8 Kaszubiaczek òd Kaszëbczi z wëbiéru Z Editą Jankòwską-Germek gôdô Matéùsz Bùllmann

Transkrypt

1 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: 2 Od redaktora 3 Biôtka ò pamiãc Dariusz Majkòwsczi 5 Wojtek Sławina Kosmulska 8 Kaszubiaczek òd Kaszëbczi z wëbiéru Z Editą Jankòwską-Germek gôdô Matéùsz Bùllmann 10 Nie jedzemë na dwùch minutach Z Rafałã Rómpcą gôdô Tomôsz Fópka 12 Z jednégò piekła w drëdżé Z Władisławã Fòrmelą gôdô Eùgeniusz Prëczkòwsczi 14 Z dziejów ZHP w Hufcu Kartuzy (część 2) hm. Zbigniew Satke 17 Dostępna tylko wirtualnie (część 2) Tomasz Rembalski 19 Działo się w maju 20 Derdowski w Toruniu Roman Robaczewski 21 Przemiana w miasto (część 2) Bogusław Breza 23 Za zasłoną skał (część 10) Jacek Borkowicz 24 Pelplińska przystań ks. Pasierba Bogdan Wiśniewski 27 Przywracanie Kaszubom Gdańska Monika Banaszak 29 Czëtelë dokôz Majkòwsczégò Red. 30 Kùńc swiata z tima Majama Hinzów Jurk 31 Żëcé zawdzãcziwôł Kaszëbsczi Królewi Eùgeniusz Prëczkòwsczi 32 Szlak prawie bez turystów Marta Szagżdowicz 33 Ùczba 22. Mëma z tatkã Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch I VIII Najô Ùczba 35 Môłé nié wiedno je piãkné Daniél Kalinowsczi, tłóm. Bòżena Ùgòwskô 39 Drzewo Pasierbowe Maria Pająkowska-Kensik 40 Marmurowe świadectwa Kazimierz Ostrowski 40 Marmùrowé zeswiôdczënë Tłóm. Danuta Pioch 42 Szlachama jednégò rëbôka Tómk Fópka 43 Znóné sztëczczi pò kaszëbskù bc 44 Żona leśniczego (część 1) Maya Gielniak 46 Zniszczona pamięć Sławomir Lewandowski 48 XXVIII Spływ Kajakowy Śladami Remusa 49 Z drugiej ręki 50 Historiô zamklô w lësce Matéùsz Bùllmann 51 Bòżi Słëga i Lës Pùstini Jerzi Nacel 51 Nie da ci Łojciec ni Matka... Zyta Wejer 52 Kaszubski Góral Leszek Schmidtke 54 Lektury 58 Jiwrë z rena abò co widzy szkólny przed zwónkã Ana Glëszczińskô 59 Repertuar Polskiej Filharmonii Bałtyckiej w Gdańsku 60 W dobrim placu i ò dobrim czasu... Karolëna Serkòwskô 61 Wiérztë. Jón Drzéżdżón 62 Klëka 67 Mëza spòd wòza Tómk Fópka 68 Roczi 3 Rómk Drzéżdżónk POMERANIA MÔJ 2013

2 Od redaktora Królestwo za Dzieło! Takie przez wielkie D, którego domagał się podczas gdyńskiej debaty zorganizowanej z okazji 50-lecia Pomeranii prof. Daniel Kalinowski (referat wygłoszony przez niego podczas tego wydarzenia publikujemy w tym numerze). Kaszubska literatura rzeczywiście potrzebuje więcej Remùsów, Twarzów Smãtka czë Chmùrników. Niestety, rzadko takie dzieła rodzą się z niczego. Potrzeba wielu prób, często słabszych tekstów, żeby dojrzeć i stworzyć swoje opus vitae. Przez 13 lat okazją do takiego próbowania się z literacką prozą był dla piszących po kaszubsku wejherowski Konkurs im. Jana Drzeżdżona. Pięć ostatnich lat, podczas których był on zawieszony, z pewnością nie przysłużyło się zwłaszcza młodym autorom. Konkurs im. Drzeżdżona był bowiem okazją dla stawiających pierwsze kroki w pisaniu po kaszubsku, aby się sprawdzić i zmierzyć z mistrzami, którzy od lat publikują książki, reportaże, artykuły Profesjonalni jurorzy, podsumowując przysłane prace, zwracali uwagę na błędy, naprowadzali na nowe możliwości i pomagali się rozwijać. Bez takiej konstruktywnej krytyki trudno liczyć na Dzieło. Dlatego w roku jubileuszu Pomeranii wspólnie z Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie przywracamy do życia kaszubskojęzyczną część tego konkursu. Liczymy, że dzięki temu zyska także nasz miesięcznik, który potrzebuje dobrych autorów tworzących w rodny mòwie. Do udziału zapraszamy nie tylko twórców początkujących, ale też bardziej doświadczonych. Pokażcie, jak piękne teksty można pisać po kaszubsku! Wasz udział w tegorocznym XIV Konkursie Prozatorskim im. Drzeżdżona będzie pięknym prezentem dla Pomeranii z okazji jej 50-lecia. Oczywiście dla najlepszych przewidujemy atrakcyjne nagrody. Szczegóły znajdziecie w naszym miesięczniku, a także na oficjalnych stronach Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-- -Pomorskiej w Wejherowie. Dariusz Majkowski Zaprenumeruj nasze pismo na 2013 rok otrzymasz ciekawą książkę. Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny sa cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Zamawiający roczną prenumeratę obejmującą co najmniej 6 miesięcy 2013 roku otrzymają jedną z atrakcyjnych książek. Listę pozycji do wyboru prezentowaliśmy w styczniowym numerze na stronie 8, można ją także znaleźć na stronie internetowej www. miesiecznikpomerania.pl. Książki wyślemy we wrześniu 2013 roku. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A , ZG ZKP, ul. Straganiarska 20 23, Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres zamówić w Biurze ZG ZKP, tel , wydawnictwo@kaszubi.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie Ewentualne pytania prosimy kierować na adres prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: czynna w dni robocze w godzinach Koszt połączenia wg taryfy operatora. ADRES REDAKCJI Gdańsk ul. Straganiarska tel , red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Danuta Pioch (Najô Ùczba) Karolina Serkowska Maciej Stanke (redaktor techniczny) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Wiktor Pepliński Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Dariusz Majkowski Danuta Pioch Karolina Serkowska Bożena Ugowska NA OKŁADCE fot. z archiwum zespołu FUCUS WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Gdańsk ul. Straganiarska DRUK Firma Fotograficzno-Poligraficzna AGNI Zbigniew Rogalski Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim, zgodną z obowiązującymi zasadami, odpowiadają autorzy i tłumacze. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. 2 POMERANIA MAJ 2013

3 Biôtka ò pamiãc Deja zbùdowaniô na hélsczim cyplu Kòpca Kaszëbów ùrodza sã w 2004 r. Miôł to bëc pòmnik, chtëren pòkôże mieszkańcóm i turistóm, że Hél je kaszëbsczim miastã, a równoczasno parłãczëc Kaszëbów ze wszëtczich strón najégò regionu. DARIUSZ MAJKÒWSCZI Hél pòczątk Kaszub. Wëzdrzatk z wieżë Mùzeùm Rëbaczeniô POMERANIA MÔJ 2013

4 Z NORDË Zaczãło sã òb czas szpacéru Tak pò prôwdze pierszi rôz ò Kòpcu jô gôdôł z mòjim drëchã Zbigòrzã Chmarukã òb czas wanodżi sztrądã mòrza z Juratë do Hélu. Jesmë kôrbilë ò historii i mëslelë nad tim, jak ùpamiãtnic môlowëch Kaszëbów tłomaczi Tadéùsz Mùża, nôleżnik Przédny Radzëznë Kaszëbskò- Pòmòrsczégò Zrzeszeniô i czerownik hélsczégò Mùzeùm Rëbaczeniô [Muzeum Rybołówstwa]. Projekt Kòpca przërëchtowôł Bruno Wandtke, sopòcczi architekt zakòchóny w Hélsczim Półòstrowie. Naszã ùdbã jesmë òbgôdelë z bùrméstrã Mirosławã Wądołowsczim, chtërnémù baro to sã widzało. Równak òd samégò zôczątkù nie felowało problemów. Cypel, gdze miôł stanąc pòmnik, béł wnenczas wòjskòwim terenã. Nie bëło niżódnëch geòdezyjnëch kôrtów, gruńt w dzélu słëchôł Mòrsczémù Ùrzãdowi, a w dzélu Państwòwim Lasóm. To òznôczało wiele cãżczich rozmòwów, ale wszëtkò bëło ju na dobri drodze gôdô Tadéùsz Mùża. Miastowô Radzëzna przez pôrã lat zagwësniwała w bùdżece strzódczi na bùdowã Kòpca, ale nie ùdało sã gò wëbùdowac. Na zôwadze stanãła òsoblëwie Nôtëra 2000 program òchrónë nôtërny spôdkòwiznë Eùropë. Mô òn chronic gatënczi zagrożoné wëdżiniãcym na całim najim kòntineńce. Pò przëstąpienim do niegò Pòlsczi òkôzało sã, że nowé przepisë nie pòzwòliwają na bùdowã pòmnika na cyplu. Biôtka ò plac Jem mëslôł, że to ju kùńc tegò projektu, równak czedë w gòdnikù 2010 r. ùmarł architekt Bruno Wandtke, pòmëslôł jem nad jegò grobã, że zrobiã wszëtkò, co mòżlëwé, żebë doprowadzëc tã sprawã do kùńca wspòminô Tadéùsz Mùża. Jeżlë pòmnik miôł stanąc, to mùszebnô bëła pòzmiana lokalizacji. Leżnosc do wróceniô do sprawë Kòpca pòjawiła sã, czedë Mòrsczi Ùrząd za eùropejsczé dëtczi wzął sã za zmòcniwanié sztrądu na hélsczim cyplu. Wòda znikwiła w tim placu pôrãdzesąt métrów brzegòwi lënii, w zagrôżbie zatopieniô bëłë m.jin. kanónë broniącé Hélu w 1939 r. Na skùtk biôtczi z Bôłtã ùdało sã dostac nazôd përznã zemi i tam prawie hélsczi zrzeszeńcë widzą plac na kaszëbsczi kamianny pòmnik. Zdôwô mie sã, że tim razã nie bãdze wiôldżich sztridów z niżódnyma òrganizacjama, co chronią nôtërã. W tim placu ni ma tak pò prôwdze czegò bronic, bò je to zemia wëdzartô mòrzu i są tam leno kamiénie a zrefùlowóny mòrsczi piôsk. Tim razã zdrzã na sprawã Kòpca z òptimizmã dodôwô wasta Tadéùsz. Bùrméster Hélu Mirosłôw Wądołowsczi rôd wrócył do projektu bùdowë tegò òsoblëwégò pòmnika. Warają jesz gôdczi z Mòrsczim Ùrzãdã i z pùcczim starostwã. Wôżné, żebë wszelejaczé fòrmalnoscë skùńczëc jak nôchùdzy, pòkądka na cyplu nalôżają sã cãżczé maszinë słëchającé firmie, jakô dobëła ùtrôp (pòl. przetarg) na òdnowienié sztrądu. Dzãka temù kòszt bùdowë Kòpca bë béł wiele mniészi i ju tegò lata tësące turistów mògłëbë sã doznac ò kaszëbsczi historii Hélu. Pòczątk, nié kùńc Do bùdowë Kòpca òstóną wëzwëskóné stolemné kamë przëwiozłé m.jin. z Mrzezëna. Jegò wiżawã mô dochadac do 3 4 métrów. Naléze sã na nim nôdpis: Kopiec Kaszubów. Niżi półmétrowi céchùnk kaszëbsczégò grifa z metalu. Pòd tim wizerënkã słowa: Hel początek Polski. Nie widzy sã nama, czedë chtos gôdô, że tuwò je kùńc Kaszub i Pòlsczi. Tuwò sã wszëtkò zaczinô, dlôte taczi nôdpis chcemë dac na jednym z kamów. A na drëdżim òstóną wëpisóné wszëtczé partë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, bò kòl Tadéùsz Mùża w placu, gdze mô stanąc Kòpc Kaszëbów Kòpca chcemë parłãczëc całi región gôdô Tadéùsz Mùża. Dlô Zrzeszeniô ùdba bùdowë taczégò pòmnika w Hélu òd zôczątkù bëła czims wôrtnym. Pòpiérôł jã ùszłi przédnik KPZ Artur Jabłońsczi. Dzysô téż w ji zjiscenim pòmôgają władze Zrzeszeniô. Hél je dlô nas baro wôżnym môlã, bò rok w rok przëjéżdżają tuwò turiscë z całi Pòlsczi, a nawetka Eùropë. Jima wcyg mùszimë przëpòminac, że pòbrzég Bôłtu, snôżi sztrąd na całim Hélsczim Półòstrowie, je dzélã Kaszub. Jeżlë ùdô sã pòstawic taczi pòmnik na cyplu w Hélu, lëdze przechôdający kòl Kòpca, bãdą mielë materialny znak ti prôwdë pòdczorchiwô dzysdniowi przédnik Zrzeszeniô Łukôsz Grzãdzëcczi. Lëdzy, co mdą òbzérelë nen dokôz kaszëbskòscë pòczątkù Pòlsczi, mést nie zafelëje, bò mô sã òn nalôżac kòl samégò mòrza (môłégò). Stądka dô sã widzec Gdiniã, a krótkò Kòpca bãdą wiôldżé hélsczé kanónë. Chcemë miec nôdzejã, że nick tim razã nie zôwadzy w bùdowie i òkróm Mùzeùm Rëbaczeniô, jaczé przëbôcziwô ò Kaszëbach, co òd lat latecznëch mieszkelë w Hélu, doczekómë sã pòstãpnégò dokazu bëtnoscë najich lëdzy na kùńcu (przeprôszóm: pòczątkù!) Hélsczégò Półòstrowù. Òdj. D.M. 4 POMERANIA MAJ 2013

5 WOJTEK Wręczenie SŁAWINA KOSMULSKA Lechowi Bądkowskiemu Pieczęci Świętopełka Wielkiego przez przedstawicieli ZKP, od lewej: Lech Bądkowski, Wojciech Kiedrowski, Józef Borzyszkowski. Fot. Sławomir Kosmulski W domu mówiliśmy o nim po prostu Wojtek. Nikt inny o tym imieniu nie był dla nas ważny, więc nie trzeba było dopowiadać. Tak nazywaliśmy go w domu moich rodziców, w rozmowach z Ojcem Lechem Bądkowskim, i tak samo w moim domu, wśród moich dzieci. Łączyła nas niezdefiniowana więź Wojtka Kiedrowskiego poznałam, jeśli dobrze pamiętam, na zebraniu Pomoranii w 1973 roku. Było to pierwsze zebranie, w którym uczestniczyłam, a równocześnie ważne z powodu tematu, któremu zostało poświęcone. Na zebraniu poruszana była sprawa nadania Medalu Stolema Ferdinandowi Neureiterowi przez klub Pomorania. Sprawa była trudna i kontrowersyjna, ponieważ prof. Andrzej Bukowski zaprotestował przeciwko temu wyróżnieniu i jako członek PZPR poszedł z tym do Komitetu Wojewódzkiego. Prezes Pomoranii i jego zastępca, a także prezes Zrzeszenia uważali, że trzeba się wycofać z nadania nagrody. Pomorańcy byli zdezorientowani. Jako jedyny przeciwny wycofaniu się był Wojtek. To mi się bardzo podobało. Po powrocie do domu opowiedziałam to Ojcu. Opowiedziałam z uznaniem. Ojciec chyba mu to powtórzył, bo po wielu latach Wojtek coś o tym napomknął, ale nie ciągnęliśmy tematu. Jednak od tamtej pory łączyła nas jakaś niezdefiniowana więź, stosunki bliskie przyjaźni. Wówczas studiowałam na Politechnice Gdańskiej Budownictwo Lądowe, Wojtek skończył Budownictwo Wodne, a więc wydział pokrewny. W czasach, kiedy byłam prezeską Pomoranii, spotykaliśmy się na niwie zrzeszeniowej, ale też czasami bardziej prywatnie. Pamiętam, że kiedyś przyniósł mi unikatowe podręczniki z budownictwa ogólnego, twierdząc, że już ich nie potrzebuje, był kilkanaście lat ode mnie starszy. Podarował mi je, a ja często z nich korzystałam. Mam je do dzisiaj. Dbał o pamięć o moim Ojcu Wojtek przyjaźnił się z moim Ojcem. Często się spotykali. Ja, po skończeniu studiów, wyszłam za mąż, urodziłam syna, potem córkę. Kontakty z Wojtkiem się rozluźniły, chociaż spotykałam Go w moim domu rodzinnym na Długiej, kiedy przychodził do Ojca w czasie jego choroby. Pamiętam też dzień, gdy w 1982 roku, jako przedstawiciel Zrzeszenia (wraz z kilkoma innymi osobami) wręczał Ojcu ważne odznaczenie Pieczęć Świętopełka Wielkiego. Działo się to w mieszkaniu na Długiej, bo Ojciec już był bardzo chory i z domu nie wychodził. Kilkanaście lat po śmierci Ojca Wojtek oświadczył mi, że będzie wydawał Ojca książki. Wpadał do mnie do pracy, do Biura Projektów na Żytniej. To było już po tym, kiedy przestał być POMERANIA MÔJ

6 WSPOMNIENIA dyrektorem swojego przedsiębiorstwa. Niewiele mówił o sobie, w ogóle był raczej małomówny i nie okazywał emocji. Działał. Oczywiście cieszyłam się, że jest ktoś, kto chce wydawać książki Ojca. Nie chodziło mi o honoraria, bo w tym wypadku raczej należało dołożyć do interesu. Chodziło mi o to, żeby pamięć o Ojcu nie zanikła. O to samo chodziło Wojtkowi. W 1997 roku wydał Pieśń o miłosnym wieńcu. Trochę się sprzedało, ale sporo zostało w garażu Wojtka w Brzeźnie. Potem uznaliśmy, że zbiór opowiadań Bitwa trwa powinien być hitem na rynku. Niestety hitem nie był, ale sprzedaje się do dzisiaj. Ani Wojtek, ani ja nie zrażaliśmy się. Oficyna Czec wydawała kolejne pozycje, z moimi dotacjami lub bez nich. Najbardziej zaangażowaliśmy się wspólnie w wydanie korespondencji Ojca z Maciejem Słomczyńskim w opracowaniu mojej córki Miłosławy Jak Bądkowski ze Słomczyńskim Literackie listy z pieprzem, w skrócie Listy z pieprzem. Miłka i ja bywałyśmy wówczas w domu Wojtka i Reni Kiedrowskich, w Brzeźnie. Książka ta bardzo nas cieszyła, bo listy obu pisarzy są przezabawne i pokazują kolory i obrazy czasów, które dzisiaj są już historią. To był rok 2008, poprzedzający rok poświęcony Ojcu przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie i przez Senat RP. W tym samym czasie Zrzeszenie wybiło medal poświęcony Ojcu, zaprojektowany przez Wawrzyńca Sampa. W projekcie dotyczącym medalu Wojtek też brał czynny udział. Wybieraliśmy zdjęcia z jego albumów, oglądaliśmy projekty rewersu i awersu medalu. Spotkania, również z udziałem ówczesnego prezesa oddziału gdańskiego ZKP Tomasza Szymańskiego, odbywały się na ogół w domu Kiedrowskich w Brzeźnie. Był inwigilowany przez SB W międzyczasie, to jest w latach 2003 i 2004, zaangażowałam się w zbieranie materiałów o Ojcu w Instytucie Pamięci Narodowej. Materiały te były potrzebne przede wszystkim do filmu Kryptonim Inspirator wyprodukowanego przez Marię Mrozińską i wyreżyserowanego przez Henrykę Dobosz. No więc wykopałam w archiwach mnóstwo papierów i okazało się, Otwarcie wystawy poświęconej Lechowi Bądkowskiemu w gdańskim klubie Plama. Od lewej (stoją przodem lub bokiem): Barnim Kosmulski (syn Sławiny), Sławina Kosmulska, Wojciech Kiedrowski i Ryszard Ciemiński. Fot. Leonard Szmaglik (z archiwum Autorki) że jest tam materiał również dotyczący Wojtka. Jako osoba blisko współpracująca z Ojcem, Wojtek był silnie inwigilowany przez SB. Powiedziałam o tym Wojtkowi i wykonałam dla Niego kserokopie tych dokumentów, które mówiły o nim. Czy jakoś to wykorzystał nie wiem. Był nimi bardzo zainteresowany, jednak sam nie chciał wystąpić do IPN. W dokumentach SB Wojtek jako figurant ma swój kryptonim, nazwali go Gryf. Trzeba przyznać, że SB miała talent do nadawania kryptonimów. W papierach poświęconych Wojtkowi SB napisała: W latach sześćdziesiątych w/w podejrzany był o organizowanie nielegalnych zebrań, jak również dopuszczał się szkalowania władz partyjnych i państwowych PRL oraz stosunków w niej panujących. ( ) W trakcie wydarzeń grudniowych i w pierwszym okresie po zajściach figurant był uczestnikiem zebrań młodych działaczy kaszubskich odbywanych z inspiracji Lecha Bądkowskiego w jego mieszkaniu, na których w trakcie dyskusji na tematy polityczne szkalowano ustrój i politykę partii. Kiedrowski jak większość działaczy kaszubskich występował z poglądami o rzekomym dyskryminowaniu obywateli PRL wywodzących się z Kaszub i Pomorza na odcinku życia społecznego i zawodowego. I dalej w tym duchu. Czasem mnie zaskakiwał rok był bardzo bogaty w wydarzenia, przynajmniej dla mnie. Był to bowiem rok, w którym otwarto wystawę Autorytety Lech Bądkowski w Senacie RP. W tym czasie zbliżyłam się do Zrzeszenia i zaangażowałam we własną kampanię na rzecz jego wielopodmiotowości. Napisałam list otwarty do prezesa ZKP Artura Jabłońskiego z apelem, żeby nie ograniczać Zrzeszenia tylko do kaszubskości. Z moim posunięciem wiązały się różne reperkusje. Najbardziej zdziwiło mnie i zaskoczyło, kiedy Wojtek mnie za ten list skrytykował. Zrobił to delikatnie, ale widać było, że ma mi za złe. To była jedyna rzecz, jaka nas poróżniła, ale wybaczyłam mu to prędko. Wojtek bywał w naszym domu w Osowej. Czasem umawiał się, czasem przyjeżdżał bez zapowiedzi. Kiedy już mieszkali z Renią w Kartuzach, wizyty te były trochę rzadsze. Zaskoczył mnie kiedyś, przywożąc Życie i przygody Remusa w wydaniu dwujęzycznym, opublikowanym przez Wydawnictwo Region i Oficynę Czec. A ja wcale nie wiedziałam, że takie wydanie się szykuje. Były to pierwsze egzemplarze, książki jeszcze nie było w księgarniach. I znowu niespodzianka. Od śmierci Wojtka minęło półtora roku, niebawem będą dwa lata, a ja ciągle nie przyzwyczaiłam się do myśli, że jego nie ma. Mam takie uczucie, że widzę go na ulicy, kiedy jakaś sylwetka mi go przypomina. Gdańsk r. 6 POMERANIA MAJ 2013

7 KARTUZY PERŁA KASZUB POMERANIA MÔJ

8 KASZËBSCZÉ PÒDJIMIZNË Kaszubiaczek òd Kaszëbczi z wëbiéru Z Editą Jankòwską-Germek gôdómë ò nôwim zorce zabôwków dlô dzecy (ë nié leno dlô nich), a téż ò ji dochôdanim do miłotë najégò regionu. Jakno môłô Editka na gwës jes miała swòjã ùlubioną przëtulankã Jak kôżdé dzéckò jo, jô mia. Równak nie bëła to bôjkòwò farwnô zabôwka, a zwëczajny pluszowi miedzwiédzk, do tegò wëbrakòwóny, bò blós z jednym òkã. Jô gò nosëła wszãdze ze sobą ë jednégò dnia òbczas zabawë je stracył. Nimò to béł kòchóny taczi mój ë jediny w swòjim zorce. Taczé wspòmnienia stoją kòl spòdlégò ùdbë na kaszubiaczka i poduszaczka? Jô sã nigdë nad tim nie zastanôwia, ale to pëtanié pòzwôlô mie òdkrëc, że chëba w dzélu tak je. Mëszlã, że dzecny czas to brëkòwnota mitkòscë, przëtuleniô ë pòczëcô bezpiekù. To dôwają nama doch téż ùkòchóné przëtulanczi. Téż w dozdrzeniałim żëcym. Z jedny starnë jesmë pòùkłôdóny, a z drëdżi tak jak dzecë spòntaniczny ë bezbronny. Jaczis part dzecka całi czas w nas je. Kòl niechtërnëch mni, kòl jinëch wicy. Mëszlã, że kòl mie je jegò wiele (smiéch). To dało brzôd w sparłãczenim z twòjima zainteresowaniama Wzérającë na rzeczë, jaczima jô sã zajimała do terô, mëszlã, że móm dosc tëli zainteresowaniów. Flot sã ùczã ë starajã sã wëzwëskiwac to, czej przińdze spòsobnosc. Mëszlã téż, że w naszich czasach mùsz je pòdjimac wëzwania, nawetka czej czasã towarzi temù stres ë zdôwô sã nama, że nick z tegò nie wińdze. Mùsz je kòrzëstac z leżnosców ë sã ùczëc, bò czë mòżna jinaczi? Ùczimë sã òd dzecka do kùńca żëcô. A czej czëjemë w se wiele dzecka, dochôdô do tegò chãc ë chùtkòsc. Bëlny mix mòże z tegò wińc cos pò prôwdze cekawégò. Wiém, że nié pòchôdôsz z Kaszub, ale dobrze gôdôsz pò kaszëbskù, dolmaczisz na kaszëbsczi ë czëjesz nasz región. Jak wëzdrza stegna do tegò? Òdj. z archiwùm Editë Jankòwsczi-Germek Zgôdzô sã, nie pòchôdajã z Kaszub. Mój rodzynny gard to Kwidzyn na Pòwislu ale to doch wnetka jak Kaszëbë (smiéch). Kaszëbë pòznôwajã òd 11 lat, czej jô przecygnãła do Rëmi. Na zaczątkù bëło drãgò, bò jô nie rozmia ti kaszëbsczi apartnoscë. Kaszëbë bëłë përznã egzoticzné. Dochòda jesz sprawa jãzëka pò 8 POMERANIA MAJ 2013

9 prôwdze jô bëła nerwés, czej jem nie rozmia, co do mie gôdają, a kaszëbsczi jem czëła dosc czãsto. I tak jô zaczãła sã interesowac regionã. Na zaczątkù jô òbzéra programa Rodnô Zemia, słëchała Radio Kaszëbë. Czej jem sã dowiedza, że mòżna sã zapisac na kùrs kaszëbsczégò jãzëka, tej jô sã długò nie namiszla. Pierszi kùrs jô skùńczëła w Gdini, a drëdżi we Gduńskù. I tedë prawie Kaszëbë czësto mie wcygnãłë. Jô zaczãła czëtac ksążczi, cządnik Pomerania, pòézjã, prôce ò historie. Òb lato z całą familią zrobilë jesmë wanogã pò Kaszëbach, chtërna warała dwa tidzenie, żebë bëc procëm słowóm cëzé chwôlita, swòjégò nie znajeta. Pózni bëł egzamin w KPZ, pò chtërnym òb 2 lata jô ùczëła kaszëbsczégò. Jesz pózni jô robiła w Radio Kaszëbë ë kaszëbsczi telewizje CSBTV. Mëszlã, że czëjesz sã ju prôwdzëwą Kaszëbką, skòrno môsz chãc ë ùdbë na promòwanié ti naszi kùlturë. Prôwdzëwą nié, ale mògã ò se rzeknąc, że jem Kaszëbką z wëbiéru. Całi czas móm swiądã, że jesz za mało wiém ò tim regionie. Ceszi mie równak to, że Kaszëbi, westrzód chtërnëch jô sã òbrôcóm, mają mie zaakceptowóné. Òstatno jô czëła òd jednégò ùwôżónégò, szónowónégò Kaszëbë baro miłé zdanié: Të gôdôsz pò naszémù, żëjesz kòl nas i robisz dlô naszi kùlturë, to të jes nasza. To zòbòwiązëje. Chcemë przińc nazôd do kaszubiaczka. Kaszubiaczek to przede wszëtczim farwë Kaszub tak promùjã gò na swòji starnie internetowi. Móm so ùdbóné, że kaszubiaczek mdze czims nowim, cekawim, przëtulnym, farwnym ë wiesołim. Jô chcã, żebë prawie na nen ôrt Kaszëbë sã nama kòjarzëłë jakno môl fùl farwów ë ùsmiéchù, bò dlô mie Kaszëbë taczé są. Ni mòżna tu nie ùzdrzec redotë żëcégò (Kaszëbi są redotny ë cwiardi, nimò procëmnotów kawlów ë historie). Taczi téż mô bëc kaszubiaczek pòkazëwac tã redotã bëcô Kaszëbą. Òkróm tegò jegò zadanim je pòkôzanié sztôłtów, chtërne są znankòwné dlô kaszëbsczégò wësziwkù, dlôte w mòji kòlekcje nalôżô sã Tëlpón, Zwónk, Kaszëbsczé Serce, Pszczoła czë Półmiesądz. Tak kaszubiaczek spełniwô téż ùczbòwą rolã. Jaczi je òdbiér ti ùdbë? Co gôdają lëdze? Jô wiém, że jes promòwa sã ju w mediach, môsz wzãté ùdzél w kònkùrsu Kaszubiaczek baro sã widzy i niech tak òstónie (smiéch). Starajã sã pòkazac gò jak nôszerzi, stądka promòcjô w Radio Kaszëbë. Kaszubiaczek pòjôwiô sã w internece. Je jegò widzec kòle wszelejaczich wëdarzeniów: béł òb czas kònkùrsu Rodnô Mòwa w Rëmi ë w Stãżëcë, na IV Kaszëbsczim Festiwalu Pòlsczich ë Swiatowëch Przebòjów w Lëpińcach, a ju 18 maja pòjawi sã òb czas Kaszëbsczi Wanodżi, to je sztudencczi imprezë na òrientacjã. Kònkùrs pò prôwdze trafił sã jeden na projekt maskòtczi gminë Wejrowò. Mòja Kaszëbskô Kòstka zajãła drëdżi plac. Jak twòje produktë widzą sã nôwôżniészim òdbiércóm, dzôtkóm? To mòje dzecë są pierszima, a mùszã rzeknąc dosc kriticznyma recenzentama mòjich ùdbów. Òd swòjich dzecy ùczã sã nôwicy, òne pòkazëją mie ôrt wzéraniô na swiat, a tim samim wskôzëją czerënk dzejaniégò. Wiele z projektów bëło zmienionëch pò głãbòczi analize mòjich dzôtków. Ale chcemë téż pamiãtac, że kaszubiaczek nie je blós dlô nômłodszich. Òn sã sprôwdzy doma, ale nié blós. Mëszlã, że mòje wërobë mògą bëc dobrą promòcją regionu pòza nim. Mòżna na przëmiar kaszubiaczka traktowac jakò zôgłówk do aùta. Jô sama móm aùto KASZËBSCZÉ PÒDJIMIZNË Òdj. MB wëpchóné kaszubiaczkã. Òn sã mô parłãczëc jakno cos miłégò z Kaszub. Stądka téż pòzwa mòji firmë TATUMI. To prosté sparłãczenié szlabizów, chtërne pò rozwiniãcym twòrzą hasło TAk- TUMIło. Òd ùdbë do realizacje kòl wikszoscë nas je długô stegna. Jak to bëło ù ce? To prôwda, stegna je długô. Wszëtkò zaczãło sã òd pierszich przëtulanków, jaczé jô szëła dlô mòjich dzecy. To sprôwiało mie wiôlgą redotã. Ùdało sã téż przedac pôrã sztëk, tej przëszła mie do głowë mësla, żebë sã tim zając na pòwôżno. Béł to równak blós sztócëk. Mësla przëszła nazôd, czej jem na Kaszëbach òdkrëła nowé sztôłtë ë nową inspiracjã. Czej jô sã dowiedza, że je mòżlëwòta dostaniô dotacje z Eùropejsczi Ùnie, tej jô złożëła wniosk. Òstôł òn bëlno òbtaksowóny. Pòstãpnym krokã bëło ju zrëchtowanié warsztatu ë internetowégò krómù. Stegna długô òd ùdbë do realizacje minął wnetka rok Na kùńc rzeknij jesz nama, gdze mòżna nalezc kaszubiaczka? Przede wszëtczim w internece na starnie Do terô kaszubiaczek trafił téż do galerie w Wejrowie, do bibloteczi w Stãżëcë ë do Kòscersczégò Centrum Infòrmacje. Môlów mdze wicy, ùdbów téż, to dopiérze zaczątk. Gôdôł Matéùsz Bùllmann POMERANIA MÔJ

10 TRUDNA HISTORIA POMORZA Nie jedzemë na dwùch minutach Z Rafałã Rompcą, przédnikã karna FUCUS, jaczé latos fejrëje 10-lecé swégò dzejaniô, gôdómë ò kaszëbsczi mùzyce i kùlturze, a téż ò planach na przińdnotã. I dichã môta ju na bòkù. Czëjeta sã prorokã w swòjim kraju? Przez te lata wiele sã zmieniło. Kaszëbskô kùltura je czësto jinaczi pòstrzégónô jak tej, czej më zaczinelë. I mùszi rzeknąc, że pòza Kaszëbama je dzél lepi niż kòl nas. W całoscë wëstrzédnô i pôłniowô Pòlskô je kaszëbizną mocno zacekawionô. To je pewno dlô nich wiôldżé zadzëwienié, że mómë swój jãzëk, a nié gwarã. Bëlną robòtã zrobiłë i wcyg robią media to dzãka nima gôdanié pò kaszëbskù je dzysô prosto trendi. Równak wcyg tam-sam Kaszëbi mają z tim jaczis tôczel. Miôł jem czëté, że dzes na Kaszëbach nie chcą dëbeltowëch pòzwów miejscowòsców, bò za czim a nôlepi te, co są, zastąpic taczima, co ni mają pòlsczich znaków, bò zagreńczny kòntraheńcë mają kłopòt z pisanim adresu Ni mòżemë wëmôgac, cobë kòżdi miôł kaszëbską swiądã, ale mùszimë rozmiôc wëzwëskac nasz regionalizm chòcle jakno turisticzny produkt. Tak téż je z kùlturą i mùzyką? Są môle, dze wiedno nasza kùltura i ji artiscë są achtniwóny i pùszcziwóny wprzódk przed jinyma. Są téż i taczé, téż te wiôldżé pòd kaszëbsczim szildã, dze ni ma nawetk kąsynka naszoscë... Taczé mómë doswiôdczenia jakno karno. Czasã jesmë proszony jakno przédné karno imprezë (nie lëdóm słowa gwiôzda ), a są i taczé gminë, dze przez ne wszëtczé lata nie ùdało sã nama doprzińc z mùzyką. Më klepiemë do nich na dwiérzë a czëjemë: mòże pózni, mòże Równak mùszi rzec, że jesmë rôd z tëch 10 lat. Pierszé, to ùdało sã przedërchac na tim drãdżim rënkù i mómë sã dobrze. A kùli karnów, co téż tedë zaczinało, ju nie jistnieje? Nama sã ùdało i pòmału jidzemë w górã. 10 POMERANIA MAJ 2013

11 ROCZËZNË Nie cygnie Was do òglowòpòlsczi telewizje? Niechtërne nasze karna, chòcle Bùbliczczi z tegò kòrzëstają Czãsto czëjã pitania, czë nie chcelë më bë sã zadostac do tëch módnëch telewizjowëch produkcjów, co pòdobno szukają i produkùją nowé gwiôzdë. Tej-sej sã trôfiałë bédënczi, ale më sã nie delë zòchlëc. Jem procëmnikã taczich programów. Ti, co ju w nich wëpłënãlë, to colemało zespòłë ju parôt do wiôldżi karierë i bez telewizjowi wspòmóżczi téż bë wëszłë na wiérzk tegò całégò szôłbiznesu. Jinëch ùczãstników ta wiôlgô medialnô maszina bez rok, dwa lata wëcyskô jak cytrónã i szmërgô w nórt. Jem przestojnikã bùdowaniô swégò wizerënkù przez robòtã, a nié jachanim na dwùch minutach w telewizje Jak jidze fejrowanié? Jubileùszowi rok jesmë zaczãlë ùrodzënowim kòncertã w gdińsczim Contrasce. Nie bëło tortë, ale za to wiele przëpitków (toastów) i żëczbów, za jaczé jesz rôz wszëtczima baro dzãkùjemë. Wiodro tegò dnia nie bëło za łaskawé, ale żëczbów më dostelë skòpicą, tëli, że jaż nié do wiarë. Pò ùrodzënach zaczãło sã jubileùszowé kòncertowanié. To je, mëszlã, òsoblëwi smaczk dlô naszich lubiéńców, bò towarzi nama chór Camerata Musicale, bez co nasze sztëczczi brzëmią czësto jinaczi. Dzél z nich òstôł specjalno na tã leżnosc òpracowóny. Pierszi kòncert mómë ju za sobą, w Radiu Gduńsk, 6 łżëkwiata. Bëło wiele lëdzy, wiele dobri energie. I wiele cepłëch słów pò kòncerce. Terô je czas na Radio Szczecëno, pôrã jinëch miastów i zakùńczenié jubileùszowi trasë w najim miesce, we Wejrowie, w drëdżi pòłowie rujana. To mdze nen nôwikszi kòncert, na jaczim mómë nôdzejã pòtkac wszëtczich, co z FUCUS-ã wespółrobilë. Mdze nawetk nasz drëch z Ekwadoru, Umberto, co spiéwôł z nama Kòzã. Wicy nie rzekã. Jakôs niespòdzywnota bëc mùszi. Rôczã przë leżnoscë do òrganizacje naszich jubileùszowëch kòncertów kòl Was. Jesmë òtemkłi na bédënczi òrganizatorów. Òkróm jubileùszowëch grajemë te nasze, tradicyjné. Kalãdôrz na ten rok je ju mòcno zafùlowóny. Kąsk statisticzi. Kùli kòncertów môta zagróné òbczas Waszi donëchczasny karierë? Żałujã dzysô, że ni mómë tegò specjalno pòdrechòwóné. Pòdług mòji wiédzë bëło jich kòl pół tësąca Znają Waji téż w szkòłach robita kaszëbsczé aùdicje Òd rokù razã z Leszkã Bòlibòkã robimë szkòłowé kòncertë. Mómë ju kòl 100 taczich pòtkaniów za sobą. Ceszã sã z taczégò pòkrokù, żlë jidze ò ùczbã kaszëbsczégò w szkòle. Za mòjich czasów tak cos bëło czëstim mekcënkã. Miło je czëc òd direktorów, że dzãka kaszëbiznie szkòła jistnieje, ale czasã téż je czëc, że gminë wëdôwają te kaszëbsczé dëtczi na co jinégò Dzecë żëwò reagùją. Pòwtôrzają tekstë. Dzél z nich ju znają z radia i môlowëch telewizjów. Chcą òd nas aùtografë. Gô- dają, że nas znają, słëchają i że to szkòłowé pòtkanié je dlô nich wôżnym przeżëcym. Co bdze dali? Czegò Wama żëczëc na pòsobné dzesãcleca dzejaniô? Ùdbë na przińdnosc? Jic do przódkù. Latos chcemë wëdac trzecą platã, tim razã kòncertową z jubileùszowégò kòncertu. To mdze taczé The best of i The newest of w jednym. A żëczbë? Cobë më sã stelë midzënôrodną gwiôzdą. A tak na pòwôżno, żebë słëchińcowie dali chcelë nas słëchac, cobë nasza mùzyka dôwała jima redosc i cobë chãtno przebiwelë na nasze kòncertë. Tegò téż żëczã i dzãkùjã za rozmòwã. Gôdôł Tómk Fópka Òdjimczi z archiwùm karna POMERANIA MÔJ

12 WÒJNOWI KASZËBI Z jednégò piekła w drëdżé Władisłôw Fòrmela z Bòrëcënã òb czas wòjnë biôtkòwôł sã w Niemcach i Włochach. Wrócył na Kaszëbë, chòc wiedzôł, że tuwò czekô gò wiôlgô biéda. Dzysô dzãkùje Bògù przédno za to, że przeżił. Czej zaczãła sã wòjna, jesce mielë le 14 lat. Nen czas zaczął sã dlô Was òd wińdzeniô z dodomù Tu kòle mòstu midzë reduńsczima jezorama, trzësta métrów òd mòjégò dodomù, bëło pòlsczé wòjskò. Òni nama kôzelë jic weg, bò më bë mòglë bëc zabiti. Tej më szlë. Pò sztërzech dniach më wrócëlë. Mòst béł wësadzony w lëft. Tata nie mëslôł, żebë wòjna tak długò bawiła, żebë òni mie do wòjska wzãlë. Në i òn pòdpisôł tã lëstã. Ale kò wnet nadeszłë te lata, że jô miôł jic. Tu béł taczi Tãpsczi, co miôł jezoro Reduniã. Òn mie chcôł zretac, żebë jô nie szedł. Tej òn mie rzekł, że jô móm jic dodóm, a òn bë halôł pògòtowié. Jô miôł stãkac, że mie bòli w słabiznie. Në i tak bëło. Òni mie rznãlë nã slepą kichã czësto bez pòtrzebë. Jô béł zdrów jak rëba. I temù to mie sã przedłużëło. Le że przikładowò mój kùzyn Richert z Kartuz, òn béł tak stari jak jô, ten szedł pół rokù rëchli. Jô sã pózni z nim spòtkôł w Anglii. Në jo, ale w kùncu òni was wzãlë i tak. Jo, na Gwiôzdkã 43 rokù jô szedł. Jô trafił nôpierwi do Monachium. Tam òni nas ùczëlë. A tej òni z nama karowelë do Grenoble. W tëch Grenoblach më pilowelë mòstu, kòntrolowelë partizanów, żebë òni nie przechòdzëlë za bronią abò z jaczima wiadomòscama, më sprôwdzalë téż cywilów. W tëch partizanach béł jeden jesz z zeszłi wòjnë, co rozmiôł pò pòlskù gadac. Òn gôdôł: Wa jesta Pòlôszë, nie chceta wa do nas przëstąpic, do partizanów?. Më gôdelë, że jo, le më ni mòglë jic, bò z zemstë Niemcë bë wszëtczich mòjich doma wëwiozlë do lagru. Tam nas bëło wiãcy Pòlôchów. Më sã wstrzëmiwelë do òstatka. Ale jak më dostelë wiadomòsc, że më sã mielë wëcopac, tej jesmë wlezlë w jeden plac, a partizani nas òbkrążëlë. To bëło wszëtkò z nima òbgôdóné. Më rãce w górã i òni nas mielë. Jima nôbarżi chòdzëło ò broń. Czë w tëch żôłniérzach w niemiecczim wòjskù tam bëlë jinszi Kaszëbi téż? Kògò wë pamiãtôce? Jo, tu bëlë rozmajiti, przikładowò Cëbùla ze Mscëszejc, z Kartuz taczi Frankòwsczi, to jô wiém. Tam bëło jesz wiele wiãcy Kaszëbów, le jô ju móm zabëté. A bëlë téż z jinszich krajów. Kò Niemc ni miôł wòjska, òn ju tracył wòjnã. Na òstatkù òn doch ni miôł czim strzelac. Në i tej wa bëła w ti francësczi niewòlë. Jô, dzysô më ùceklë, a witro òni nama delë mùndurë. Broń më mielë swòjã i më z nima szlë na linią. Tak że më zarô stanãlë procëm Niemcowi. Jô miôł strach. Papiórë jô wszëtczé spôlił. Jakbë jô sã dostôł do niewòlë, jô bë béł zarô zabiti. Më tej robilë, co më przëszlë précz òd tëch partizanów, bò òni nas dërch nëkelë na pierszi òdżin. Òni bëlë chitri. To szedł jeden partizan na przódk, a reszta ti ùcekłé òd Niemca. Më bëlë kanónenfùter. Z jednégò piekła wëlezlë, a w drëdżé wlezlë. Wiele z nas przez tëch partizanów zdżinãło. Nas bëło mòże szesnôsce, co më zwiornãlë òd nich. Më chcelë jic do gbùrów robic, chòcle za to jedzenié. Tej më szlë i jachôł jeden pòdpòrucznik na kòle i pòdsłëchôł naszã gôdkã. To béł Pòlôch. Òn sã zaczął pëtac, co më chcemë robic. Dali tłómacził, że òn mô ju pôrã knôpów, në i żebë më do niegò przëstąpilë. I më szlë z nim. Z tegò sã zrobił Batalión Warszawsczi. Më dostelë broń i mùndurë. To béł zélnik. Òni nas szkòlëlë dali. Tej nas brelë na òkrãtë i na Gwiôzdkã jô ju béł we Włochach w II Kòrpùsu Pòlsczim pòd Andersã. 12 POMERANIA MAJ 2013

13 WÒJNOWI KASZËBI I tej wa szła pòd Mónte Cassino. Jo, le Mónte Cassino bëło ju zdobëté. Tam jak òni gôdelë na jednã kómpaniã òstało le w żëcym dzesãc chłopa, a w kómpanii bëło sto. To są trzë plutonë pò przeszło trzëdzescë chłopa. Òni nas wiozlë z tëłu. Më robilë tam wiãcy pòrządk, rozminowiwelë, sprzątelë. Ale pózni wa mùsza zastąpic tëch żôłniérzów, bò przed wama bëło za wiele zabitëch. Jo, bò tej më ju bëlë wëszkòlony. Z piersza më bëlë na trzecy linii, a pò Mónte Cassino më przëszlë na pierszi òdżin. Terô Niemcë ju wiãcy ùcékelë, ale w jednym placu béł nasyp pòd sztreką i rzéka. Tam òni mielë swòje bąkrë. Òni sã trzimelë do ùpadłégò. Më to mùszelë przerëc z górë, bò strzałë nic nie dôwałë. Tam bëło trupów fùl. Nad renã bëło wiedno fùl zabitëch. Jô rôz reno wstôł, a kòle mie trup leżôł. Jak to wszëtkò długò bawiło w tëch Włochach? Przez piãc miesądzy jô béł dërch na fronce. Tej to sã skùńczëło kòle zélnika 44 rokù. Tej më tam ju òstelë. Më tam bëlë całi rok, dërch z nama robilë cwiczenia i wiãcy nic. Dopiérze w serpniu 1945 jachelë z nama do Anglii, baną, a przez kanał La Manche òkrãtã. To znaczi, że z Włochów nicht do Pòlsczi nie szedł, le wszëtcë do Anglii. Në jo, bò to nie bëło nick wiedzec, co w Pòlsce je lóz. Më dërch le wiedzelë, że tu Rusk sedzy, i że tu je dali niewòla. A w Anglii nama gôdelë, że mòżna jachac do Kanadë. Tam bë dostôł zemiã. Jedny jachelë. Znôw jedny, jak zaczãlë z dzewùsama cos tam robic, tej ti tak letkò nie wëjachelë dodóm. Chłopów bëło mało, tej te Angelczi szłë na nich rën. Jak chto z nima cos zaczął, tej òne ju rządzëłë. Z Wigòdë Płotka, z Łądczëna Ùlãbarch a Janka òni wszëtcë òstelë. Jaczé do waji przëchôdałë wiadomòscë z Pòlsczi? Pierszą wiadomòsc jô dostôł òd mòjégò kùzyna Richerta z Kartuz. Òn chùtczi dostôł lëst. Gôdôł mie, żebë nie jachac dodóm. Ale pózni jak jô dostôł lëst, tej to wëzdrzało, że to nie je tak lëchò. Òni piselë, że tatë ni ma, starka ni ma, ni ma kònia, le krówka jedna je. Òni błagelë, żebë przëjachac, bò takô bëła biéda. Në i jô sã zbiérôł do jachaniô. Na szczescé jô ni miôł pòdpisóné w Anglii żódnëch papiórów. Jedny pòdpiselë na dwa lata, tej mùszelë tam tëli służëc, chòc òni sã mielë lepi. Ale jô dërch chcôł pòd dodóm, tej jô nick nie pòdpisôł. W kùńcu më jachelë òkrãtama. To béł strach. Wszëtkò bëło zaminowóné, mòrza téż, drodżi wszãdze. Jaczé bëło to pierszé spòtkanié z tim, co tu bëło? Në kò tu wnet nic nie bëło. Ti naszi le òpòwiôdelë, co ti Ruscë tu robilë. Òni tu wszëtkò wëkredlë. To bëło dzëczé wòjskò. Òni nie wiedzelë nijak, do cze je zégark. Òni jich mielë nakradłé. Na nodżi sobie je przëpinelë. A jak bëło jaczé dzéwczã pòdrosłé, tej òni na niegò zarô szlë. W Bòrëcënie bëła jedna Niemka, òna nie wëjacha. Tej ti Ruscë jã dopedlë i tak mãczëlë, a w kùńcu ùtopilë w Reduni. Lëdze jã pòchòwelë. Jak jô przëjachôł, tej ten grób jesz béł. A co sã z òjcã stało? Jegò tu nie bëło doch. Jô szedł do Aleksa Flisykòwsczégò. Òn béł rok starszi òd mie. Òn béł wëprowadzony za Brodnicã tej. Béł w lagrze razã z tatą. Gôdôł, że Ruscë jich mielë wëwiozłé na Sybir. To bëła zemsta za to, że nasz tata miôł tã lëstã pòdpisóné, a jô béł na wòjnie. Chtos to zdradzył. Jedzenié tam bëło òkropné. Òni gòtowelë zupã. To bëła sama wòda. Do te òni mùszelë czãżkò robic. Tata béł ju starszi, òn tegò nie strzimôł. Temù Aleksowi jesz dôł swòje bótë, a sóm rzekł, że z nim je kùńc. Në i tata tam ùmarł na Sybirze. Dze to richtich bëło, to nicht nie wié. Më mielë pisóné do Warszawë, ale më nick nie dostelë. Dopiérze terô, mòże miesądz temù, më dostelë taczé òbznajmienié, że òn tam zdżinął i nic wiãcy. Jô dërch Bògù dzãkùjã, że jô przëszedł całi zdrów. Z Władisławã Fòrmelą gôdôł Eùgeniusz Prëczkòwsczi Òdj. z archiwùm E.P. POMERANIA MÔJ

14 W 90-LECIE MIASTA KARTUZY Z dziejów ZHP w Hufcu Kartuzy (część 2) 86 lat temu powstało kartuskie Gimnazjum Koedukacyjne im. Henryka Sienkiewicza, którego kontynuatorem jest dzisiejsze I Liceum Ogólnokształcące, w tym też roku utworzono w Kartuzach pierwsze drużyny harcerskie. W tym numerze publikujemy ciąg dalszy opowieści o kartuskich harcerzach. hm. ZBIGNIEW SATKE Sztandar, nieobozowe lato i kaszubskie rajdy W czerwcu 1961 pod wodza Bronisława Ropla został zorganizowany Zlot Hufca. Obejmował on wszystkich harcerzy, zuchów i harcerzy starszych i był związany z otrzymaniem przez Hufiec Kartuzy sztandaru. Sztandar na stadionie wręczył komendantce Hufca Marii Zaleskiej przewodniczący Prezydium Powiatowej Rady Narodowej Ambroży Bucholc. Poczet sztandarowy utworzyli: Bronisław Ropel, Gertruda Węsierska i Urszula Michalska asysta. W tym roku ponownie obozowano w Krynicy Morskiej, a kolonia zuchowa stacjonowała w Zdunowicach. Zaczyna się rozwijać ruch nieobozowego lata. W roku 1961 do 11 drużyn Nieobozowej Akcji Letniej i zastępów Nieobozowego Lata należało 202 dzieci. W obozie w Ostrowiu w roku 1962 mamy 70 uczestników, na kolonii zuchowej w Podjazach 50 zuchów, a w Rajdzie Pomorskim udział wzięło 30 harcerzy. W tym też roku w Zlocie Chorągwi Gdańskiej uczestniczyły wszystkie nasze jednostki obozowe i kolonijne oraz zastępy Niebozowego Lata. Zaczęły się też instruktorskie wyjazdy zagraniczne. Do Rumunii, na Węgry i do NRD pojechało z naszego hufca 9 instruktorów. Ponadto co roku harcerze biorą udział w świętach państwowych i 1 listopada zaciągają warty honorowe przy grobach, a instruktorzy szkolą się na zimowiskach. W roku 1963 rozpoczęliśmy organizację Harcerskich Rajdów Kaszubskich. Była Otwarcie sezonu żeglarskiego w Pierszczewie chwila odpoczynku po regatach na jeziorze Zamkowisko w Pierszczewie. Na gitarze gra Antoni Sznajder. Maj 1976 r. to impreza turystyczna dla drużyn starszych z terenu całej Chorągwi Gdańskiej. Rajdy Kaszubskie weszły na stałe do programu działania naszego hufca. W tym też roku mamy kolejny obóz w Tleniu, kolonię zuchową w Sztutowie oraz obozy wędrowne: 12. Drużyny Harcerskiej i Wędrówkę Zuchowego Kręgu Pracy. Akcja Droga Kaszubska Rok 1963 był bogaty w wydarzenia. To w nim bowiem rozpoczęła się harcerska akcja Droga Kaszubska. Budowa tej przepięknej trasy turystycznej i widokowej (która rozpoczyna się w Garczu i przebiega przez Chmielno, Chmielonko, Ręboszewo, Złotą Górę, Brodnicę Dolną, Ostrzyce, Kolano, a kończy się dojściem do drogi Żukowo Kościerzyna) była rezultatem inicjatywy przewodniczącego Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Bernarda Szczęsnego oraz komendanta Gdańskiej Chorągwi ZHP Mieczysława Preisa. Akcja zaczęła się w lipcu 1963 roku. W tym czasie w Ostrzycach stacjonowało zgrupowanie obozów harcerskich z całej Polski, nie tylko z Kaszub. Harcerze wyrównywali pobocza polnej drogi od Garcza po Ostrzyce. Po skończeniu pracy przez harcerzy weszły maszyny i zrobiły drogę asfaltową znaną dziś jako Droga Kaszubska. Przy pracach ziemnych pracowało około 1325 druhów. Droga została oddana do użytku 26 lipca 1966 w obecności przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki Włodzimierza Reczka, komendanta Chorągwi Gdańskiej Mieczysława Preisa i hufcowego Zbigniewa Satke. Z naszej strony powołany został sztab w składzie hm. Tadeusz Buszta szef, oraz członkowie: hm. Feliks Daszkowski i hm. Henryk Regliński. Marsze, obozy wędrowne, stanica w Pierszczewie... Nowością dla drużyn starszych w roku 1964 były marsze Szlakami Bojowymi 14 POMERANIA MAJ 2013

15 W 90-LECIE MIASTA KARTUZY Obóz harcerski w Pierszczewie harcerki budują totem przed namiotem. Lipiec 1975 r. I Spływ Żeglarski Jeziorami Raduńskimi. Biwak na wyspie. Czerwiec 1969 r. Kurs zastępowych Nieobozowego Lata w Pierszczewie. Czerwiec 1971 r. Harcerki na Rajdzie Świętokrzyskim maszerują do Niestachowa. Maj 1978 r. Zlot Drużyn Młodszoharcerskich w Pierszczewie Komendant Zlotu Józef Bielawa rozdaje dyplomy. Czerwiec 1985 r. Drużyna żeglarska Szczepu Jantar. 1 maja 1977 r. POMERANIA MÔJ

16 W 90-LECIE MIASTA KARTUZY Wyzwolenia Wybrzeża, organizowano wtedy zdobywanie Młodzieżowej Odznaki Sprawności Obronnej (MOSO) oraz odznaki Rodło. Obóz Wędrowny Szlakiem Orlich Gniazd i dwa turnusy obozu harcerskiego w Czernicy, kolonia zuchowa w Czeczewie i instruktorski obóz Zachodnim Brzegiem Polskiego Bałtyku odbyły się w roku W tym roku na skutek działania wielu drużyn prowadzonych przez instruktorów-uczniów powstał Młodzieżowy Krąg Instruktorski Tramp. Grupował on instruktorów z Liceum Ogólnokształcącego i Liceum Ekonomicznego. W kolejnych latach nastąpił szczególny rozwój w organizacji zarówno obozów wędrownych w kraju, jak i obozów zagranicznych. Przodował w tym Szczep Jantar przy Liceum Ogólnokształcącym oraz Szczep Gryf przy Liceum Ekonomicznym. Obozy zagraniczne to pomysł hm. Rajmunda Kuppera. Z mojej inicjatywy rozpoczęły się wyjazdy na harcerskie rajdy świętokrzyskie. Ukoronowaniem ich był wyjazd na XXIV Rajd w roku 1982 grupy instruktorów w składzie: Andrzej Olszewski, Wojciech Olszewski, Lucyna Płotka, Mirosława Sela obecna burmistrz miasta Kartuz, Mariola Grandzicka, Mirella Wenta, Teresa Marszałkowska, Joanna Płotka, Ewa Stubińska, Barbara Kmiecik, Jacek Stachnik i Zbigniew Satke. W roku 1970 otwarto w Pierszczewie stanicę harcerską wodną, a po przeniesieniu się Sztormanatu do nowej bazy nad Jeziorem Klasztornym, stanica ta stała się stanicą obozową dla zastępowych nieobozowego lata i harcerskich obozów stałych. Ponadto w stanicy w Pierszczewie odbywały się doroczne złazy drużyn starszoharcerskich. Przechodziła ona zmienne koleje losu, była niszczona i okradana, ale zawsze stanowiła dla nas schronienie. Tam też organizowaliśmy wieczory turystyczne i spotkania biwakowe rodzin instruktorskich. Dziś w Hufcu Kartuzy pod wodzą hufcowej Kingi Kosteckiej działają drużyny w Kartuzach, Somoninie, Kolonii, Sierakowicach i Żukowie. W ostatnich latach została zlikwidowana baza żeglarska nad Jeziorem Klasztornym i w ten sposób zakończył się rozdział historii harcerskiego żeglarstwa w Hufcu Kartuzy. Stanica harcerska w Pierszczewie nad jeziorem Zamkowisko. Czerwiec 1971 r. Otwarcie sezonu żeglarskiego w Pierszczewie. Maj 1976 r. Fot. ze zbiorów autora Zlot drużyn młodszoharcerskich w Pierszczewie. Czerwiec 1984 r. 16 POMERANIA MAJ 2013

17 Dostępna tylko wirtualnie (część 2) Kilka miesięcy temu świat genealogiczny obiegła wieść o odnalezieniu, uważanej dotąd za zaginioną, metrykalnej księgi zgonów z lat , obejmującej cztery parafie: w Bytowie, Niezabyszewie, Tuchomiu i filialną w Dąbrówce. Przedstawiamy dziś Państwu dokończenie opowieści o losach niezabyszewskiego archiwum parafialnego. TOMASZ REMBALSKI POMERANIA MÔJ

18 O LOSACH NIEZABYSZEWSKIEGO ARCHIWUM PARAFIALNEGO Liber mortuorum Podobnie jak zachowane do dziś w Niezabyszewie księgi metrykalne, omawiana księga zgonów, w formacie tzw. dutki, posiada marmurkową oprawę introligatorską z płóciennymi narożnikami i grzbietem oraz z nalepką tytułową opatrzoną napisem (ewidentnie ręką ks. Franciszka Szynkowskiego) Sterbe-Register / Wewnątrz na karcie tytułowej znajduje się, wykonany niebieskim ołówkiem, starszy napis Liber Mortuorum IX W okresie, w którym powstała księga, proboszcz bytowski na stałe mieszkał w Niezabyszewie, a dodatkowo razem z proboszczem borzyszkowskim obsługiwał parafię tuchomską. Podlegał mu też kościół w Dąbrówce. Dlatego księga odnotowuje zgony zarówno z parafii bytowskiej, niezabyszewskiej, jak i tuchomskiej oraz jednowioskowej parafii filialnej w Dąbrówce. Należy jednak pamiętać, że w tamtych czasach katolicy na ziemi bytowskiej stanowili zdecydowaną mniejszość, stąd w księdze znajduje się stosunkowo niewielka liczba wpisów jak na tak rozległe terytorium. Księgę zapisywano 60 lat, więc prowadzili ją różni księża, którzy mieli rozmaite podejście do sposobów prowadzenia księgi. Zapisów dokonywano głównie w języku łacińskim, ale pojawiał się również język polski i niemiecki. Na kilkunastu początkowych kartach rejestrowano zmarłych w sposób dość dowolny, w wielu wypadkach odnotowując na przykład jedynie miejsce i datę zgonu, płeć nieboszczyka oraz miejsce pochówku, bez podania imienia i nazwiska. Najdokładniejsze wpisy pochodzą z lat , z czasów obecności w Niezabyszewie ks. Jakuba Chrabkowskiego często obok wymaganych dat, miejsc, imion i nazwisk oraz wieku pojawiają się zawody zmarłych, informacje o współmałżonku oraz o duchownym, który przewodniczył pogrzebowi. Dzięki temu posiadamy cenne informacje o księżach, zwłaszcza wikarych, którzy przewijali się przez omawiane parafie. Biogramy duchownych Uważne śledzenie tych wpisów pozwala na określenie przybliżonych lat przebywania młodych księży (wikarych) lub niekiedy innych duchownych, jak np. augustianów, na terenie owych parafii. Najcenniejsze dla historyka-- -biografisty są zapisy zgonów księży pracujących na tym terenie, a należy podkreślić, że są to dane, które dotąd znane nie były. Na stronie 22 pod datą 30 listopada 1790 r. został odnotowany zgon długoletniego dziekana i proboszcza bytowskiego, kuratusa niezabyszewskiego, tuchomskiego i dąbrówskiego Franciszka de Tessy-Węsierskiego. Ceremonii pogrzebowej (3 grudnia) przewodził kuratus borzyszkowski ks. Szymon de Pluta-Prądzyński. Ciało ks. Węsierskiego zostało złożone przed głównym ołtarzem w kościele niezabyszewskim. Według księgi ks. Węsierski przeżył 83 lata. W rzeczywistości był nieco młodszy, gdyż urodził się w 1714 r. w Węsiorach, w rodzinie drobnego szlachcica Michała Cieszycy i jego żony Konstancji, a ochrzczono go 4 października w Sulęczynie. W dorosłym życiu ks. Franciszek zmienił rodowe nazwisko Cieszyca na Tessy, ale częściej pisał się Tessy-Węsierski lub tylko Węsierski. Inny wpis do księgi głosi, że 12 czerwca 1811 r., mając zaledwie 33 lata, zmarł wikary niezabyszewski ks. Piotr Ciesielski. Trzy dni później został pochowany pod posadzką miejscowego kościoła. Nic bliższego na jego temat nie wiadomo. Dwa lata później, 11 lipca 1813 r. w wieku 57 lat, po 30 latach, 5 miesiącach i 8 dniach kapłaństwa, zmarł dziekan bytowski i lęborski, proboszcz bytowski, niezabyszewski, tuchomski i dąbrówski Antoni Jakub Chrabkowski. Wiele wskazuje na to, że pochodził on z parafii lipuskiej, być może z Tuszkowych (Tuszków), gdzie nazwisko Chrab(p)kowskich było odnotowywane w XVIII w. Podobnie jak poprzednicy, został pochowany w kościele w Niezabyszewie, przed bocznym ołtarzem Najświętszej Marii Panny. Był to ostatni w dziejach świątyni pochówek w jej wnętrzu. Zresztą 44 lata później wszelkie ślady pochówków w postaci ewentualnych płyt czy kamieni nagrobnych zostały zlikwidowane wraz z rozbiórką starego drewniano-ceglanego i budową nowego kamienno-ceglanego kościoła. W tym samym 1813 r. (15 grudnia) zmarł następca Chrabkowskiego, ks. Jan Fromejer (zapewne Frohmeyer). Miał jedynie 37 lat i został pochowany 20 grudnia na cmentarzu przykościelnym w Niezabyszewie. Ostatnim odnotowanym zmarłym duchownym w omawianej księdze jest ks. Józef Hoffmann, tytularny proboszcz bytowski. Ks. Hoffmann zmarł 9 maja 1822 r. w wieku 59 lat i pochowano go (bez podania daty) na cmentarzu przykościelnym w Niezabyszewie. Wymienieni księża to z pewnością najważniejsze osoby odnotowane w księdze zgonów. Nie brak w niej jednak innych ciekawych osób, jak rezydentów plebanii, witryków, organistów, zamożniejszych gospodarzy, zwłaszcza ze wsi drobnoszlacheckich, takich jak Rekowo, Ciemno, Trzebiatkowy i Gostkowo. Duże skupiska ludności katolickokaszubskiej znajdowały się również we wsi Piaszno oraz w założonych w 1752 r. wioskach fryderycjańskich Płotowie Małym i Dużym. Polscy żołnierze Napoleona Uwagę badacza przykuwają również dwa wpisy zgonów żołnierzy polskich z oddziałów dowodzonych przez gen. Michała Sokolnickiego z okresu walk o Słupsk w dniach lutego 1807 r. (podczas kampanii Napoleona przeciw Prusom). Przed podjęciem akcji bojowych o Słupsk punktem stacjonowania wojsk Sokolnickiego były Chojnice i Człuchów. Bytów był jedynie etapem przemarszu i odpoczynku. Stąd 18 lutego 1807 r. Polacy wymaszerowali do Słupska i jeszcze tego samego dnia podjęli tam walki. W trakcie wymarszu w Bytowie zmarł szeregowy żołnierz polski, piechur z kujawskiego pospolitego ruszenia. Jego ciało nie zostało rozpoznane i 23 lutego spoczął w bezimiennej mogile na cmentarzu katolickim poza miastem. W następnym miesiącu, 31 marca 1807 na tym samym cmentarzu pochowano, zmarłego 3 dni wcześniej na gorączkę, szeregowego kawalerzystę Franciszka Lewandowskiego, przypuszczalnie z 2. pułku strzelców konnych. Zgony i pochówki na terenie Bytowa dwóch żołnierzy polskich, niewątpliwych patriotów, pochodzących z ochotniczych jednostek z okresu wojen napoleońskich, to interesujący materiał edukacyjny dla bytowskiej młodzieży szkolnej. Wcześniej jednak należałoby to w jakiś sposób upamiętnić. 18 POMERANIA MAJ 2013

19 O LOSACH NIEZABYSZEWSKIEGO ARCHIWUM PARAFIALNEGO / WAŻNE DATY Materiał dla językoznawców Jak niemal każda księga metrykalna, również niezabyszewska księga zgonów z lat jest doskonałym źródłem dla językoznawców. Na przykład zwraca uwagę nazwa osiedla Lipinice alias Kłopotek przy Łupasku. Co prawda w pracy Genowefy Surmy (Toponimia powiatu bytowskiego, Gdańsk 1990) wymieniony jest współczesny Lipieniec, czyli leśniczówka koło Łupawska, z jego historycznymi odmianami, ale takiej formy, jak zacytowano, próżno tam szukać. Dalsza lektura księgi wyjaśnia, że alternatywna nazwa Kłopotek związana była z zamieszkującą osadę rodziną drobnoszlachecką Kłopotków-Dąbrowskich. To tylko jeden z przykładów, kolejne z pewnością bez trudu odnaleźliby językoznawcy, jak choćby nieznane już dziś formy nazwisk Kiedrowczyk czy Ciemieńczyk, utworzone od drobnoszlacheckich nazwisk Kiedrowski oraz Ciemiński. Księga danin Należy podkreślić, że omawianą księgę zgonów badał już przed wojną ks. Paul Panske ( ). Ks. Panske należał do grona najwybitniejszych historyków pomorskich I połowy XX w., był autorem kilkudziesięciu prac naukowych, których większość do dziś nie straciła na znaczeniu. Od 1914 był profesorem w Seminarium Duchownym w Pelplinie, ale wcześniej, w latach , proboszczem w Bytowie, gdzie narodziło się u niego zamiłowanie do tego miasta i jego okolic, co zaowocowało znaczącymi w jego dorobku publikacjami naukowymi. Zapewne z osobą ks. Panskego wiąże się to, że jeszcze przed I wojną światową z archiwum parafialnego zostały wyłączone i przekazane do archiwum w Pelplinie dwie księgi dekanatu bytowskiego z lat , które dzięki temu przetrwały do naszych czasów. W czasopiśmie Baltische Studien (NF, 1935, Bd. 37) ks. Panske opublikował artykuł Zur Geschichte des eingeborenen Adels im Lande Bütow, czyli o dziejach rodzimej szlachty w ziemi bytowskiej, w którym w formie aneksu (dodatku) sporządził obszerne wypisy z niezabyszewskiej księgi zgonów. Ów dodatek zawierał odpis urzędowego atestu szlachectwa dla braci Wnuk-Lipińskich z Brzeźna Szlacheckiego z 1804 r. oraz wypisy z Liber proventuum de parochia Magno-Tuchomiensi, czyli z księgi dochodów (danin) z parafii tuchomskiej z lat Co ciekawe, owa księga sporządzona została w języku polskim, natomiast Panske opublikował ją w języku niemieckim. Pominął również wszelkie wartości należnych danin. W latach 60. XX w. z pracy Panskego korzystał etnograf Ryszard Kukier (Kaszubi Bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdynia 1968), który musiał tłumaczyć tekst niemieckiego historyka na polski. Może z tego powodu wysnuł za daleko idący wniosek, pisząc (s. 219): Na terenie południowo-zachodniej części ziemi bytowskiej szlachta rodzima z właściwym sobie upodobaniem zamieszkiwała w oddzielnych dworkach na pustkowiach, które niejednokrotnie do obecnej chwili zachowały dawne nazwy. Nie znał bowiem ksiąg mesznego z innych parafii, np. z sąsiednich Borzyszków, gdzie w podobny sposób nazywano gospodarstwa drobnoszlacheckie, co najpewniej związane było z brakiem numeracji domów. Wniosek z tego płynie jeden: należałoby ponownie wydać Liber proventuum de parochia Magno-Tuchomiensi w języku oryginału. Jednak istnieje ku temu jedna ważna przeszkoda. Marzenie Dla historyka zaginiona księga zgonów została co prawda odnaleziona, ale tak naprawdę jedynie udostępniona do skopiowania i oglądania. Mimo że można zapoznać się z jej treścią (niekiedy za znaczną opłatą), jednak trudno powołać się na nią w pracy naukowej, nie znając jej aktualnego właściciela ani miejsca przechowywania. Oficjalnie zatem wciąż jej nie ma. W tej sytuacji obecny byt niezabyszewskiej księgi zgonów można uznać jedynie za wirtualny, wystarczający co najwyżej do amatorskich badań genealogicznych. Tymczasem nie wolno zapominać, że stanowi ona ogólnospołeczne dobro, a jej miejscem przechowywania powinno być Archiwum Diecezjalne w Pelplinie. Może kiedyś tego doczekamy. PS. Po publikacji pierwszej części artykułu do autora zgłosił się proboszcz z Niezabyszewa i oświadczył, że około 3 lat temu odzyskał księgę, która dotąd przebywała poza granicami parafii. Obecnie jest dostępna na plebanii. DZIAŁO SIĘ w maju 5 V 1883 w Barłogach (pow. kościerski) urodził się Bonifacy Łangowski, prawnik, poseł na sejm gdański, działacz polonijny w Wolnym Mieście Gdańsku, działacz społeczno-oświatowy, obrońca praw ludności polskiej w Gdańsku. W pierwszym dniu wojny został aresztowany i osadzony w Stutthofie, gdzie został zamordowany 22 marca V 1913 w Kościerzynie urodził się Lubomir Szopiński, kompozytor, dyrygent, współtwórca Towarzystwa Muzycznego w tym mieście, więzień obozów koncentracyjnych. Był jednym z najbardziej cenionych chórmistrzów w Polsce. Zmarł 5 listopada 1961 w Krakowie, pochowany został na kościerskim cmentarzu. 13 V 1863 w Siedlcu k. Kostrzynia zmarł ks. Józef Łobodzki, pomorski działacz konspiracyjny, powstaniec z 1846 r., długoletni administrator parafii Klonówka k. Starogardu Gdańskiego. Po przybyciu do Klonówki Floriana Ceynowy tutejsza plebania stała się siedzibą sztabu powstańczego. Aresztowany przez władze pruskie razem z Ceynową został skazany na karę śmierci. Po wybuchu rewolucji berlińskiej w 1848 r. opuścił więzienie. Urodził się 10 września 1796 w Czarnymlesie k. Skórcza. 23 V 1993 metropolita gdański ks. abp Tadeusz Gocłowski wydał Wskazania duszpasterskie w sprawie obecności języka kaszubskiego w liturgii i życiu Archidiecezji Gdańskiej, w których wyraził zgodę na używanie języka kaszubskiego w czytaniach liturgicznych, modlitwie wiernych i śpiewie kościelnym. 31 V 2003 w Szkole Podstawowej im. L. Bądkowskiego w Luzinie odbył się I Pomorski Festiwal Piosenki Kaszubskiej Kaszëbsczé spiéwë. Organizatorami festiwalu byli: Szkoła Podstawowa im. Lecha Bądkowskiego, miejscowy oddział ZKP oraz Wójt i Rada Gminy w Luzinie. Pomysłodawcą tego przedsięwzięcia był Marek Mudlaw. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie POMERANIA MÔJ

20 LITERATURA OD KUCHNI Derdowski w Toruniu O bujnej osobowości Hieronima Derdowskiego, o jego przygodach i o nim jako pisarzu można by pisać tomy. Jak każdy twórca o rozwiniętej fantazji nie miał życia ani lekkiego, ani spokojnego. Był nietuzinkowy, a jego przeżycia, zaplanowane i niezaplanowane wydarzenia życiowe mogłyby dla co najmniej kilkunastu spokojnych ludzi stanowić kanwę do snucia opowieści, nie tylko rodzinnych. ROMAN ROBACZEWSKI Słowo mówione przeniesione w czasie Sam tworzył legendę o sobie, która o dziwo! trwała, a może trwa do dnia dzisiejszego wśród ludzi, których przodkowie znali go osobiście. Było to towarzystwo niezwiązane z jakimkolwiek rodzajem sztuki pisarskiej, nie było też konsumentem wytworu literatów i dziennikarzy. Pióro nie było ich narzędziem pracy. Większości czytanie nie sprawiało żadnej radości i nie było źródłem podniety, a niektórym z nich sztuka czytania przychodziła z niemałym trudem. Byli jednak wiernymi i dobrymi słuchaczami, odbiorcami wdzięcznymi, czujnymi, a także krytycznymi. Tworzyli grupę rzemieślników, mistrzów i czeladników rozmaitych fachów: bednarzy, ceklarzy, wiślanych flisaków, siodlarzy, stelmachów, rymarzy, kołodziejów i garncarzy. Równie często słuchaczami była brać drukarska. Czasami dołączała do nich arystokracja rzemieślnicza stanowili ją wyoblarze, nazywani drykierami, zajmujący się wyrabianiem metalowych przedmiotów w kształcie brył obrotowych. Słuchali legend, bajań, anegdot i relacji z podróży. Te wytwory umysłu Hieronima Derdowskiego, powtarzane przez lata, nadal podawane są z ust do ust, pewnie ubarwiane, zniekształcane, ale i rozwijane, nie naruszył ich zanadto ostry ząb czasu. To te fachury, dumne ze swojego pochodzenia z prostego ludu, co wcale nie oznacza, że prostackiego, przeniosły w czasie słowo mówione. Słowo to żyje, pomimo rozkwitu słowa pisanego w gazetach, czasopismach i na rozmaitych stronach fejsbukowych i tłitterowych. Sam u schyłku lat sześćdziesiątych nasłuchałem się tych historyjek, sącząc rieslinga, częściej tańszego promotora, niekiedy wykwintnego tokaja aszu, podawanego z gracją iście paryską w biednych, czasami obskurnych toruńskich knajpkach przy ulicach Szewskiej, Żeglarskiej i Łaziennej oraz Pod gołębiem przy Szerokiej. so ist auch der Kaschubische Poet arm Derdowski w tamtym czasie pracował w Gazecie Toruńskiej, którą wydawał nie byle kto, bo sam Ignacy Danielewski autor śpiewanej we wszystkich zaborach pieśni Wisło moja, Wisło szara. W tym czasie miał kilka spraw karnych, bo narażał się Prusakom, przekraczając niekiedy restrykcyjne, antypolskie prawo zaborcy. Nigdy jednak nie został skazany na kary więzienia, co najwyżej nękany był karami pieniężnymi, bardzo uciążliwymi. Po Toruniu długo krążyła opowiastka o prośbie Derdowskiego skierowanej do prokuratora o zezwolenie na spłatę w ratach nałożonej na niego kary pieniężnej. Pismo to rozpoczynało się następującymi słowami: Ich bin ein kaschubischer Poet und die kaschubische Literatur ist arm und weil die kaschubischer Literatur arm ist so ist auch der Kaschubische Poet arm, co w wolnym tłumaczeniu oznacza: Jestem poetą kaszubskim a literatura kaszubska jest słaba, a dlatego literatura kaszubska jest słaba, że jestem ubogim poetą kaszubskim. Żonglowanie kuflami piwa Prowadził życie bujne, udzielał się nie tylko jako redaktor, ale także w teatrzykach amatorskich. Wędrował też po knajpach, przy szklaneczce stawał Pomnik H. Derdowskiego w Rumi się wymowny, a czasami wylewny. Ulubionym jego miejscem pobytu i szukania towarzystwa oraz natchnienia muzy była malutka restauracja położona w piwnicy domu przy ul. Szewskiej, nieopodal redakcji Gazety Toruńskiej (drukowanej od stycznia 1867 roku w drukarni Józefa Buszczyńskiego). To 20 POMERANIA MAJ 2013