téż przeszła na kaszëbsczi. Jak òna sã tam czëje? Uuuu, ómka je zdrowô, ale ju përznã slabùchnô. Òna pò prôwdze ju ni mô mòcë gãsë pchnąc. Bò më jesz mómë rolô. Richtich torf-kaszëbi Przëznajã sã. Miôł jem përznã pòdczëté tã kôrbiónkã, ale mùnia mie sã ùsmia, czej jô ùczuł kòl knôpa z gimnazjum taką kaszëbiznã i słowa slabùchnô, rolô, pchnąc gãs. Doch niejeden badéra rzekłbë, że to są archaizmë (tak jak jô czuł ju ò brumberach, chtërno to słowò znają jesz, mëszlã, wszëtcë na Nordze a nié blós tam). Tak sã złożëło, że w ten sóm dzéń przédny redaktora Dark Majkòwsczi (tak mëszlã, òn téż mùszôł cos pòdczëc) gôdô mie: Napiszë ò tëch młodëch z twòjich strón. Jô ju pòstãpny rôz czëjã, że òni nié blós znają dobrze kaszëbiznã, ale gôdają midzë sobą fëjn jãzëkã wëniosłim z dodomù. Pò prôwdze nié blós më dwaji to widzelë, ale téż niechterny dzejarze, co są chòcbë w kòmisëjach òb czas kònkùrsów Bë nie zabëc mòwë starków abò Rodnô Mòwa. Zarô na zôczątk jô béł bùszny, że chwôli sã Kaszëbów z Nordë, ale pòmalinkù, bò terô jô wiém, że nié wszëtkò je taczé farwné i mómë tu téż dosc tëli do robòtë. Przëzdrzôł jô sã òsoblëwie mòji richtich bëlacczi parafie w Starzënie. Pògôdôł z młodima, pòsłëchôł jich i mùszã nôprzód rzeknąc, że nie je lëchò, a dô sã nalezc bëlną grósc taczich, jak to sã gôdô, torf-kaszëbów to je baro dobrze znającëch henëtną mòwã. I to w wiekù òd pierszich klas spòdleczny szkòłë do młodzëznë ze strzédnëch szkòłów. Nie gôdô jak antcë Kòżdi Kaszëba mòże sã fëjn pòkôrbic z Szimónã Helandã (ë nawetka sã czegòs òd niegò naùczëc), chtëren terô chòdzy do gimnazjum. Szimón mô ju wiele razy dobiwóné na kònkùrsach gôdczi wszelejaczi niwiznë. Bëlacczi mòwë nie naùcził sã w szkòle, ale doma òd starczi. Pierszim jãzëkã bél dlô mie równak pòlsczi, ale babcza ùczëla mie ju 8 POMERANIA MARZEC 2013

10 òd môlégò i mùszã rzeknąc, że kaszëbsczi je mie wiele blëższi. Czëjã, że knôp gôdô biegle ë letkò. Pitóm tej, gdze szlifùje kaszëbiznã. Jô wòlã gadac pò kaszëbskù jak w jãzëkù bosych antków (përzinkã smieje sã knôp) ë kôrbiã z nënką, z ómką, ale téż w szkòle, gdze mie nikt tegò nie broni. Czasã blós proszą, żebë nie gadac, ale to jak ju chtos ni mòże nick zrozmiec. Równak móm drëchów w szkòle ë na pòdwórkù, z chtërnyma mògã prawic bez żódnégò klopòtu. Szimón gôdô taką kaszëbizną ë z taczim akceńtã, jaczé na Nordze mòżna ùczëc kòl starszich lëdzy. Taczich, chtërny żëlë ë dorôstelë w ni. To, jak pòdsztrichiwô knôp, prawie dzãka starce. Gôdô Scholastyka Heland ze Starzëna. Jô ùczëla Szimóna gadac, bò jô sama czedës bëla w karnie piesni a tuńca, a chcã, żebë chòc jeden wnuk téż szed tą drogą a plestôl tak jak jô. Terô jem z niegò bùsznô. Wastnô Scholastyka bëła w karnie Belôcë, chtërno w Starzënie założił ë prowadzył Jan Piépka, chtëren béł tu szkólnym. Karno ju òd wiele lat nie dzejô, ale jegò brzôd, jak widzec, je. Pòmògła szkòła Pòdobno bëło z Krësztofã Rôdtką z Warblëni (terôzka LO w Pùckù). Òn téż mô na swòjim kònce dobëcé w kònkùrsach niwiznë gminny, pòwiatowi ë wòjewódzczi. Wiôldżi wkłôd w jegò ùczbã jãzëka mô ómka a cotka, ë jak gôdô knôp, z nima wiedno mòże pòkôrbic, ale téż wiele sã naùcził w szkòle. W spòdleczny szkòle jô sã ùczil przez trzë lata. Bél alfabet, czëtanczi, wiadla ò regionie. W gimnazjum ùczbów nie bëlo, ale tam miôl jô to szczescé, że rëchtowa mie do kònkùrsów wastnô Maria Ritz (białka, chtërna młodzëznã rëchtëje do kònkùrsów gôdczi ju òd pôrãnôsce lat, za co dosta nôdgrodã Kôlp z Bielawë w ùszłim rokù). Krësztof gôdô téż pò kaszëbskù z drëchama. Z nima równak z wëjątkama ni mòże pòprawic ju gôdczi. Z drëchama to nie je takô gôdka jak z ómką czë cotką, bò òni czãsto lëchò akceńtëją abò nie wiedzą, jak cos richtich rzeknąc. Chòc jak bë mùszelë gadac blós pò kaszëbskù, to delëbë radã. Kôrbienié pò bëlackù dôwô Krësztofòwi wiele redotë, a czasã smiéchù. Pòdsztrëchiwô òn, że kaszëbsczi to part jegò żëcô ë przëdôwô sã w różnëch sprawach, czasã taczich, że drãgò sã spòdzôc. Rôz bél jem werézowóny do Niemców. W krómie zacząl jem gadac pò anielskù, ale ùzdrzôl jem gazétã, chtërnã jô baro chcôl dostac w Niemcach i krziknąl hewòle, a bialka za tómbachã na to spita Jes të z Kaszëb?. Tej jô ùzdrzôl, że Kaszëbów mòżna pòtkac wszãdze. Taczich młodëch lëdzy mòże nalezc dëcht tëli. Sygnie przebôczëc: môłégò jesz Dawida Klebã z Klanina, Wòjcecha Zielkã z Warblëni czë përzinkã starszą Grétã Dietrich z Klanina. Z NORDË Wòjcech Zielke z Warblëni, jeden z prôwdzëwëch nordowëch torf-kaszëbów. Òdj. R. Tarnowsczi Gôdają, spiéwają, ale nie piszą Młodi gôdający bëlną domôcą kaszëbizną, to wiôlgô wôrtnota zgôdzô sã Józef Roszman, znóny dzejôrz z Nordë, plesta ë aktór téatru ze Strzélna. Mô to równak téż swój drëdżi kùnc. Młodi Belôcë są òsłëchóny, ale ju nié tak òczëtóny. Dlôte gôdają dobrze w jãzëkù domôcym, a nié lëteracczim. Z jedny starnë dzãka temù mòwa bëlackô żëje jak mało gdze môlowé zortë kaszëbiznë, ale z drëdżi pòkazëje to, że mało abò wcale nie są czëtóné ksążczi. I to sã pòcwierdzô, czej spëtac w szkòłach, chto czëtô cos pò kaszëbskù. Drãgò nalezc rãkã wëcygnioną do górë. Gwës stądka małé je dzejanié na niwiznie pisarsczi. Gôdô Tomôsz Fópka: Chcemë wzerac na nômłodszich piszącëch z Nordë, pòétów Rómk Drzéżdżón (ju nié Norda Wejrowò) ë Lucyna Sorn. Ni ma Ni ma Jak pòdsztrichiwô Fópka, prawie tegò braknie, żebë ti młodi z Nordë sã pòkazywelë przë wszelejaczich leżnoscach. Na przëmiar w nordowëch gminach felëje jesz tôflów z pòzwama wsów ë gardów pò kaszëbskù. Pitóm, co robią kaszëbsczi dzejarze? Młodi czë starszi. Czë òsta wëstosowóné do wójta gminë chòc pismò w ti sprawie? zastanôwiô sã wasta Tomôsz, ale zarô chwôli za co jinégò. Na Nordze baro dobrze rozwijô sã młodô mùzyka. W tim Norda kwitnie ë na tradicjową nótã ë na barżi dzysdniową. W Pôłczënie je North Studio, gdze pòwstôwô wikszosc kaszëbsczich ùdbów mùzycznëch. Młodi artiscë z Nordë są widzec. Za to felëje jich na kònkùrsach mùzycznëch, taczich jak Kaszëbsczé Spiéwë w Lëzënie czë na kònkùrsu kòlãd kaszëbsczich w Szemôłdze. A jô bë jesz przëbôcził do tegò młodëch artistów, taczich jak Wérónika Kòrthals, mòcnô reprezentacjô w kònkùrsu Kaszëbsczi Idol (m.jin Kazmiérz Pòppel nôdgroda słëchińców) czë karno Bliza, chtërno jakno pierszé graje kaszëbsczé disco. Chto rządzy na Nordze? Tak samò regionalësta z sami Nordë Józef Roszman, jak ë dzejôrz, chtëren ni mô tu swòjich kòrzeniów, Tomôsz Fópka przëznôwają, że bëlnô znajomòsc domôcy kaszëbiznë, chòc baro wôżnô, nie je jesz wszëtczim. Wôżné je téż dzejanié. Dobrze pòdrechòwùje to nen drëdżi. Na Nordze w kaszëbiznie dërch rządzą młodi plus, to je starszi. Pòkòlenié Anë Pòmieczińsczi, Zygmùnta Òrzła, Jerzégò Łiska czë Józefa Roszmana. Ë drãgò sã z tim nie zgòdzëc. Chòc pò prôwdze mùszi ceszëc to, że młodi nie wstidzą sã gadac w rodny mòwie i widzą wôrtnotã trzimaniô przë se tegò jich apartnégò zortu ti mòwë. Chcemë téż pamiãtac, że kôrbimë tuwò w wikszoscë ò lëdzach baro młodëch. Dlôte mëszlã, że przënômni tëch ze szkòłów spòdlecznëch ë téż gimnazjowëch mùsz je baro pòchwalëc ë mùsz je jima pòmagac w tim, żebë na ùczbie mòwë sã nie skùńczëło. Mają doch òni nôlepszé spòdlé do wikszégò dzejaniô, a mòże są to lëdze, chtërny mdą czedës rozsądzëwac ò przińdnoce naji spòlëznë. Na kùńc chcã przëbôczëc słowa Arkadégò Fiedlera, chtërne zapisôł w ksążce Dywizjon 303, ë przëpasowac je përzinkã do Belôków: (...) nie jesmë ani gòrszi, ani lepszi òd jinëch. POMERANIA STRËMIANNIK

11 KARTUZY PERŁA KASZUB Latem zwiedza Kaszuby na rowerze, wyruszając ze swego domu na wsi. Fot. z archiwum ES REPORTER ZAWÓD I PASJA (część 2) ANDRZEJ BUSLER W enklawie wolności Już na początku historycznego strajku w sierpniu 1980 roku Edmund Szczesiak znalazł się w Stoczni Gdańskiej i pozostał w niej do końca. Reporterów Czasu, którzy z własnej inicjatywy znaleźli się w tym epicentrum wydarzeń, było kilku. Dzięki temu stworzyli i opublikowali pierwszą w prasie ogólnopolskiej relację pt. Dni obaw i nadziei. Ukazała się jeszcze podczas trwania strajku. Szczesiak był jej współautorem. Czas w okresie posierpniowym bardzo zaangażował się po stronie przemian. Po wprowadzeniu stanu wojennego w grudniu 1981 roku tygodnik, jak większość czasopism, zawieszono, a następnie jako jeden z nielicznych periodyków zlikwidowano. Piętnastu dziennikarzy Czasu, wśród nich Szczesiaka, pozbawiono prawa wykonywania zawodu dziennikarskiego. W czasie stanu wojennego zawieszone było także wydawanie Pomeranii. Jej odwieszenie nastąpiło w połowie 1982 roku, ale kolejny numer ukazał się dopiero w lutym 1983 roku, gdyż ze względu na bezpieczeństwo państwa wstrzymano numer przygotowany do druku i cofnięto zgodę na wydawanie miesięcznika. Po powtórnym odwieszeniu Pomeranii jej redaktor naczelny Wojciech Kiedrowski zatrudnił dwóch szykanowanych dziennikarzy: Zbigniewa Gacha i Szczesiaka. Uczynił to wbrew przestrogom władz wojewódzkich. Skończyło się jednak na pogróżkach. A Pomerania stała się swoistą enklawą wolności, chociaż jej działanie było utrudniane przez różnego typu szykany: zmniejszenie nakładu (pozwolenie z 1981 roku opiewało na 10 tysięcy egzemplarzy, a po powtórnym odwieszeniu pisma zmniejszono 10 POMERANIA MARZEC 2013

12 70. URODZINY EDMUNDA SZCZESIAKA nakład do 4 tysięcy), pozbawianie dotacji, ingerencje ze strony cenzury. Warto przypomnieć, że w Trójmieście tylko Gwiazda Morza i Pomerania zaznaczały ingerencje cenzury, chociaż tego prawa, wywalczonego w Sierpniu 80, władze wojenne nie zniosły. W 1984 roku Edmund Szczesiak opublikował w Pomeranii relację z pogrzebu Lecha Bądkowskiego, z której cenzorzy usunęli wszystkie informacje dotyczące uczestnictwa Lecha Wałęsy w tej uroczystości oraz związków zmarłego z Solidarnością. Niektóre teksty były w całości blokowane, np. wywiad Szczesiaka z późniejszym marszałkiem Senatu RP Andrzejem Stelmachowskim, wówczas przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Fundacji na rzecz Rolnictwa powołanej przez Episkopat Polski. W 1987 roku Szczesiak był autorem obszernej relacji Podniesienie z pobytu Jana Pawła II w Gdyni i Gdańsku. Własną, obszerną relację z tej pielgrzymki z pism niekościelnych zamieściła wówczas w Gdańsku jedynie Pomerania, miejscowe dzienniki publikowały wyłącznie komunikaty rządowej agencji prasowej. Reporterskie wędrówki śladami Remusa Dość późno zaczął uprawiać reportaż, którego akcja działaby się na Kaszubach. W referacie wygłoszonym w latach 70. podczas Spotkań Publicystycznych mówił, że Kaszuby nie za bardzo nadają się do tego gatunku, bo są... za dobre. Za mało tu konfliktów, starć. A kierował się myślą ks. Jana Twardowskiego, że zło jest krzykliwe, a dobro nudne. Ale jeszcze w latach 70. zdał sobie sprawę, że Kaszuby jednak stanowią kopalnię ciekawych tematów i niekoniecznie musi to być zawsze ukazanie problemu poprzez konflikt, a i ten idealizowany region też nie jest taki, jak za czasów jego młodości. Reportażem osadzonym w realiach Kaszub zajął się w dużej mierze pod wpływem Wojciecha Kiedrowskiego oraz w wyniku udziału właśnie w Spotkaniach Publicystycznych. Mimo że wychował się w Kartuzach, jednak przez lata nie miał świadomości, że kaszubszczyzna jest ważna. W uświadomieniu tego pomógł mu Wojciech Kiedrowski, służąc swą bogatą biblioteką oraz kontaktami na Kaszubach. Wojciech sam nie pisał zbyt dużo, ale W redakcji Pomeranii na Długim Targu w Gdańsku, lata 80. Od lewej Krystyna Puzdrowska, Edmund Szczesiak i Wojciech Kiedrowski. Fot. z archiwum ES wspierał tych, w których upatrywał jakiś talent i którzy, jak czuł, mogą się tej ziemi przysłużyć. W latach osiemdziesiątych powstał cykl Śladami Remusa, który przysporzył Szczesiakowi ogromnej popularności wśród miłośników Pomeranii. W ankiecie przeprowadzonej wówczas wśród jej czytelników Edmunda Szczesiaka wskazano jako najchętniej czytanego autora. Wspomniany cykl nawiązywał do epopei kaszubskiej Żëcé i przigòdë Remùsa. Reportażysta podążał śladami jej tytułowego bohatera, tropiąc jego historię i ukazując, jak zmieniły się południowe Kaszuby przez ostatnie 100 lat. Zbiór tych reportaży został wydany przez Oficynę Czec Kiedrowskiego w postaci książki Mała Odyseja. Śladami Remusa. Sporą popularnością cieszyły się też jego wywiady z regionalistami kaszubskimi publikowane w Pomeranii. Szczególnie dobrze pamięta pierwszy z nich, z Feliksem Marszałkowskim, zrzeszyńcem, dawnym sekretarzem Aleksandra Majkowskiego. W pamięci utkwił mu także inny: Najważniejszym, najbardziej fundamentalnym, ukazującym regionalizm otwarty, niezaściankowy, a równocześnie podkreślający ogromną rolę związków z małą ojczyzną był wywiad Mnie nie brzydzi odmienność z docentem Henrykiem Hinzem, Kaszubą pochodzącym z Gochów, prorektorem Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie. Uważam, że mimo upływu lat wiele myśli wypowiedzianych wtedy przez Henryka historyka idei jest wciąż aktualnych. Kierowanie Pomeranią po raz pierwszy W listopadzie 1987 roku Wojciech Kiedrowski udał się na dłuższy urlop, Szczesiaka mianując swoim zastępcą. Ten przyjął funkcję z dużymi oporami, zawsze bowiem się bronił przed stanowiskami, chciał być wolnym reporterem, który w terenie szuka tematów. Ale Wojciechowi nie mógł odmówić. I tak przez półtora roku pełnił de facto obowiązki redaktora naczelnego. Jak sobie radził w tej nowej roli? Dobrym duchem redakcji była jej sekretarz Krystyna Puzdrowska, osoba o ogromnym doświadczeniu redaktorskim. Kierowanie Pomeranią poszło mi sprawnie, z pewnością przyczyniło się do tego doświadczenie w prowadzeniu spływów Śladami Remusa, których pomysłodawcą był Janusz Kowalski, a głównym organizatorem Pomerania. Zyskałem doświadczenie, którego wcześniej, jako reporter, nie miałem. Będąc w redakcji Pomeranii, przygotował dla Wydawnictwa Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego dwa zbiory reportaży opublikowanych na przestrzeni kilkudziesięciu lat w prasie gdańskiej i ogólnopolskiej: Suitę kaszubską i Opowieść o trwaniu Kaszub. Te antologie udowadniały, że Kaszuby są jednak atrakcyjnym tematem dla reporterów. W 1987 roku Wydawnictwo Iskry opublikowało jego kolejną książkę, zbiór reportaży społecznych Znachor w bloku, za którą otrzymał ogólnopolską nagrodę im. Józefa Chałasińskiego oraz jakże przez niego cenioną nagrodę im. Lecha Bądkowskiego za zamieszczone tam reportaże o Kaszubach. POMERANIA STRËMIANNIK

13 70. URODZINY EDMUNDA SZCZESIAKA Drugie wejście do tej samej rzeki W 1989 roku współtworzył, głównie z kolegami z dawnego Czasu, najpierw Tygodnik Wyborczy (ukazały się dwa numery przed wyborami 4 czerwca, zwycięskimi dla Solidarności), a potem Tygodnik Gdański, w którym został kierownikiem działu społecznego. I tak z końcem listopada 1989 roku przyszedł czas rozstania z Pomeranią. W marcu 1991 roku został redaktorem naczelnym Wieczoru Wybrzeża, którym kierował aż do końca roku Współwłaścicielem tej gazety, w wyniku przetargu, stało się obok gdańskiej Solidarności i francuskiego wydawnictwa Socpresse Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. W Wieczorze Wybrzeża stworzył kaszubski dodatek Burczybas, a pismu nadał w dużej mierze charakter reportażowy. W latach ukazały się kolejne książki Edmunda Szczesiaka: Barwy Kaszub (1990), Kolce syberyjskiej róży (1990, wspólnie ze Stanisławem Janke), Wyspa jak marzenie (1996), wspomniana wcześniej Mała odyseja. Śladami Remusa (1996), Oni uzdrawiają (1998), Porwana (1999) i Jasnowidz z Człuchowa (2000). W 2000 roku, wkrótce po zakończeniu pracy w Wieczorze, otrzymał propozycję ponownego poprowadzenia Pomeranii od ówczesnego prezesa ZKP Brunona Synaka, który gdy Szczesiak próbował się wykręcić, bo miał inne plany wspomniał lata osiemdziesiąte: Ma pan dług wobec Pomeranii. Miał! Gdyby nie Pomerania, byłby w sytuacji swego serdecznego kolegi Tadeusza Woźniaka, który w piwnicy u wujka produkował stojaki na kasety magnetofonowe. Szczesiak dług spłacił z nawiązką, nie traktując kolejnej przygody dziennikarskiej jako dopustu bożego. W 2001 roku pismo miało spore trudności finansowe. Obcięto o połowę dotacje. Trzeba było wymówić zatrudnionym od lat osobom umowy o pracę i zaproponować przejście na umowy o dzieło. Sam wówczas zrzekł się wynagrodzenia i był społecznym redaktorem naczelnym tego pisma. Pomeranią kierował do końca września 2001 roku. Zatrudnił się następnie w Dzienniku Bałtyckim, co umożliwiło mu przejście w roku 2002 na wcześniejszą emeryturę. W Dzienniku opublikował w tym czasie wiele reportaży na kaszubskie tematy. Niektóre z nich znalazły się w książce Powtórka z miłości, wydanej w 2004 roku przez Oficynę Czec. Do trzech razy Kolejny raz objął stery Pomeranii w 2009 roku. W sytuacji niekomfortowej, bo w wyniku narastającego konfliktu redakcji z władzami ZKP. Jako przewodniczący Kolegium Redakcyjnego i dłużnik pisma czuł się za nie szczególnie odpowiedzialny. Na początku 2012 roku przekazał pismo w ręce Dariusza Majkowskiego. Dwa miesiące później, podczas uroczystości wręczenia Skier Ormuzdowych w Ratuszu Staromiejskim w Gdańsku, Edmund Szczesiak został uroczyście pożegnany przez władze Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i redakcję Pomeranii. Nie zerwał jednak kontaktu z miesięcznikiem, jest przewodniczącym jego Kolegium Redakcyjnego, nadal pisuje w Pomeranii i dzieli się z jej zespołem swoim bogatym doświadczeniem. Wspominając o jego pracy podczas ostatniej dekady, nie sposób ograniczyć się do miesięcznika Pomerania. Wydał trzy książki związane z działalnością opozycyjną i ruchem solidarnościowym: Okno na wolność (2005), Borusewicz. Jak Na nartach w Wieżycy (styczeń 2013). Fot. Dorota Filipowicz runął mur (2005) i My podziemni (2006). Swoimi umiejętnościami dziennikarskimi i swoją pasją reporterską Szczesiak dzieli się także ze studentami. Przez osiem lat był związany z Gdańską Wyższą Szkołą Humanistyczną, od 2006 roku do dziś jest wykładowcą na Uniwersytecie Gdańskim. 8 grudnia 2012 roku w gronie rodziny i najbliższych przyjaciół świętował swoje siedemdziesiąte urodziny. Trzy tygodnie później wraz z koleżankami i kolegami ze Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, obchodzącymi w 2012 roku 60. i 70. urodziny, miał swój benefis w Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego w Gdańsku. Jakie ma plany? Dokończyć drugą część cyklu Śladami Remusa. Będzie ona nosić tytuł Drogą do nieba. A potem napisać trzecią część Aromaty północy. Tak jak Remus Majkowskiego składa się z trzech części, tak jego cykl Śladami Remusa ma również przybrać formę trylogii. Ostatnio, po 50 latach, wrócił na narciarskie szlaki pod czujnym okiem swych wnuków. Coraz więcej czasu spędza w rodzinnych stronach, w powiecie kartuskim w malowniczej miejscowości nad Jeziorem Ostrzyckim, gdzie ma swój drugi dom. Mieszkanie w Gdańsku odwiedza coraz rzadziej. 12 POMERANIA MARZEC 2013

14 ETNOFILOLOGIÔ KASZËBSKÔ NA ÙG Na to jesmë żdelë! Pòd kùńc ùszłégò rokù przëszła do wiédzë Kaszëbów baro dobrô wiadomòsc: Senat Gduńsczégò Ùniwersytetu przëjął 20 gòdnika 2012 rokù Uchwałã Nr 122/12, na mòcë chtërny pòwòłôł do żëcô nowi czerënk sztudérowaniô Etnofilologiã kaszëbską. DANUTA PIOCH Nié blós dlô Kaszëbów Pierszim rokã dzejaniô czerënkù mô bëc akademicczi rok 2013/2014, pòd zastrzegą, że bãdą lëdze zainteresowóny sztudérowanim na nim. Bãdze to tej egzamin dlô kaszëbsczégò strzodowiszcza z nastawieniô do kaszëbsczi deji. Z rozmësłã ùżëté tu są słowa kaszëbsczé strzodowiszcze i kaszëbskô dejô : pò pierszé nié blós Kaszëbów bãdze òbchôda ta sprawa; pò drëdżé nié leno Kaszëbi bãdą mòglë na nym czerënkù sztudérowac, ale dlô Kaszëbów jistné bãdą swiądë wëpłiwającé z zainteresowaniô jich sprawama. Na taczi ôrt sztôłceniô (nôbarżi szkólnëch) Kaszëbi długò żdelë i prawie ju tracëlë wiarã w to, że czedës ùdô sã gò stwòrzëc. Zastąpiwałë gò pòstrzédné fòrmë sztôłceniô: òd 2001 rokù pòdiplomòwé studia (nôpierwi na Gduńsczim Ùniwersytece, pózni na Akademii Pòmòrsczi w Słëpskù), a òd 2010 rokù specjalizacjô kaszëbisticznô w ramach pòlsczi filologii Gduńsczégò Ùniwersytetu (równak bëła to blós zastãpòwnô fòrma, wspiérającô corôz wikszé zapòtrzebòwanié na szkólnëch kaszëbsczégò jãzëka, chtërno w òstatnëch latach mòcno rosło w 1991 rokù bëło 60 szkòłowników ùczącëch sã rodny mòwë, a w 2012 ju 16 tesący). W rokù akademicczim 2012/2013 na pòlonistikã z kaszëbisticzną specjalizacją próbòwało sã dostac cziledzesąt lëdzy, plac béł blós dlô 30 z nich, 44 òsobë mùszałë wëbrac jinszé bédënczi. Përznã żôl, że nie szło zagwësnic placu wszëtczim zainteresowónym, a pierszi rôz tëli młodzëznë chcało swòjã przindnotã sparłãczëc z regionã to ceszi i dôwô nôdzejã na to, że przë nabòrze na etnofilologiã téż bãdze dostatecznô wielëna chãtnëch. Etnofilologiô pierszô w Pòlsce Nad tim, że miészëznowé jãzëczi, w tim regionalny kaszëbsczi, brëkùją wspiarcô w dzele sztôłceniô szkólnëch, gazétników, animatorów kùlturë i samòrządowëch ùrzãdników radzëło 26 séwnika 2012 rokù pòwòłóné przez Wspólną Kòmisjã Rządu i Miészëznów Nôrodnëch i Etnicznëch karno, w chtërnégò składze bëlë przedstôwcë MAC Rys. Maciej Stanke (Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji), MEN (Ministerstwo Edukacji Narodowej), miészëznowëch stowarów i swiata nôùczi (juwerné dzejania bëłë w tim temace téż dwa lata rëchli). Do wëższich szkòłów trafił w 2012 rokù lëst pòdpisóny przez sekretérã stanu MAC Włodzmierza Karpińsczégò i pòdsekretérã stanu w Minysterstwie Nôùczi i Wëższégò Szkòlnictwa Witolda Jurka, w chtërnym zachãcywelë do twòrzeniô etnofilologiów. W tim czasu w Gduńskù dalek ju bëłë pòsëniãté sprawë w zôkrãżim ùtwòrzeniô kaszëbsczi etnofilologii. Taczégò czerënkù jesz w Pòlsce nie bëło, tej przëszëkòwóny przez Gduńsczi POMERANIA STRËMIANNIK

15 ETNOFILOLOGIÔ KASZËBSKÔ NA ÙG Ùniwersytet bédënk je pierszim taczim. Do juwernégò dzejaniô szëkùje sã Słëpsk. Prôwdã rzekłszë, Ùniwersytet Pedagògiczny w Krakòwie prowadzy ju òd dzesãc lat filologiã łemkòwską, chãtnëch nie je za wiele (kòle òsem na rokù), a przesztôłcenié ji ze studiów jãzëkòwëch w etnofilologiã pewno sztót zbawi, równak dałobë na gwës wikszé zainteresowanié ze stronë chãtnëch. Łemkòwie zwëskùją w sprawie prowadzeniô tegò sztôłceniô z dëtków MAC, bò ùczbòwniô bë nie bëła w sztãdze sama ùdwignąc wësoczich kòsztów. Te kòszta téż nie bãdą nisczé na etnofilologii nabór nié za wiôldżi, wësoczé wëmòdżi kadrowé, felënk nôùkòwi òbùdowë tresców, materiałów, skriptów to wszëtkò bãdze wëtwôrzało dosc wësoczé nakładë dëtków. Równak nôwôżniészi krok òstôł zrobiony Gduńsk mô pierszą w Pòlsce etnofilologiã, a na dodôwk, co je wiôlgą bùchą dlô Kaszëbów, kaszëbską etnofilologiã. 600 gòdzyn kaszëbsczégò Dlô 30 chãtnëch na sztudérowanié nowégò czerënkù ùczbòwniô przëszëkòwa dwie warkòwé specjalnoscë: dlô szkólnëch i dlô animatorów kùlturë. Dzél zajãców bãdze pòspólny dlô wszëtczich (w tim baro wôżny dzejnik wëszi 600 gòdzyn nôùczi kaszëbsczégò jãzëka, przë donëchczasowim wëmiarze 135 gòdzyn w 3-latnym systemie specjalizacji na pòlsczi filologii), a dzél kòżdé z dwùch karnów bãdze realizowało w swòjim zôkrãżim. Nié do przecenieniô je sprawa ùpòrządkòwónégò kùrsu wiédzë jãzëkòznawczi, lëteraturoznawczi czë kùlturoznawczi; czedë donëchczôs felowało na kòżdi z bédowónëch fòrmów czasu na taczé sztôłcenié i prawie wiedno wicy parë szło w sprawë jãzëkòwé (bò karna tegò wëmôgałë), a mni w òglowòkaszëbsczé sztôłcenié, co prowadzëło do niéfùlnégò edukòwaniô i wëmôgało wiele włôsny prôcë nad kómpletowanim warsztatu robòtë, chtëren barżi béł wińdzëną pasjów niżle gruńtownégò wësztôłceniô. Razã z pòwòłanim Etnofilologii kaszëbsczi kùńczą sã pitania młodzëznë ò cél zdôwaniô maturë z kaszëbsczégò jãzëka. Nie mdze ju terô wcale mést pitania ò cél ùczeniô kaszëbsczégò w szkòłach. Donëchczôs taczé pitania sã pòjôwiałë młodi chcelë wiedzec, co òkróm swiądë, że wspiérają òjczësti jãzëk i przenôszają gò w przińdné pòkòlenia, mają dlô se z ùczbë kaszëbsczégò. Je terôzka na to cwardô òdpòwiédz: czerënk studiów, chtëren dô mòżlëwòtã zajãcô, wark pòcwierdzony diplomã ùczbòwni, papiór ùprôwniający do szukaniô robòtë w kònkretnym fachù. Wiémë téż ju terôzka, że wôrt bãdze zdawac maturã z kaszëbsczégò, bò wëżi niżle 70% pùnktacji dô dodatkòwé 10 pùnktów przë nabòrze na etnofilologiã, a téż na gwës chãtni bãdą młodi lëdze przëstãpòwelë do Kaszëbsczégò Diktanda, czedë stawką bãdze pòstãpnëch 10 pùnktów donëchczôs te dzejania bëłë pòdjimóné przez pasjonatów, terô je nôdzeja, że dołączą jesz do nich ti, co swòje warkòwé żëcé chcą sparłãczëc z kaszëbizną. Nôdzeja sã zjiscywô Milowé kroczi na stegnie ùmôlnianiô kaszëbiznë westrzód spraw wôżnëch dzeją sã w òstatnëch latach dosc czãsto, westrzód nich jak perla łiskô dejô sparłãczonô z etnofilologią. Tak zjiscywô sã ùdba Cenôwë, chtëren w dzewiãtnôstim stolecym gôdôł Je ju wiôldżi czas, abë żaden Kaszëba sã nie wstidzył pò kaszëbskù gadac. Majkòwsczi téż dorzucył do te wątkù swòje, czej pisôł w Żëcym i przigòdach Remùsa pamiãtné słowa Wëbawi zaklãti zómk! Dôj wòlą zaklãti królewiónce! Jak dobądzesz, pòwiedzą lëdze, że stôł sã cud (...). Czemùż bë nasza zaklãtô mòwa kaszëbskô ni mia wstac jak królewiónka i sadnąc na złotim tronie? Czemùż bë nasz lud kaszëbsczi ni miôł sã pòdniesc ze zemi, jak zapadłi zómk?. To miała bëc procëmwôga do złowróżbnëch słów Smãtkã wërzekłëch na Rewkòle ò kaszëbsczim ludze: smierc jich i zgùba, to dobëcé mòje. W miono pózniészégò pòkòleniô ùtwórców J. Trepczik wòłôł téż z nôdzeją Ò mòwò starków, më ce w strój òbleczemë bùszny, że mdzesz sklënia jak gwiôzdów trój, jak słuńca wid pëszny ( ) Më cë dómë w pałac przińc i w pierszé sadnąc rédżi. I zjiscywô sã ta nôdzeja na òczach dzysdniowëch Kaszëbów, kaszëbizna wchôdô do pałaców (kòscoła, ùrzãdów, szkòłów), wkrôczô w szerok pòjãtą kùlturã, mô corôz wicy wątków w mediach, je przédnym tematã niejedny wëdôwiznë i... brëkùje corôz wicy rąk do robòtë. Może tej dlô ni z nôdzeją pòwtórzëc słowa A. Nôgla Nie spiéwôj pùsti nocë, z dôleka mërgô wid, kaszëbskô mòwa snôżô jesz lepszich dożdô dni. Żebë tak bëło, nót je wiele swiądnëch lëdzy i pòdjimiznów, chtërne w tim dopòmògą. Etnofilologiô kaszëbskô mòże bëc w ti sprawie wôżnym przëczinkã. Czë bãdze, to zanôlégô òd wibòrów swiądnëch lëdzy. 14 POMERANIA MARZEC 2013

16 DZÉŃ JEDNOTË KASZËBÓW 2013 Nié leno rekòrd 19 strëmiannika mdzemë swiãtowac Dzéń Jednotë Kaszëbów. Nôwiãcy lëdzy przëjedze mést do Kòscérznë, gdze m.jin. czekô nas pòstãpnô próba bicô rekòrdu w równoczasnym granim na akòrdionie (ju 17 strëmiannika). Ò tim swiãce gôdómë z przédniczką partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w tim miesce Béjatą Jankòwską. Co Kòscérzna przërëchtowa dlô ùczãstników latoségò DJK? Zaczinómë ju 16 strëmiannika òd kòncertu Môrcëna Wërostka, méstra akòrdionu, dobiwcë drëdżi edicji programù Mam talent. Dzéń pózni rôczimë m.jin. na ùroczëstą mszą w kòscele pw. Sw. Trójcë, przemarsz szaséjama Kòscérznë do halë Sokolnia, gdze ùroczësto òtemkniemë to swiãto. Òkróm tegò czekô nas òdkrëcé tôflë w môlu ùrodzeniô Ksãdza Primasa Henrika Mùszińsczégò, głosné czëtanié dzélów Pana Tadéùsza pò kaszëbskù, w Mùzeùm Kòscersczi Zemi òtemkniãcé wëstôwkù pòswiãconégò młodokaszëbóm, turniér grë w baszkã, në i bicé rekòrdu przez akòrdionistów. Całowny plan ùroczëznë nalézeta na: W Kòscérznie dzejô jedurné na Pòmòrzim Mùzeùm Akòrdionu, tej gwës pòbicé rekòrdu bãdze dlô waju nadzwëkòwò wôżné. To prôwda. Baro chcemë gò pòbic i robimë wszëtkò, żebë przëjachało do nas wicy jak 300 akòrdionistów. Wierzimë, że m.jin. kòncert Môrcëna Wërostka, jaczi zacznie to swiãto, bãdze dobrą zôchãcbą. A òb czas rekòrdowégò graniô dirigeńtã mdze Paweł Nowak, na chtërnégò zbiorach jinstrumeńtów òpiérô sã Mùzeùm Akòrdionu. Co bãdą grelë akòrdioniscë? Dwie spiéwë: Hej, mòrze, mòrze i frantówkã Wiém, jô wiém. Nótë i akòrdë są na wëżi pòdóny starnie. DJK to dobrô leżnosc do promòcji naji kùlturë. Jak to bãdze wëzdrzało w Kòscérznie? Taczi promòcji gwës nie zafelô. Pòjawi sã w najim miesce całô rzma lëdowëch ùtwórców, jaczi zaprezeńtëją m.jin. wësziwk, rzezbã, zachë z rogù, malënczi na rutach itd. Do te nają kùchniã pòkôżą białczi z Kòłów Wiejsczich Gòspòdëniów. Naji fòlklor pòznómë dzãka wëstãpóm tak dzecy, jak i dozdrzeniałëch artistów, a nowé aranżacje zabédëje karno Strzecha. Chcemë równak przédno pòkazac kaszëbską lëteraturã. Żebë zachãcëc do czëtaniégò ksążków, jesmë zaplanowelë głosné czëtanié dzélów 12 knégów Pana Tadéùsza pò kaszëbskù. Kaszëbi z Kòscérznë wëzwëskają DJK, żebë pòkazac swòje dzejania i dobëca ze slédnëch lat? Przëszëkùjemë stojiszcze, na jaczim kòżdi bãdze mógł òbezdrzec brzôd naji robòtë, a chãtny dostóną jinfòrmacje ò naszich dzejaniach i zadaniach. Do te w całim miesce nalézą sã kaszëbsczé stanice, a rozegracjô mòże na długò òstac w pamiãcë mieszkańców. Wierzisz, że to przëcygnie do KPZ nowëch nôleżników? Żlë jidze ò przëjimanié nôleżników, to jem dbë, że ni mòże to bëc chtos z przëpôdkù. Czej pòjawią sã chãtny, to dobrze, ale zgódno z najim sztatutã bãdą mùszelë spełnic pasowné warënczi. Móm równak nôdzejã, że taczich lëdzy, co chcą cos zrobic dlô regionu, pò Dniu Jednotë Kaszëbów mdze w Kòscérznie wiãcy niż terô. A jak sã dzysô trzimie kaszëbizna w wajim miesce? Pòdług mie dobrze. Rok w rok przëjimómë nowëch nôleżników do partu i widzymë wiãkszé zajinteresowanié kaszëbsczima sprawama westrzód mieszkańców. Pòmôgô nama w robòce ùczba kaszëbsczégò we wszëtczich szkòłach, a téż taczé wëdarzenia, jak Tôrdżi Kaszëbsczi i Pòmòrsczi Ksążczi Costerina, lëteracczé zéńdzenia w Miejsczi Biblotece, Kaszëbsczé Bajania. Në i wnetka stóną kòl kòscersczich dróg dëbeltné tôfle. A nôlepi sprawdzëc stojiznã kaszëbiznë w najim miesce, przëjéżdżającë do nas na rozmajité wëdarzenia, a òsoblëwie na DJK. Gôdôł D.M. POMERANIA STRËMIANNIK

17 NIEZWYKLI POMORZANIE Przywracamy pamięć Dr Józef Gierszewski ( ) Wszechstronnie wykształcony na znakomitych europejskich uczelniach (Berlin, Monachium, Wrocław, Würtzburg, Greifswald, Rzym). Lekarz medycyny o wielu specjalnościach, stomatolog, prawnik z pozytywistycznym nastawieniem do wszelakiej pracy zawodowej i społecznej, czuły na ludzką niedolę i biedę. Działacz patriotyczno-niepodległościowy w czasach zaboru, pracujący i pełniący służbę także w wolnej Polsce. Józef Gierszewski człowiek renesansu, niepospolita postać warta naszej pamięci. MARIA OLLICK Gdy poznajemy życiorys dra Józefa Gierszewskiego, rodzi się poczucie satysfakcji, że Tuchola wydała tak wybitną postać. Mimo licznych zasług, jest jednak osobą zapomnianą, m.in. dlatego, że w powojennym okresie niechętnie wracano do czasów II Rzeczypospolitej i ludzi, którzy tworzyli ówczesną rzeczywistość. Więcej szczęścia mieli dr Kazimierz Karasiewicz (patron ulicy i szkoły), Leon Janta-Połczyński (patron szkoły), ks. Konstantyn Krefft (patron ulicy), Stanisław Saganowski (patron ulicy, a właściwie zaułka) i ks. Józef Wrycza (patron szkoły i ulicy, ma też swój pomnik). Pierwsze przypomnienie sylwetki dra Gierszewskiego ukazało się w Tucholaninie w 1986 r., podczas przygotowań do obchodów 700-lecia Tucholi. Później przypomniano go w słowniku biograficznym Wybitni. Niepospolici. Zasłużeni, na łamach Tygodnika Tucholskiego oraz w monografii Tuchola. Od pradziejów do współczesności pod red. prof. Włodzimierza Jastrzębskiego. Z piętnem Polaka Józef Gierszewski urodził się w podtucholskiej wsi Koślinka (dzisiaj leżącej w obrębie miasta Tucholi) 19 listopada 1860 r. Jego rodzicami byli Józef i Gertruda z domu Roeding. Rodzinny dom ukształtował jego patriotyczne przekonania, dzięki którym później angażował się w działania polskich organizacji. Naukę rozpoczął w szkole powszechnej w Koślince. Pobierał również lekcje w prywatnej szkole, ufundowanej i prowadzonej przez Józefa Jantę-Połczyńskiego, której głównym celem, oprócz W 93. rocznicę powrotu Tucholi do Polski, 29 stycznia br. w sali multimedialnej Książnicy Tucholskiej odbyła się sesja lekcja historii regionalnej poświęcona drowi Józefowi Gierszewskiemu. Organizatorami wydarzenia byli: Zespół Szkół Ogólnokształcących im. B. Nowodworskiego w Tucholi, Miejska Biblioteka Publiczna oraz Borowiackie Towarzystwo Kultury. W sesji licznie uczestniczyła młodzież z tucholskich szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Przybyli również przedstawiciele władz samorządowych, członkowie stowarzyszeń społecznych i mieszkańcy zainteresowani historią miasta. Honorowymi gośćmi byli członkowie rodziny dra Gierszewskiego. Podczas sesji odczytany został list od mieszkającego w Zurychu wnuka doktora Gierszewskiego Jerzego. W imieniu rodziny za przywrócenie pamięci o stryju podziękował Józef Gierszewski, mieszkaniec Tucholi. Oprawę słowno-muzyczną pod okiem nauczycielek historii, Aliny Okonek i Aleksandry Wegne, przygotowały i zaprezentowały uczennice tucholskiego liceum Jagoda Mówińska, Adrianna Żak, Andżelika Gołembiewska, Patrycja Kociubowska i Dominika Marcinek. Nad całością czuwały Ewa Pilich (Miejska Biblioteka Publiczna w Tucholi) i Maria Ollick (Borowiackie Towarzystwo Kultury). przekazywania wiedzy ogólnej, była nauka języka polskiego i polskiej historii. Edukację kontynuował w progimnazjum w Pelplinie. Ta szkoła średnia była kuźnią polskości wyszło z niej wielu działaczy narodowo-społecznych, bojowników o polską kulturę i niepodległość Pomorza. Następnie pobierał naukę w wejherowskim gimnazjum, gdzie w roku 1884 zdał maturę. Wśród uczniów tej placówki przeważała młodzież polskiego pochodzenia. W 1871 r. powstała w niej tajna organizacja filomacka Wiec, która była odpowiedzią na nasilenie akcji germanizacyjnej i ograniczanie nauczania języka polskiego. Miała na celu obronę języka polskiego, zapoznawanie członków z literaturą, historią i geografią Polski. Młodzież na konspiracyjnych zebraniach, poprzez samokształcenie, zdobywała wiedzę, której nie dawała jej szkoła. Wstępując do organizacji Wiec, Józef Gierszewski przyjął pseudonim Czeczot. W latach był jej prezesem. Za działalność konspiracyjną w mniemaniu tamtejszej władzy oświatowej szkołę ukończył z piętnem Polaka. Teolog, lekarz, prawnik Po maturze Józef Gierszewski wstąpił do seminarium duchownego w Pelplinie. Studia kontynuował na wydziale teologicznym uniwersytetu we Wrocławiu, gdzie działał w polskich organizacjach. Należał do Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego we Wrocławiu, które zajmowało się głównie badaniem historii i literatury polskiej, odgrywając istotną rolę w podtrzymywaniu tradycji i świadomości narodowej. W księdze pamiątkowej Towarzystwa opublikowanej na okoliczność jubileuszu w 1910 r. znajdujemy nazwiska kilku tucholan: Teodora Dembińskiego, kasjera Towarzystwa, Bronisława Dembińskiego, sekretarza i prezesa, Kazimierza Karasiewicza oraz Józefa Gierszewskiego. Wszyscy wymienieni zasłużyli się później jako działacze narodowi w różnych sferach życia politycznego, naukowego, gospodarczego i społecznego. Gierszewski był także 16 POMERANIA MARZEC 2013

18 Dr Józef Gierszewski. Fot. ze zbiorów organizatorów poświęconej mu lekcji historii regionalnej członkiem Kółka Towarzyskiego Akademików Wrocławskich Narodowości Polskiej, które działało przy wrocławskiej uczelni w latach Po zdaniu egzaminu teologicznego studiował na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie, najstarszym uniwersytecie papieskim. Pomimo ukończenia studiów teologicznych Józef Gierszewski nie został księdzem. Rozpoczął bowiem studia medyczne na uniwersytecie w Würzburgu, które ukończył w roku Praktykę lekarską odbywał od 1895 r. w Berlinie, Gdańsku, Śliwicach oraz od roku 1897 w Tucholi, gdzie rozwinął aktywną działalność społeczno-zawodową. W 1909 r. uzyskał w Monachium dyplom lekarza dentysty. Równocześnie odbywał studia prawnicze. Natomiast w 1910 r. na uniwersytecie w Greifswaldzie uzyskał doktorat z medycyny. Było to ukoronowanie jego pracy badawczej. Wyniki badań naukowych zamieszczał w pismach lekarskich. Od 1906 do 1921 należał do Toruńskiego Towarzystwa Naukowego. Jest też autorem kilku poradników medycznych. W wolnej Polsce W 1920 r. dr Józef Gierszewski został mianowany wiceburmistrzem Tucholi. Po ustąpieniu burmistrza Klemensa Rzendkowskiego przez kilka miesięcy roku 1922 sprawował funkcję komisarycznego burmistrza miasta, a następnie do 1928 pełnił urząd wiceburmistrza. Był działaczem Polskiego Czerwonego Krzyża, współorganizatorem Kolejowego Przysposobienia Wojskowego, członkiem Towarzystwa Lekarskiego w Tucholi i w Chojnicach, także pierwszym lekarzem powiatowym i kolejowym. Zbierał dokumenty i eksponaty świadczące o historii miasta i regionu, które przekazane po jego śmierci przez syna Romana wzbogaciły zbiory pierwszego w Tucholi muzeum. Józef Gierszewski był inicjatorem budowy pomnika Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej, który stanął na Koślince w 1928 r. Pomnik powstał ze zbieranych przez niego publicznych składek. Został postawiony jako wotum wdzięczności za odzyskaną niepodległość i ku czci mieszkańców Koślinki poległych w I wojnie światowej oraz podczas wojny z bolszewikami W pierwszych dniach września 1939 r. Niemcy zburzyli ten pomnik. W roku 1993 został powołany Komitet Odbudowy Pomnika Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej. Inicjatorem odbudowy było Zrzeszenie Kaszubsko- -Pomorskie Oddział w Tucholi, którego prezesem w tym czasie był Franciszek Wegner. W kwietniu 1995 r. odbudowany Pomnik Królowej Korony Polskiej (twórcą repliki jest tucholski artysta Marian Thiede) stanął na tucholskim rynku. Autoportret w zapiskach Wiele faktów z życia dra Gierszewskiego można znaleźć w jego pamiętniku pisanym po polsku i po niemiecku. NIEZWYKLI POMORZANIE Opisuje w nim m.in. ówczesne życie gospodarcze i społeczne oraz swoje próby nawiązania kontaktów z krewnymi, których bieda zmusiła do emigracji na zachód Europy i do Ameryki. Ponadto dowiadujemy się z niego, że doktor utrzymywał bardzo żywe kontakty z pomorskimi rodzinami szlacheckimi i ziemiańskimi Sikorskimi, Sierakowskimi, Łukowiczami, Janta- -Połczyńskimi, Tempskimi, z przedsiębiorcami i działaczami gospodarczymi, z pracownikami administracji państwowej i prawnikami, np. ze Stefanem Łaszewskim, kolegą z progimnazjum w Pelplinie, który był obrońcą w procesach wytaczanych przez władze pruskie polskim działaczom narodowym, posłem mniejszości polskiej do Reichstagu i pierwszym wojewodą pomorskim po 1920 r. Pasją Gierszewskiego było myślistwo. Najczęściej udawał się na polowanie z ks. Romanem Rutkowskim, proboszczem bysławskim, znanym z patriotycznej postawy. Inną ciekawostką opisaną w pamiętniku są jego podróże na południe Europy, które odbywał kilkakrotnie w celach turystycznych i leczniczych. Dzięki tym zapiskom poznajemy osobowość doktora, jego stosunek do rodziny oraz jego interpretację obserwowanych zdarzeń. Józef Gierszewski zmarł 15 grudnia 1932 r. i pochowany został z pełnymi honorami na cmentarzu w Tucholi. Głos Tucholski pisał wówczas: (...) Odznaczony Pomnik MBKP wystawiony w Tucholi staraniem doktora Gierszewskiego, zniszczony we wrześniu 1939 r. przez okupanta. Fot. ze zbiorów autorki POMERANIA STRËMIANNIK

19 NIEZWYKLI POMORZANIE / Z NORDË w dowód zasług Swych na polu społeczno-narodowym Złotym Krzyżem Zasługi, śp. Dr Gierszewski rozstał się z tym światem na ziemi, która Go zrodziła i po śmierci przytuliła do siebie, kołysząc poszumem drzew bornych wspomnienia o wiernym swym synu. Grobowiec rodzinny stanowiący dzisiaj zabytek architektury sakralnej zdewastowany przez hieny cmentarne zostanie (miejmy nadzieję) wkrótce odrestaurowany. W maju br. planowane jest odsłonięcie tablicy pamiątkowej na froncie kamienicy, która była własnością dra Gierszewskiego, a w której mieści się dzisiaj Miejskie Centrum Lekarskie. Sala wykładowa Książnicy Tucholskiej wypełniona słuchaczami po brzegi. Fot. MBP Tuchola Ò przezwach Môłi Bùllmann kùli razy jem ju czuł to przezwëskò. Ë chòc jem w naszi familie dëcht werosłi, to na wsë, a ju òsoblëwie westrzód starszich Kaszëbów, wiedno mie tak zwelë. Gwësno przez to, że długò béł jem nômłodszim przedstôwcą ti dosc wiôldżi familie. Na zaczątkù drãgò mie to bëło zrozmiec, ale nie bëło co sã ò to sztridowac, bò wnetka kòżdi miôł jakąs swòjã przezwã. Dzysô ju to rozmiejã i mëszlã, że to je taczi nordowi zwëk. Dzys dnia to sã ju zmieniwô, ale jesz nié tak dôwno na wiele kaszëbsczich wsach mieszka colemało leno czile familiów. Zó to dosc licznëch. Mòżna jesz to ùzdrzec na Hélsczim Półòstrowie. Stôri szpòrt gôdô, że jak brifka w Jastarni zarëknie: Móm lëst do Kònkòla, to òtemknie sã co drëdżé òkno. Do tegò chcemë téż pamiãtac, że Kaszëbi òsoblëwie lubią sã w niechtërnëch mionach. Mòżna tu wskazac taczé, jak: Józef, Tóna, Jan, Staszk, Michôł czë Gùst dlô chłopów, a dlô białk midzë jinyma: Łucjô, Agnes czë Éwa. Tej mëszlã, że jak taczi brifka za drëdżim razã nôùczony na swòji felë krziknie Móm lëst dlô Józefa Kònkòla, to mòże nie òtemknie sã co drëdżé òkno, ale co trzecé abò czwiôrté (gwësno jinaczi bëłobë, czejbë zarëknął Kònkòl, móm dlô waji òdjimk z szasëjowégò fòtoradaru ). Stądka, jak sã zdôwô, wzął sã zwëk nadôwaniô wszelejaczich przezwów, zdrobnieniów ë dodôwków. Ne pierszé są, mëszlã, nôcekawszé. Jak ju wiéta, pisze do waji Môłi Bùllmann, a wspòmnióny brifka mòże sã zwac Pawłã Pòcztowim. Wszëtczé przikładë są tuwò prôwdzëwé ë z żëcégò wzãté. Je jich téż dosc wiele. W wiejsczim krómie mòże przedawac Renia Krómòwô, a kùpiac kòl ni np. Gùstk ze Szpëc Knérą (òsoblëwé cechë wëzdrzatkù téż czãsto są zaczątkã przezwë), ë to prawie je jeden z przëmiarów dodôwkù do miona abò nôzwëska. Przezwë nôczãscy bierzą sã òd tegò, gdze chtos mieszkô, czim sã zajimô abò kògò je sënã czë córką. I tak mómë Tómka Mlécznika (mieszkającégò za mléczarnią), Stôrégò Zdunka (chłopa stôwiającégò piécczi, z wielelatnym doswiôdczenim) ë jesz Zocha Fërsztowô (córka fërsztë, tj. lesnégò). Gwësno ju widzyta, że czãsto nie piszã fùl miona, np. Aùgùstin, ale krótëchné Gùst abò Gùstk. To téż na nordze je westrzód Kaszëbów, mòżna rzeknąc, pòwszechné. Józefk doch mòże bëc sënã Józefa abò jinaczi baro miłim chłopã. Józef mało wiesołi mòże bëc Józwą. Tak samò Dorota Dórą abò Dórką. Z taczima przezwëskama bëło mni drãgò duńc, ò kògò sã rozchòdzy. Bëło to prostszé dlô lëdzy, ale co z ùrzãdnikama, westrzód chtërnëch przódë lat bëło jesz wiele bòsëch antków... Zachòwa sã związónô z tim stôrô pòwiôstka (i zôs wanożëmë na hélską kòsã), jak jeden rëbôk z Chalëp, 85 lat stôri chłop dostôł zawezwanié do wòjska. Starëszk stawił sã w jednostce WKU i rzekł, że je fardich do służbë, ale mùsz je wzyc do wòjska jegò wnuka ë jesz jednégò krewnégò (òbadwaji ò tim samim mionie ë nôzwëskù), bò ti dwaji jesz nie bëlë, a czas bë ju béł. Òkôza sã, że òd razu chòdzëło ò jednégò z nich. W stôrëch gazétach zachòwałë sã wiadła ò tim, jakno (pòdobno) ùrzãdnicë radzëlë so z tim, nadôwając lëdzóm numrë w dokùmeńtach wpisóné bëło np. Stanisłôw Bùllmann I, Stanisłôw Bùllmann II abò Stanisłôw Bùllmann III. Przezwëska czãsto pòmôgałë nordowim sã rozpòznac, ale doch jistnieją òne téż dzysô. Ë że są téż dosc szpòrtowné, mëszlã, że Kaszëbóm sã widzą. Téż ni ma sã za nie co òbrażac, a jak sã jaczés kòmùs nie widzy, tej wiedno mòże wërëchtowac cos, òd czegò dostónie nowé. Mie mòje czësto pasëje. Napisôł Môłi Bùllmann. 18 POMERANIA MARZEC 2013

20 ROK KS. JANUSZA ST. PASIERBA Chluba Tczewa, Kaszub i Pomorza Miałem okazję do kilku bezpośrednich i pośrednich spotkań z ks. prof. Januszem Pasierbem. Powracając do nich, jestem świadomy, że przywołuję jedną z najwybitniejszych postaci w kulturze polskiej drugiej połowy XX wieku. JAN KULAS Tczewian duma ze znakomitego ziomka Pierwsza refleksja dotyczy tradycji mojego miasta, grodu Sambora. Już w latach 70. minionego wieku mówiło się, że Tczew jest miastem rodzinnym Janusza Pasierba. Świadomie lub incydentalnie kształtowała się opinia, że Tczew może dobrze kojarzyć się z księdzem profesorem Januszem Pasierbem. Naturalnie w czasach PRL takie skojarzenia i refleksje mogły mieć miejsce poza oficjalnym obiegiem informacji publicznej. Cenzorzy bowiem wciąż czuwali. Jak się wydaje, tczewianie z pewnym poczuciem dumy odwoływali się do ks. prof. J. Pasierba jako swojego znakomitego ziomka. Ks. Prymas Henryk Muszyński przemawia podczas uroczystej inauguracji Roku ks. Pasierba w Tczewie. Fot. J.B. Prelekcje o kulturze w tczewskich świątyniach Ks. prof. Janusz Pasierb stosunkowo często przyjeżdżał do Tczewa. Szczególnie pamiętam jego wizyty w tczewskich kościołach w latach 80. XX wieku. Był z nami w trudnym czasie stanu wojennego. W tym okresie bardzo popularne i cenione były Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej. W trzech naszych świątyniach, tj. w farze, w św. Józefie i w kościele pw. NMP Matki Kościoła, ks. prof. Janusz Pasierb występował jako prelegent. Miał już wtedy uznane nazwisko i duży dorobek. Wysoko ceniona była wówczas jego książka pt. Światło i sól, wydana w Paryżu w 1983 roku w renomowanej kolekcji Znaki czasu. Podczas prelekcji ks. prof. J. Pasierb jak zwykle mówił o tym, na czym znał się najlepiej, czyli o kulturze, o jej wielu wymiarach i różnorodności. O kulturze, która upodmiotawia człowieka i zbliża całe narody. Nade wszystko w jego interesujących wykładach przemawiała ponadczasowa i uniwersalna wartość kultury. Czuło się w niej ducha dziejów naszego narodu, europejski uniwersalizm oraz nauczanie Jana Pawła II. Pasierb mówił o wielkiej i bliskiej nam kulturze. Słuchałem go jako wybitnego polskiego intelektualisty. Dodam, że wtedy intelektualiści cieszyli się niezwykle wysokim szacunkiem i autorytetem. Honorowe Obywatelstwo Miasta Tczewa O ks. prof. Januszu Pasierbie zaczęliśmy mówić coraz głośniej po odrodzeniu samorządu terytorialnego w naszym mieście w 1990 roku. Jako radni i współtwórcy demokracji lokalnej w Tczewie, spod znaku Komitetu Obywatelskiego, mieliśmy świadomość, że ks. prof. J. Pasierb należał do naszej małej ojczyzny. Jako pomysłodawca i propagator wyróżnienia Honorowe Obywatelstwo Miasta Tczewa, nie miałem wątpliwości, że zasługuje on na nie jak mało kto. Gwoli prawdy i rzetelności trzeba podkreślić, że największym animatorem tego pomysłu był nasz radny i wielki społecznik śp. Zdzisław Jaśkowiak. Pamiętam, że podzieliliśmy się naszą inicjatywą z ks. proboszczem Piotrem Wysgą. Korzystając z jego wiedzy, napisaliśmy życiorys ks. prof. Janusza Pasierba i uzasadnienie wniosku o nadanie Honorowego Obywatelstwa Miasta Tczewa. W tym dziele mieliśmy także duże wsparcie wśród radnych, szczególnie z Listy Solidarnościowo-Obywatelskiej. Jako ówczesny przewodniczący POMERANIA STRËMIANNIK